Język nawaho
Język nawaho (nazwa własna: Diné bizaad) – język z południowej gałęzi języków atapaskańskich, używany przez ponad 100 tysięcy Nawahów, głównie w amerykańskich stanach Arizona, Nowy Meksyk, Utah i Kolorado.
| Obszar | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących | ok. 100 tys. | ||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| Organ regulujący | Navajo Language Academy↗ | ||||||
| UNESCO | 2 wrażliwy↗ | ||||||
| Ethnologue | 6b zagrożony↗ | ||||||
| Kody języka | |||||||
| ISO 639-1 | nv | ||||||
| ISO 639-2 | nav | ||||||
| ISO 639-3 | nav | ||||||
| IETF | nv | ||||||
| Glottolog | nava1243 | ||||||
| Ethnologue | nav | ||||||
| GOST 7.75–97 | нав 470 | ||||||
| WALS | nav | ||||||
| Występowanie | |||||||
 Zasięg języka nawaho w Stanach Zjednoczonych | |||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Język ten ma największą liczbę użytkowników spośród wszystkich języków autochtonicznych Ameryki Północnej na północ od Meksyku i służy ponad połowie populacji Nawahów za codzienny środek komunikacji. Mimo to jednak wśród młodego pokolenia, szczególnie w ośrodkach miejskich poza rezerwatami, jest wypierany przez język angielski.
W czasie II wojny światowej język nawaho wykorzystywany był w amerykańskim wojsku przez indiańskich szyfrantów do przekazywania zakodowanych informacji, niezrozumiałych dla wroga. W roku 1985, po 41 latach pracy dwóch Towarzystw Biblijnych, opublikowano pierwszy pełny przekład Pisma Świętego w języku nawaho.
Klasyfikacja
Język nawaho zalicza się do południowej gałęzi języków atapaskańskich w rodzinie eyak-atapasko, która należy do nadrodziny języków na-dene.
Alfabet
Język nawaho zapisywany jest zmodyfikowanym alfabetem łacińskim. Bywa używany w lokalnej prasie i literaturze. Ogonek do zaznaczenia nosowości samogłoski został zapożyczony z grafii polskiej.
| Alfabet Nawaho | Polska wymowa |
|---|---|
| A, a | a |
| Ą, ą | ał (dyftong) |
| Aa, aa | dłuższe a |
| B, b | b |
| Ch, ch | cz |
| Ch', ch' | krtaniowe cz |
| D, d | d |
| Dl, dl | jak angielskie dl w ladle |
| Dz, dz | dz |
| E, e | e |
| Ę, ę | jak polskie ę |
| Ee, ee | dłuższe e |
| G, g | g; czasem jak k |
| Gh, gh | krtaniowe h |
| H, h | h |
| Hw, hw | nieme h |
| I, i | między i oraz y |
| Ii, ii | dłuższe i |
| Į, į | ił (dyftong) |
| J, j | dż |
| K, k | k |
| K', k' | krtaniowe k |
| Kw, kw | kł |
| L, l | l |
| Ł, ł | zbliżone do rosyjskiego l (л) |
| M, m | m |
| N, n | n |
| O, o | o |
| Ǫ, ǫ | jak polskie ą |
| Oo, oo | dłuższe o |
| S, s | s |
| Sh, sh | sz |
| T, t | t |
| T', t' | zmiękczone t |
| Tł, tł | tłl |
| Tł', tł' | tłl ze zmiękczonym t |
| Ts, ts | c |
| Ts', ts' | zbliżone do ć |
| W, w | ł |
| Y, y | j |
| Z, z | z |
| Zh, zh | ż |
Litera c występuje w alfabecie tylko jako część dwuznaku - samodzielnie nie występuje. Litery f, p, q, r, u, v, x w ogóle nie występują w alfabecie nawaho. Dwuznaki są traktowane jak pojedyncze litery[1].
Cechy charakterystyczne
Język nawaho reprezentuje typ aglutynacyjny i polisyntetyczny, jednak wiele afiksów zlewa się w jedną całość, podobnie jak w językach fleksyjnych. Typowy szyk zdania dla języka nawaho to SOV, jednak – co nie jest typowe w językach o takim szyku – słowa odmieniają się za pomocą przedrostków, nie zaś przyrostków.
Język nawaho jest stosunkowo bogaty w spółgłoski – posiada ich ok. 40, w tym pięć bocznych, zapisywanych l, ł, tł, tł' i dl oraz wiele szczelinowych i zwarto-szczelinowych. Nietypowy w tym kontekście jest natomiast brak w języku nawaho spółgłoski r. Wśród samogłosek zasadniczo wyróżnia się cztery: a, i, e i o, każda ma odpowiednik długi i nosowy. Występują też 4 tony: wysoki, niski, wznoszący i opadający.
W języku nawaho występuje duża liczba czasowników – znacznie większa niż w językach indoeuropejskich – ze względu na fakt, iż niektóre z nich pełnią funkcję odpowiadającą funkcji przymiotnika (którego brak jest w języku nawaho), a niektóre rzeczownika (których w nawaho jest znacznie mniej niż w językach europejskich). Właściwe rzeczowniki nie odmieniają się w języku nawaho przez liczby ani przypadki.
W koniugacji języka nawaho występuje 7 trybów: