Madera

Zaliczany do Makaronezji archipelag Madery ma pochodzenie wulkaniczne. Znajduje się na Oceanie Atlantyckim u północnych wybrzeży Afryki. Leży 860 km na południowy zachód od kontynentalnej Portugalii oraz ok. 450 km na północ od hiszpańskich Wysp Kanaryjskich. Obejmuje trzy grupy wysp: Madera (741 km²) z położoną przy jej wschodnim cyplu wysepką Vermela Fora, Porto Santo (42,5 km²; na północny wschód od Madery) otoczoną grupą mniejszych wysp (m.in. Baixo, Ferro, Fora, Cima) oraz grupę trzech niezamieszkanych pustynnych wysp Ilhas Desertas (na południowy wschód od Madery).

• łączna powierzchnia wysp: 801 km²
• liczba mieszkańców: 246 689 (2007)
• główne miasto: Funchal

Powierzchnia wysp jest górzysta. Najwyższym szczytem jest Pico Ruivo na wyspie Madera (1862 m n.p.m.). Klimat łagodny, określany mianem „wiecznej wiosny”. Średnia temperatura dobowa w styczniu wynosi ok. 16 °C, a w lipcu ok. 23 °C. Posiada bogatą roślinność podzwrotnikową. (Lasy wawrzynowe zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO). Obszar chroniony rezerwatem zajmuje niemal 2/3 powierzchni wyspy.

Portugalscy odkrywcy João Gonçalves Zarco i Tristão Vaz Teixeira ochrzcili nowy ląd mianem Ilha Madeira, czyli ‘wyspy drewna’ lub ‘zalesionej wyspy’^[2] – prawdopodobnie przez opozycję do innych, pustynnych wysp archipelagu.

Plutarch w swoich Żywotach równoległych relacjonował, że w Kadyksie spotkał żeglarzy, którzy mówili o idyllicznych wyspach Atlantyku: „Wyspy w liczbie dwóch oddalone są od siebie wąską cieśniną, leżące 10 tysięcy furlongów [2 tysiące km] od Afryki. Zwą je Wyspami Błogosławionych”^[3].

W starożytności archipelag znany był Fenicjanom. Wtedy był niezamieszkany. Napotykali go średniowieczni żeglarze w XIV w.^[4] Za odkrywców uważa się Portugalczyków João Gonçalvesa Zarco, Tristão Vaza Teixeirę i Bartolomeu Perestrelę, których sztorm zagnał w 1418 r. na Pôrto Santo. Choć nadali wyspie nazwę, wylądowali na niej dopiero w latach następnych (1419 i 1420). Madera została zasiedlona i zagospodarowana w XV w. Z tego czasu pochodzą najstarsze plantacje trzciny cukrowej. Prawdopodobnie w tym okresie sprowadzono tam też winorośl. Ziemię pod uprawę zyskiwano, karczując i wypalając lasy. Na wyspie osiedlali się głównie uciekinierzy z terenu Portugalii, prześladowani Maurowie i Żydzi z Hiszpanii, Holendrzy i Włosi. Do pracy na plantacjach trzciny cukrowej sprowadzano czarnych niewolników z Afryki.

W XVI wieku zaludnienie archipelagu rosło, osiągając 20 tys. mieszkańców (wraz z Porto Santo), w tym 5 tys. w stolicy Madery – Funchal. Prawdopodobnie 10% stanowili niewolnicy^[5]. W 1514 papież Leon X utworzył na prośbę portugalskiego króla nowe biskupstwo w Funchal, którego jurysdykcja miała obejmować wszystkie terytoria zamorskie Portugalii^[5]. Początkowo największe znaczenie w gospodarce wyspy zajmowała produkcja i eksport cukru do Portugalii i innych regionów Europy, w tym Flandrii. W 1570 roku, w okresie największej prosperity gospodarczej, funkcjonowało na Maderze 40 młynów cukrowych. W późniejszym czasie konkurencja tańszego cukru z Brazylii doprowadziła do upadku cukrowni na Maderze i pod koniec XVII wieku było ich już tylko 5^[6].

W czasie unii iberyjskiej w latach 1580–1640 Madera wraz z Portugalią była częścią imperium hiszpańskiego. W 1586 roku ustanowiono nad Maderą władzę gubernatora, przekształcając stopniowo wyspę w kolonię korony. Po odzyskaniu przez Portugalię niepodległości i zacieśnieniu współpracy ze Wielką Brytanią mieszkańcy Madery zaczęli się bogacić na handlu, szczególnie z Nowym Światem. W 1676 roku wyspę zamieszkiwało już 50 tys. mieszkańców, w tym 10 tys. w Funchal, które zostało kosmopolitycznym portem, do którego zawijały niemal wszystkie statki płynące z kolonii do Lizbony^[6]. W XVII wieku pierwsze miejsce zajęła uprawa winorośli i eksport wina, które stało się pożądanym towarem na europejskich rynkach. Zmiana gospodarki wyspy spowodowała stopniowy zanik niewolnictwa, pozwoliła też na uniknięcie poważnych perturbacji gospodarczych. Jednak eksport wina z Madery z czasem przeszedł w ręce cudzoziemców, głównie Anglików, a archipelag nie był tak zamożny jak niegdyś. W XVII wieku stopniowo zaczęła się emigracja z Madery do Brazylii, która nasiliła się w wieku następnym, w czasach wielkiej prosperity kolonii w Ameryce Południowej^[6].

W 1801 i w latach 1807–1814 (w czasie wojen napoleońskich) wyspa znalazła się pod zarządem brytyjskim. W XIX w. Madera podupadła i straciła na znaczeniu. W 1931 r. na wyspie wybuchła rebelia przeciw lizbońskiej dyktaturze generała Carmony (Rewolta Maderska). Spowodowana ona była ograniczeniem prawa wyrobu mąki, które spowodowało wzrost ceny chleba, co z kolei wywołało kryzys gospodarczy i bankowy. Po początkowych sukcesach rebelia została stłumiona przez wojsko przybyłe z Lizbony. Od 1 lipca 1976 r. region autonomiczny z własnym rządem regionalnym i parlamentem.

W 1860 r. kilka miesięcy spędziła na Maderze cesarzowa Austrii Elżbieta – „Sissi”. Lecząca się z gruźlicy i depresji, w jaką popadła na wiedeńskim dworze. W 1922 w Funchal na Maderze ostatnie miesiące swego życia spędził Karol I Habsburg, ostatni cesarz Austrii i król Węgier (został pochowany w kościele Igreja de Nossa Senhora do Monte). Od 21 grudnia 1930 do 23 marca 1931 przebywał na wypoczynku Józef Piłsudski^[7] – jego pobyt upamiętnia tablica w willi Quinta Bettencourt na przedmieściach Funchal. Podczas pobytu na Maderze Piłsudski obchodził imieniny. W związku z tym ogłoszono akcję wysyłania imieninowych kartek na wyspę. Z całego kraju wysłano ponad milion pocztówek. Dostarczyć je na Maderę miał „Wicher”, najnowszy polski niszczyciel, świeżo ukończony we Francji^[8]. Bywał tam również Winston Churchill.

Legenda portugalska głosi, że na Maderze osiadł król Polski i Węgier Władysław III Warneńczyk po zakończonej bitwie pod Warną^[9].

Osobny artykuł: Geografia Madery.

Autonomiczny Region Madery składa się z wyspy Madera, wyspy Porto Santo, wysp Desertas i Selvagens.

Funchal, stolica Madery, położone jest na południowym wybrzeżu wyspy. Pozostałe główne miasta: Porto Santo (znane też jako Vila Baleira), Ribeira Brava, Machico, Câmara de Lobos, Santa Cruz i Santana.

Archipelag leży około 685 kilometrów od wybrzeży Afryki, około 970 kilometrów od Lizbony, 370 km od Gran Canarii i 770 km od wyspy Santa Maria, najbliższej z Azorów. Powstał on z erupcji wulkanów wyrzucających lawę z dna oceanicznego. Aktywność wulkaniczna w tym rejonie rozpoczęła się 5 mln lat temu, a ostatnie erupcje miały miejsce około 6,5 tysiąca lat temu^[10].

Madera jest największą wyspą archipelagu o powierzchni 741 km², długości 57 km (z zachodu na wschód), szerokości 22 km w najszerszym miejscu i długości wybrzeża około 140 km.

Klimat

Madera znajduje się w strefie klimatu subtropikalnego^[11][12] typu śródziemnomorskiego^[13], z całorocznym okresem wiosenno–letnim. Średnia roczna temperatura na wybrzeżu wynosi 22,6 °C w dzień i 16,5 °C w nocy^[14].

W najchłodniejszym okresie – od grudnia do kwietnia, średnia temperatura na wybrzeżu wynosi wokół 20 °C w dzień i 14 °C w nocy. Opady śniegu i mróz w wybrzeżnej części wyspy nie wystąpują. Najniższą zanotowaną temperaturą było 7,4 °C w nocy. W maju i listopadzie średnia temperatura wynosi wokół 22 °C w dzień i 16 °C w nocy, natomiast w lipcu i październiku średnia temperatura wynosi wokół 25 °C w dzień i 19 °C w nocy. Najcieplejszymi miesiącami są sierpień i wrzesień ze średnią temperaturą wokół 26 °C w dzień i 20 °C w nocy. Temperatury przekraczające 30 °C występują rzadko, w okresie od czerwca do września mogą pojawić się około 2 takie dni miesięcznie. Najwyższa odnotowana temperatura to 38,4 °C^[14].

Wybrzeżna część Madery ma około 80 dni deszczowych rocznie, od 1 dnia deszczowego w lipcu do 13 dni deszczowych w grudniu, około 2500 godzin słonecznej pogody rocznie, od 164 godzin (średnio 5,3 dziennie, około 5 razy więcej niż w Polsce) w grudniu do 260 (średnio 8,4 godziny czystego słońca na dobę) w sierpniu^[15]. Temperatura morza waha się od 17,8 °C w marcu do 23,7 °C we wrześniu^[16].

Pogoda na Maderze bywa zmienna. Choć zwykle umiarkowana, okresowo wyspę nawiedzają ulewne deszcze i inne silne zjawiska pogodowe, które powodują znaczne zniszczenia, pochłaniając ofiary ludzkie^[17][18].

Flora i fauna

Madera jest domem wielu endemicznych roślin i gatunków zwierząt. Wśród nich gołąb maderski, zniczek maderski, czy otus mauli.

Uprawia się winorośl, trzcinę cukrową, warzywa i drzewa owocowe. Łagodny i regularny klimat pozwolił sprowadzić na Maderę szereg gatunków tropikalnych roślin uprawnych (m.in. banany), które świetnie się przyjęły, stopniowo wypierając nawet rodzimą roślinność. Hoduje się bydło. Mieszkańcy trudnią się też rybołówstwem, w wieku XX również wielorybnictwem^[10]. Ważną gałęzią gospodarki jest przemysł winiarski (wina Madera), dochody z eksportu wina stanowią ważną część całości eksportu (43% w 1999). Z uprawianej na wyspie trzciny cukrowej produkuje się lokalną odmianę rumu. Część mieszkańców Madery zajmuje się hafciarstwem, wikliniarstwem i wyplataniem wyrobów z trzciny. Po II wojnie światowej zanotowano wśród młodych ludzi wzrost emigracji zarobkowej, głównie do Wenezueli.

Od początków XX wieku Madera stała się celem podróży turystycznych. Była m.in. uznanym zimowiskiem dla zamożnych Anglików i innych mieszkańców północnej Europy. Po II wojnie światowej, wraz z rozwojem komunikacji lotniczej, liczba turystów szybko wzrosła, chociaż przybywają oni na krótsze okresy.

W roku 2020 bezrobocie średnioroczne wynosiło 7,9%, przy czym w czwartym kwartale tego samego roku wzrosło do 10,7%^[20].

Turystyka

Turystyka stanowi istotną gałąź gospodarki Madery, przynosząc około 20% dochodów^[21]. W sierpniu 2017 roku przychody z turystyki na Maderze oszacowano na poziomie 47 mln euro, osiągając najwyższy wskaźnik w historii pomiarów. We wrześniu tego samego roku nastąpił spadek do poziomu 41 mln euro, spadając w kolejnych okresach aż do poziomu 24,5 mln euro w styczniu 2018 roku. Najniższy wskaźnik osiągnięto w dotychczasowych pomiarach w styczniu 2011 roku, kiedy dochody z turystyki osiągnęły poziom 12 mln euro^[22].

Madera znana jest jako potencjalny cel wypraw turystycznych od pierwszych dziesięcioleci XX wieku, gdy pojawiali się prominentni politycy, tacy jak Józef Piłsudski^[7] czy Winston Churchill^[23].

Madera jest doceniana przez miłośników aktywnej turystyki, dzięki dużej liczbie szlaków turystycznych (powiązanych z lewadami). Jest również ceniona przez miłośników sportów wodnych (np. windsurfingu). Na Maderze są zabytki i atrakcje przyrodnicze.

• Port lotniczy Madera, międzynarodowy port lotniczy, który obsłużył w 2016 roku ok. 3 mln pasażerów^[24].
• Port lotniczy Porto Santo, mały port lotniczy, który obsłużył w 2016 roku 156 120 pasażerów.
• Port Funchal, międzynarodowy port morski

Według spisu z 2021 roku^[25]:

• katolicy – 90,9%

  Osobny artykuł: Diecezja Funchal.

• brak religii – 6,3%
• inni chrześcijanie – 0,94%
• protestanci – 0,91%
• świadkowie Jehowy – 0,63%

  Zobacz więcej w artykule Świadkowie Jehowy w Portugalii, w sekcji Świadkowie Jehowy na Maderze.

• inne religie – 0,32%.

• lewada

• Oficjalna strona turystyczna Madery