Stanisław Leśniewski (1886–1939)

Urodził się w 1886 w Sierpuchowie, około 100 km od Moskwy, w rodzinie inżyniera Izydora Leśniewskiego i Heleny Leśniewskiej z domu Paczewskiej^[1][2]. Ojciec pracował przy budowie kolei transsyberyjskiej, co zmuszało rodzinę do częstych przeprowadzek^[1][3]. Mimo to udało się Stanisławowi ukończyć szkołę realną w jednym z miast przy granicy z Mongolią^[1]. Gimnazjalne wykształcenie otrzymał w 1904^[1] na Syberii w Irkucku, a na studia uniwersyteckie wyjechał do Lipska, Heidelbergu i w 1909^[1] do Monachium^[4][2], gdzie uczestniczył w wykładach Hansa Corneliusa^[1][a]. Po studiach za granicą pojechał w 1911^[6] do Lwowa, by zrobić doktorat na tamtejszym uniwersytecie, gdzie kierownikiem katedry filozofii był Kazimierz Twardowski^[4][2][1]. Uczęszczał tam też na wykłady Wacława Sierpińskiego^[3]. W 1912 na podstawie pracy Przyczynek do analizy zdań egzystencjalnych obronił stopień doktora filozofii^[1][2][7][3]. Podróżował następnie po Europie, odwiedzając wiele uniwersytetów i tworząc rozprawy traktujące o znaczeniu i prawdzie^[1].

Po wybuchu I wojny światowej Leśniewski wyjechał do Rosji i do 1918 roku^[7] przebywał w Moskwie, pracując jako nauczyciel matematyki w polskim gimnazjum^[1][2]. W 1918 przeniósł się do Warszawy^[3], został członkiem założonego w 1915 roku Warszawskiego Instytutu Filozoficznego^[8] i pomagał w wydawaniu czasopisma Fundamenta Mathematicae (sam wymyślił też nazwę^[3]).

Na przełomie 1918 i 1919 pracował w Departamencie Wyznań Religijnych i Szkolnictwa Wyższego Ministerstwa Edukacji^[1]. W tym samym czasie wynikły poważne problemy z jego habilitacją, spowodowane sprzeciwem Mścisława Wartenberga (żarliwego obrońcę metafizyki^[9]). Ostatecznie uzyskał w habilitację, jednak nie we Lwowie, a w Warszawie^[1][2].

Podczas wojny polsko-bolszewickiej pracował, jak wielu innych matematyków, nad łamaniem wrogich szyfrów^[10][1]. Zgłosił się na ochotnika^[11][12] po odezwie ogłoszonej 3 lipca 1920 roku przez Radę Obrony Państwa. por. Jan Kowalewski zatrudnił go, wraz z innymi matematykami: Stefanem Mazurkiewiczem i Wacławem Sierpińskim do pracy w utworzonej komórce kryptoanalizy przy Sztabie Generalnym Wojska Polskiego^[10][13][14]. Leśniewski doskonale znał rosyjski, a jego zainteresowania logiką matematyczną w szczególny sposób predestynowały go do pracy przy łamaniu rosyjskich szyfrów^[15][14][2]. Do końca wojny grupa ta złamała ponad 100 szyfrów^[13], w tym wiele przez Leśniewskiego^[b] i odczytała kilka tysięcy bolszewickich szyfrogramów^[10].

W 1919 został powołany na katedrę filozofii matematyki w Uniwersytecie Warszawskim na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym^[9], gdzie pracował do końca życia^[4]. Miał jednego doktoranta, Alfreda Tarskiego^[c], i żartobliwie chełpił się, że 100% jego doktorantów to geniusze^[2]. W 1936 Leśniewski został profesorem zwyczajnym^[2]. Zmarł trzy lata później, u szczytu swojej naukowej kariery^[5], na raka tarczycy^[1][2]. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 339-5-5)^[18].

Leśniewski należał do pierwszego pokolenia członków Szkoły lwowsko-warszawskiej, założonej przez Twardowskiego. Razem z Alfredem Tarskim i Janem Łukasiewiczem tworzyli trio, dzięki któremu Uniwersytet Warszawski w okresie międzywojennym był prawdopodobnie najważniejszym ośrodkiem na świecie w zakresie logiki formalnej^[19].

W latach 1912–1915 Leśniewski badał kwestie na styku logiki, gramatyki i psychologii, inspirowany myślą Franza Brentana i Edmunda Husserla. W odpowiedzi na antynomię Russella, paradoks dotyczący zbioru wszystkich zbiorów, które nie są swoimi własnymi elementami^[d], Leśniewski podjął wyzwanie, aby znaleźć rozwiązanie tego problemu. Antynomia Russella była kluczowym problemem w logice i matematyce początku XX wieku. W 1913 roku Leśńiewski artykuł Czy klasa klas, nie podporządkowanych sobie, jest podporządkowana sobie?^[22][1], a następnie stworzył teorię mnogości bazującą na zbiorze kolektywnym (mereologicznym), którą przedstawił w Podstawy ogólnej teorii mnogości (1916)^[23][4].

W latach 1916–1939 Leśniewski skupił się na logice matematycznej, odrzucając wcześniejsze zainteresowania filozoficzne. Dążył do opracowania kompletnego systemu logiki jako podstawę matematyki, a nawet całej wiedzy^[4].

Pierwsze prace z logiki Leśniewski pisał w języku potocznym, gdyż był nader sceptycznie ustosunkowany do języka symbolicznego używanego w logice (krytykował niejednoznaczności w Principia Mathematica^[24]). Później „nabrał zaufania” do języka symbolicznego, m.in. dzięki rozróżnieniu języka od metajęzyka) oraz zauważeniu, że języka potocznego nie da się ujarzmić pod względem „logicznym”^[25].

Jego prace obejmują stworzenie:

• rachunku zdań – prototetyki,
• rachunku nazw – ontologii Leśniewskiego,
• ogólnej teorii zbiorów – mereologii.

Wymienione systemy Leśniewskiego powstały w wyniku poszukiwań ugruntowania podstaw matematyki oraz w celu wyeliminowania antynomii z nauk dedukcyjnych. Systemy Leśniewskiego stanowią w logice wzór pod względem ścisłości i intuicyjności^[4].

Leśniewski nie zdążył jednak doprowadzić swoich systemów do końca, jednak utworzył aksjomatyki dla poszczególnych części swojego systemu. Umarł przedwcześnie, a wedle rozpowszechnionego przekonania tylko on sam był zdolny do istotnej rozbudowy swoich systemów^[26].

W dorobku Leśniewskiego szczególnie warto również wymienić opracowanie teorii kategorii semantycznych^[27], wprowadzenie rozróżnienia poziomów języka (na język i metajęzyk)^[28] oraz rozróżnienie zbiorów w sensie dystrybutywnym i kolektywnym^[4].

Leśniewski, mimo odejścia od filozofii, posiadał wyraźne poglądy filozoficzne: był nominalistą^[27], odrzucając przedmioty abstrakcyjne. Był też radykalnym formalistą^[29]. W logice był przeciwnikiem konwencjonalizmu i relatywizmu, uważał, że tylko jego system poprawnie modeluje rzeczywistość i odrzucał logiki wielowartościowe^[4][1], co przedstawił między innymi w artykule Czy prawda jest tylko wieczna, czy też wieczna i odwieczna?^[30][1][31]. Taki pogląd oznacza przyjęcie zdeterminowanej rzeczywistości, co stanowiło spór Leśniewskiego z Tadeuszem Kotarbińskim^[1][31].

Współpracował z wieloma logikami warszawskimi. Powszechnie był uważany za indywidualność środowiska logicznego. Pisał niewiele prac^[26], w dodatku wiele jego rękopisów uległo zniszczeniu w czasie II wojny światowej^[4], w tym ostatnie, niedokończone prace na temat antynomii i logiki wielowartościowej^[2]. Niektóre wyniki tych prac zostały udostępnione przez Tarskiego^[3][5] i Bolesława Sobocińskiego^[5].

Ekstremalny rygor, który Leśniewski stosował w logice, był zakorzeniony w jego osobowości. Nie tolerował wyjątków od żadnej reguły, niezależnie od tego, czy reguła była rozsądna, czy nie. Po tym, jak jeden z jego wczesnych esejów z języka polskiego został złożony w druku z błędem ortograficznym w tytule ("środku" zamiast "środka"), zawsze cytował niepoprawny tytuł, ponieważ poprawienie go byłoby złamaniem zasady, że cytat musi być dosłowny i dokładny^[2].

We wczesnych latach życia planował przetłumaczyć zawiły i polemiczny traktat Antona Marty'ego Untersuchungen zur Grundlegung der allgemeinen Grammatik und Sprachphilosophie [„Badania nad podstawami gramatyki ogólnej i filozofii języka”]. Nigdy nie wyszedł poza drugie słowo w tytule, "zur", które trudno mu było jednoznacznie przetłumaczyć ze względu na jego niuanse znaczeniowe^[2].

• JanJ. Woleński JanJ., Filozoficzna Szkoła Lwowsko-Warszawska, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1985, ISBN 978-83-01-23081-4  (pol.).brak strony (książka)
• GrzegorzG. Nowik GrzegorzG., Zanim złamano „Enigmę”. Polski radiowywiad podczas wojny z bolszewicką Rosją 1918–1920, wyd. 1, Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004, ISBN 978-83-7399-099-9 .brak strony (książka)
• GrzegorzG. Nowik GrzegorzG., Zanim złamano „Enigmę” … Rozszyfrowano rewolucję. Polski radiowywiad podczas wojny z bolszewicką Rosją 1918–1920, wyd. 1, Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2010, ISBN 978-83-60580-61-5 .brak strony (książka)
• JanJ. Srzednicki JanJ., FrederickF. Rickey FrederickF. (red.), Leśniewski's Systems. Ontology and Mereology, Martinus Nijhow Publishers, Ossolineum, 1984  (ang.).brak strony (książka)

• Stanisław Leśniewski, "Über Funktionen, deren Felder Gruppen mit Rücksicht auf diese Funktionen sind", Fundamenta Mathematicae 1929, tom XIII, ss. 319-32.
• Stanisław Leśniewski, "Grundzüge eines neuen Systems der Grundlagen der Mathematik", Fundamenta Mathematicae 1929, tom XIV, ss. 1-81.
• Stanisław Leśniewski, "Über Funktionen, deren Felder Abelsche Gruppen in bezug auf diese Funktionen sind", Fundamenta Mathematicae 1929, tom XIV, ss. 242-51.
• Stanisław Leśniewski, Lecture Notes in Logic, Dordrecht, Kluwer, 1988.
• Stanisław Leśniewski, Collected Works, Dordrecht, Kluwer, 1992.
• Stanisław Leśniewski, Pisma zebrane. T. I-II, Warszawa, Semper, 2015.

Polskojęzyczne

• Prace Stanisława Leśniewskiego dostępne w Sieci (Katalog HINT)
• Leśniewski Stanisław, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2021-12-20] .

Anglojęzyczne

• John J. O'Connor; Edmund F. Robertson: Stanisław Leśniewski (1886–1939) w MacTutor History of Mathematics archive (ang.) [dostęp 2021-10-25].
• Stanisław Leśniewski w bazie Mathematics Genealogy Project (ang.) [dostęp 2021-10-30].
• PeterP. Simons PeterP., Stanisław Leśniewski, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 10 listopada 2015, ISSN 1095-5054 [dostęp 2017-12-31]  (ang.).
• Stanisław Leśniewski. Polish logician and mathematician, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-09-29]  (ang.).
• Jan Woleński, Leśniewski, Stanisław (1886–1939) (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-08].