Straż Graniczna (Polska)

Została powołana do życia ustawą z dnia 12 października 1990^[3], jej funkcjonowanie rozpoczęło się 16 maja 1991 wraz z rozformowaniem Wojsk Ochrony Pogranicza (WOP).

Rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 18 lutego 2002 roku został ustalony znak graficzny Straży Granicznej^[a].

• Komenda Główna Straży Granicznej
  • Komendant Główny Straży Granicznej: gen. dyw. SG Robert Bagan^[5]
  • Zastępca Komendanta Głównego Straży Granicznej: gen. bryg. SG Tomasz Michalski^[6]
  • Zastępca Komendanta Głównego Straży Granicznej ds. logistycznych: gen. bryg. SG Wioleta Gorzkowska^[7]
  • Zastępca Komendanta Głównego Straży Granicznej ds. granicznych: gen. bryg. SG Grzegorz Niemiec^[8]
• Komendy Oddziałów Straży Granicznej (OSG)
  • Warmińsko-Mazurski OSG (Kętrzyn)
  • Podlaski OSG (Białystok)
  • Nadbużanski OSG (Chełm)
  • Bieszczadzki OSG (Przemyśl)
  • Śląski OSG (Racibórz)
  • Nadodrzański OSG (Krosno Odrzańskie)
  • Morski OSG (Gdańsk)
  • Nadwiślański OSG (Warszawa)
  • Karpacki OSG (Nowy Sącz).

W skład struktur oddziałów Straży Granicznej wchodzą placówki SG oraz dywizjony SG (te ostatnie występują jedynie w Morskim OSG).

• Wyższa Szkoła Straży Granicznej w Koszalinie (dawniej: Centralny Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej w Koszalinie);
• Ośrodki szkolenia:
  • Centrum Szkolenia Straży Granicznej w Kętrzynie;
  • Ośrodek Szkoleń Specjalistycznych Straży Granicznej w Lubaniu.

Archiwum Straży Granicznej mieści się w Szczecinie.

• pojazdy obserwacyjne przeznaczone do patrolowania terenu, wykrywania i rozpoznawania obiektów, rejestracji na taśmie wideo wyników prowadzonej obserwacji i określania współrzędnych położenia obiektu, wyposażone w termowizor i noktowizor
• urządzenia do kontroli bagaży promieniami rentgena
• samochody terenowe typu Land Rover Defender, Mercedes G, Mitsubishi Pajero^[b] oraz Jeep Wrangler^[9]
• motocykle KTM LC 4E
• wszędołazy Honda TRX 300 FWX
• skutery śnieżne t. Scandic
• rowery
• pojazdy patrolowe typu Segway
• cyfrowe centrale telefoniczne, centra radiowe i radiotelefony

Na terenach, które są trudno dostępne pojazdom mechanicznym, Straż Graniczna może pełnić także służbę na koniach.

W Morskim Oddziale SG (MOSG) od 2005 działa Zautomatyzowany System Radarowego Nadzoru (ZSRN) polskich obszarów morskich.Obejmuje on swoim zasięgiem wschodni odcinek morskiej granicy Rzeczypospolitej Polskiej z Federacją Rosyjską (obwód królewiecki), jest on zintegrowany z istniejącymi systemami radarowymi oraz systemami automatycznej identyfikacji statków (AIS, SWIBŻ).System ten umożliwia objęcie stałym nadzorem radiolokacyjnym morza na wschodnim odcinku granicy Polski oraz morskich wód wewnętrznych w Zatoce Gdańskiej i na Zalewie Wiślanym.

Statki powietrzne

Typ	Liczba	Zdjęcie	Przeznaczenie	Przypisy
Smigłowce
PZL Kania	5		patrolowo-poszukiwawcze	[10][11]
PZL W-3AM Anakonda	1		patrolowo-poszukiwawcze	[12][11]
EC 135 P3H	1		patrolowo-poszukiwawcze	[13][11]
Robinson R44	1		szkoleniowy	[14][11]
Samoloty
PZL M-20 Mewa	1		pasażersko-szkoleniowe	[15][11]
PZL M28	1		patrolowo-rozpoznawcze	[15][11]
PZL-104MF Wilga 2000	4		patrolowo-poszukiwawcze	[15][11]
ASP S15-1 Stemme	2		patrolowo-poszukiwawcze	[15][11]
Let L-410UVP E-20	2		patrolowo-rozpoznawcze	[16][11]

Jednostki pływające

W siłach Morskiego Oddziału Straży Granicznej znajdują się jednostki pływające takie jak m.in.:

• Pełnomorska jednostka patrolowa typu OPV^[17]:
  • „Generał Józef Haller” (SG-301)^[18]
• Patrolowce projektu SKS-40:
  • „Kaper-1” (SG-311)
  • „Kaper-2” (SG-312)
• Patrolowce typu Patrol 240 Baltic:
  • „Patrol 1” (SG-111)
  • „Patrol 2” (SG-112)
• Łodzie interwencyjno-pościgowe typu SAR-1500:
  • „Strażnik-1” (SG-211)
  • „Strażnik-2” (SG-212)
• Łodzie interwencyjno-pościgowe typu IC 16 M III:
  • „Strażnik-3” (SG-213)
  • „Strażnik-4” (SG-214)
  • „Strażnik-5” (SG-215)
  • „Strażnik-6” (SG-216)
• Poduszkowce typu Griffon 2000TD:
  • „SG-411”
  • „SG-412”
• jachty p. Conrad 45/46:
  • „Galeon”

Do wykonania zadań na polskich obszarach morskich m.in. dysponuje w sumie 56 jednostkami pływającymi różnych projektów^[19].

Uzbrojenie Straży Granicznej określono w Rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 9 maja 2014. Zgodnie z nim na uzbrojenie SG składa się^[20]:

• broń palna: pistolety, rewolwery, broń gładkolufowa, pistolety maszynowe, karabinki, karabiny oraz karabiny maszynowe
• środki przymusu bezpośredniego: kajdanki, kaftany bezpieczeństwa, pasy obezwładniające, siatki obezwładniające, kaski zabezpieczające, pałki służbowe, psy służbowe, pociski niepenetracyjne, chemiczne środki obezwładniające (w postaci: ręcznych miotaczy substancji obezwładniających, granatów łzawiących lub innych urządzeń przeznaczonych do miotania środków obezwładniających), przedmioty przeznaczone do obezwładniania osób za pomocą energii elektrycznej, kolczatki drogowe i inne środki służące do zatrzymywania oraz unieruchamiania pojazdów mechanicznych, pojazdy służbowe, środki przeznaczone do pokonywania zamknięć i innych przeszkód, w tym materiały wybuchowe, środki pirotechniczne o właściwościach ogłuszających lub olśniewających
• wyrzutnie siatek obezwładniających
• amunicja do broni palnej, kartridże do paralizatorów elektrycznych oraz naboje do wyrzutni siatek.

SG dysponuje bronią osobistą, np. pistolet typu Walther P99, USP, Glock 17, jak i również pistolet maszynowy PM-98, czy też strzelba gładkolufowa Mossberg 500, karabin wyborowy SWD. Wycofuje się z użytku pistolety P-83, P-64. Od czasu wybuchu konfliktu na Ukrainie funkcjonariusze Straży Granicznej są sukcesywnie uzbrajani w wojskowe karabinki beryl i odbywają szkolenia z zakresu używania broni wojskowej.

Osobny artykuł: Umundurowanie funkcjonariuszy Straży Granicznej III RP.

Funkcjonariusze Straży Granicznej noszą umundurowanie typu wojskowego, według wzorów używanych w Siłach Zbrojnych RP. Zależnie od jednostki organizacyjnej funkcjonariusze noszą ubiory wz. Wojsk Lądowych, wz. Sił Powietrznych i wz. Marynarki Wojennej^[21].

Umundurowanie funkcjonariuszy Straży Granicznej składa się z czterech typów ubiorów^[21]:

• służbowego – noszony podczas wykonywania obowiązków służbowych, chyba że występuje konieczność występowania w innym typie ubioru
• wyjściowego – noszony podczas wykonywania obowiązków służbowych wymagających wystąpień w ubiorze wyjściowym, podczas oficjalnych spotkań i uroczystych wystąpień, jeżeli nie zachodzi konieczność występowania w ubiorze galowym oraz podczas meldowania się przełożonemu po przybyciu do nowej jednostki organizacyjnej Straży Granicznej lub przed odejściem na inne stanowisko służbowe.
• galowego – noszony podczas uroczystości związanych z uczczeniem świąt państwowych oraz święta Straży Granicznej, podczas uroczystości wręczania sztandarów, orderów i odznaczeń, mianowania na stopień oraz promocji funkcjonariuszy, podczas innych ważnych uroczystości o charakterze służbowym oraz w czasie niektórych uroczystości o charakterze prywatnym.
• polowego – noszony podczas wykonywania obowiązków służbowych wymagających wystąpień w ubiorze polowym oraz podczas szkoleń i ćwiczeń w ośrodkach szkolenia Straży Granicznej lub oddziałach Straży Granicznej, jeżeli charakter wykonywanych czynności nie wymaga noszenia innego rodzaju ubioru. Umundurowanie polowe wykonane jest z tkaniny pokrytej wzorem maskującym SG 14; ciemniejszą odmianą kamuflażu Suez, który sam jest kopią MultiCam.

Nakryciem głowy do ubiorów: służbowego, wyjściowego i galowego jest czapka garnizonowa w kolorze zielonym z jasnozielonym otokiem i lamówką (funkcjonariusze noszący ubiór wz. Wojsk Lądowych), w kolorze stalowym z czarnym otokiem (funkcjonariusze noszący ubiór wz. Sił Powietrznych) lub w kolorze białym z czarnym otokiem (funkcjonariusze noszący ubiór wz. Marynarki Wojennej)^[21].

Do umundurowania polowego funkcjonariusze noszą czapki typu kepi w kamuflażu SG 14

sh) lub berety (funkcjonariusze noszący ubiór wz. Sił Powietrznych i wz. Marynarki Wojennej)^[21].

Według danych przedstawionych przez Komendę Główną Straży Granicznej (16.05.2017) w formacji służy (pracuje) obecnie łącznie 14 800 funkcjonariuszy (w tym prawie ¼ stanowią kobiety) oraz prawie 3500 pracowników cywilnych.

Ponadto Straż Graniczna ma do dyspozycji: 549 motocykli, 205 quadów, 38 Schengenbusów, 58 skuterów śnieżnych, 260 psów służbowych różnych specjalności oraz 8 koni służbowych.

Powyższymi siłami i środkami Straż Graniczna ochrania 3511 km granicy (lądowej) oraz obsługuje 70 przejść granicznych, w tym 18 przejść lotniczych, 19 drogowych, 14 kolejowych, 1 rzeczne (z Białorusią) oraz 18 morskich przejść granicznych^[22][23].

Na przełomie maja i czerwca 2013 Straż Graniczna w ramach ćwiczenia granicznego „Obława: Straż Graniczna” wzięła udział w programie Discovery Channel „Dorwać komandosa”^[24], w którym były komandos Navy SEAL, Joel Lambert, stanął przed zadaniem dotarcia do punktu docelowego swojej misji, nie dając się schwytać ścigającym go oddziałom^[25].

Zgodnie z planem ćwiczenia, przyjęto hipotetyczną sytuację polegającą na dokonaniu przekroczenia granicy wbrew przepisom na kierunku do RP, na odcinku granicy państwowej ochranianej przez funkcjonariuszy SG w Stuposianach. Osobą, która rzekomo nielegalnie przekroczyła granicę RP, był właśnie Joel Lambert, bohater programu „Dorwać komandosa”.

Odcinek zakończył się ujęciem komandosa, a tym samym sukcesem SG. W ćwiczeniu wzięli udział funkcjonariusze z placówek SG w Stuposianach, Ustrzykach Dolnych, Czarnej Górnej i Krościenku oraz Wydziału Zabezpieczenia Działań, Wydziału Koordynacji Działań i IV Wydziału Lotniczego ZG KGSG.

Osobny artykuł: Stopnie służbowe w Straży Granicznej III RP.

SG, mimo że jest formacją typu policyjnego, nosi umundurowanie typu wojskowego oraz używa stopni służbowych określonych w ustawie.

Od kilku lat realizowany jest proces dostosowania systemu ochrony granicy do standardów wspólnotowych. Ramy prawne dla tego procesu, którego ostatecznym celem było uzyskanie przez Polskę członkostwa w grupie państw Schengen, określone zostały w aktach europejskich, takich jak Partnerstwo dla członkostwa i Stanowiska Negocjacyjne Komisji Europejskiej oraz akty krajowe – Narodowa Strategia Integracji, Narodowy Program Przygotowania do Członkostwa, Stanowiska Negocjacyjne Rządu RP oraz Polska, Strategia Zintegrowanego Zarządzania Granicą.

Podstawowym wymogiem członkostwa w Unii Europejskiej było przyjęcie przez Polskę dorobku prawnego UE wraz z dorobkiem Schengen. W celu wypełnienia tych warunków w Komendzie Głównej Straży Granicznej opracowano Program zagospodarowania granicy państwowej na lata 2003–2005, zgodny ze Strategią Zintegrowanego Zarządzania Granicą.

Efektem działań dostosowawczych jest m.in. nowelizacja Ustawy o Straży Granicznej z 2001 roku, zwiększająca uprawnienia i zasięg działania SG.

• płk SG Marek Lisiecki (30.11.1990 – 01.06.1992)
• p.o. ppłk SG Krzysztof Janczak (01.06.1992 – 31.10.1992)
• płk SG Jan Wojcieszczuk (01.11.1992 – 03.01.1997)
• gen. bryg. SG Andrzej Anklewicz (03.01.1997 – 07.11.1997)
• gen. bryg. SG Marek Bieńkowski (12.11.1997 – 26.10.2001)
• gen. dyw. SG Józef Klimowicz (26.10.2001 – 05.10.2005)
• p.o. gen. bryg. SG Marian Kasiński (06.10.2005 – 03.11.2005)
• gen. bryg. SG Mirosław Kuśmierczak (03.11.2005 – 17.12.2007)
• p.o. gen. bryg. SG Jacek Bajger (17.12.2007 – 16.01.2008)
• gen. bryg. SG Leszek Elas (16.01.2008 – 10.04.2012)
• gen. dyw. SG Dominik Tracz (11.04.2012 – 30.12.2015)
• gen. bryg. SG Marek Łapiński (31.12.2015 – 22.01.2018)
• gen. dyw. SG Tomasz Praga (od 23.01.2018 - 19.01.2024)
• gen. bryg. SG Robert Bagan (od 19.01.2024)

• Medal za Zasługi za zasługi w zwalczaniu kryzysu migracyjnego lat 2015–2016 (Słowenia, 2018)^[26]

• straż graniczna (w innych krajach)
• Korpus Ochrony Pogranicza
• Policja
• Święto Straży Granicznej
• Wojska Ochrony Pogranicza
• Medal za Zasługi dla Straży Granicznej

• Zbigniew B. Kumoś: Granice Rzeczpospolitej Polskiej: (na przestrzeni dziejów). Warszawa: Wydawnictwo Comandor, 2005. ISBN 83-7473-002-1.
• Halina Łach: System ochrony polskiej granicy państwowej. Olsztyn: Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych. Wydział Humanistyczny UWM, 2013. ISBN 978-83-935593-8-1.
• GrzegorzG. Goryński GrzegorzG., Nowe patrole Straży Granicznej, [w:] Biuletyn 3/2010, tytuł części Nowe patrole Straży Granicznej; tom Co na granicy, Koszalin: Centralny Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej im. Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego, 2010, s. 47–66, ISSN 1492-2505  (pol.).
• Grzegorz Goryński: Trudne początki – nieznane dokumenty dotyczące narodzin Straży Granicznej i ruchu związkowego. W: Biuletyn 1–2/2012. T. Z historii ochrony granic. Koszalin: Centralny Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej, 2012, s. 153–204. (pol.).

• Straż Graniczna – Strona główna
• Sudecki Oddział Straży Granicznej w Kłodzku. sudecki.strazgraniczna.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-07-12)].
• Straż Graniczna – Strona nieoficjalna. polska.mil.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-28)].
• Podlaski Oddział Straży Granicznej w Białymstoku
• Nadodrzański Oddział Straży Granicznej w Krośnie Odrzańskim
• Nadbużański Oddział Straży Granicznej w Chełmie
• Morski Oddział Straży Granicznej w Gdańsku
• Muzeum Polskich Formacji Granicznych