COVID-19
Ang sakit sa coronavirus 2019[5] o coronavirus disease 2019 (COVID-19)[6] na dating kilala bilang 2019-nCoV acute respiratory disease, ay isang nakahahawang sakit dulot ng SARS-CoV-2, isang birus na may kaugnayan sa SARS-CoV.[7][8] Naitala ang mga unang kaso nito sa Wuhan, kabisera ng lalawigan ng Hubei, sa Tsina noong Disyembre 2019, at mula noon ay kumalat sa buong mundo, na humantong sa nagpapatuloy na pandemya ng COVID-19.[9][10] Kabilang sa mga sintomas nito ang lagnat, ubo, at pangangapos ng hinihinga.[11] Kabilang sa mga iba pang sintomas ang kirot sa kalamnan, pag-uuhog, pagtatae, pamamaga ng lalamunan, pagkawala ng pang-amoy, at sakit sa tiyan.[3][12][13] Habang nagreresulta ang karahiman ng kaso sa mga di-malubhang sintomas, maaaring humantong ang ilan sa pulmonya at pagkasira ng iilang sangkap.[9][14] Noong pagsapit ng Abril 16, 2021, higit sa 139 milyon kaso ng COVID-19 ay naitala sa higit sa 200 bansa at teritoryo, na nagresulta sa kamatayan ng humigit-kumulang sa 2,990,000.[15] Higit sa 79,500,000 katao ang gumaling na.[15]Karaniwang naipapasa ang sakit sa mga ibang tao sa malapitang pakikitungo,[a] kadalasan sa pamamagitan ng mga maliit na patak kapag umuubo,[b] bumabahing, at nagsasalita.[16][19][20] Kadalasan, nahuhulog ang mga patak sa sahig o sa mga ibabaw sa halip na lumipad sa hangin sa malalayong distansiya.[16] Di-ganoong karaniwan, maaaring mahawaan ang isang tao kung hahawakan niya ang isang kontiminadong bagay at pagkatapos nito ay hahawakan niya ang kanyang mukha.[16][kailangan ng sanggunian] Pinakanakahahawa ito sa unang ikaltlong araw sa pagkatapos ng paglitaw ng sintomas, ngunit maaaring makahawa bago lumitaw ang mga sintomas, at mula sa mga taong walang sintomas.[16] Ang pamantayang pamamaraan ng pagsusuri ay sa pamamagitan ng real-time reverse transcription polymerase chain reaction (rRT-PCR) mula sa pamahid sa nasoparinks (nasopharyngeal swab).[21] Makatutulong din ang Chest CT para sa pagririkonosi ng mga indibidwal kung saan may mataas na paghihinala ng impeksyon batay sa mga sintomas at salik sa panganib; ngunit hindi inirerekumenda ng mga patnubay ang paggamit sa CT imaging para sa rutinang pag-iskrin.[22][23]
| Sakit sa coronavirus 2019 (COVID-19) | |
|---|---|
| Ibang katawagan | |
.png) | |
| Mga sintomas | |
| Espesyalidad | Nakahahawang sakit |
| Sintomas | Lagnat, ubo, pangangapos ng hininga[3] |
| Komplikasyon | Pneumonia, ARDS, paghinto ng bato |
| Kadalasang lumalabas | Yugto ng inkubasyon karaniwang 5–6 araw (maaaring nasa pagitan ng 2–14 araw) |
| Sanhi | SARS-CoV-2 |
| Panganib | Pagbibiyahe, pagkalantad sa virus |
| Pagsusuri | pagsusuring rRT-PCR, iskanang CT |
| Pag-iwas | Paghuhugas ng kamay, kuwarantina, pisikal na pagpapalayo |
| Paggamot | Sintomatiko and pag-aalalay |
| Dalas | 139,645,558[4] kumpirmadong kaso |
| Napatay | 2,996,305[4] (2.1% ng kumpirmadong kaso)[4] |
Kabilang sa mga inirerekumendang hakbang upang maiwasan ang pagkahawa ay madalas na paghuhugas ng kamay, panlipunang pagdidistansya (pagpapanatili ng pisikal na distansya mula sa ibang tao, lalo na sa mga may sintomas), pagtatakip ng mga ubo at bahing ng tisyu o panloob na siko, at paglayo ng maruming kamay mula sa mukha.[24][25] Inirerekumenda ang paggamit ng mga mask sa mga nagsususpetsa na may birus sila at sa kanilang tagapag-alaga.[26] Nagkakaiba-iba ang mga rekomendasyon sa paggamit ng mask ng publiko. Hindi nirerekumenda ng iilan ang kanilang paggamit, nirerekumenda naman ng iilan ang paggamit, at inaatas ng mga iba pa ang paggamit.[27][28][29] Sa kasalukuyan, wala pang mga bakuna o tiyak na gamot panlaban sa birus para sa COVID-19. Kasali sa pangangasiwa nito ang paggamot ng mga sintomas, pag-aalalay, pagbubukod, at eksperimentong pamamaraan.[30]
Noong 30 Enero 2020, indineklara ng Pandaigdigang Organisasyon sa Kalusugan (WHO) ang pagkalat ng koronabirus ng 2019–20 bilang isang Kagipitan ng Pampublikong Kalusugang May Pandaigdigang Pakundangan (PHEIC)[31][32] at bilang pandemya noong 11 Marso 2020.[10] Naitala ang lokal na transmisyon ng sakit sa maraming bansa sa lahat ng anim na rehiyon ng WHO.[33]
Palatandaan at sintomas
| Mga Sintomas[34] | % |
|---|---|
| Lagnat | 88 |
| Tuyong ubo | 68 |
| Pagkapagod | 38 |
| Pag-uuhog | 33 |
| Pagkawala ng pang-amoy | 15[35] to 30[13][36] |
| Pangangapos ng hinihinga | 19 |
| Kirot sa kalamnan o kasukasuan | 15 |
| Pamamaga ng lalamunan | 14 |
| Sakit ng ulo | 14 |
| Pagginaw | 11 |
| Pagduduwal o pagsusuka | 5 |
| Pagbabara ng ilong | 5 |
| Pagtatae | 4 to 31[37] |
| Paglurandugo | 0.9 |
| Pamamaga ng mata | 0.8 |
Ang mga nahawa ng birus ay maaaring asintomatiko o magkaroon ng mga malatrangkaso na sintomas, kasama ang lagnat, ubo, pagkapagod, at pangangapos ng hinihinga.[3][38][39] Kabilang sa mga kagipitang sintomas ang paghihirap sa paghinga, paulit-ulit na sakit o panggigipit sa dibdib, pagkalito, nahihirapang gumising, at mangasul-ngasul na mukha o labi; kailangan magpatingin agad sa doktor kung lumitaw ang ganitong mga sintomas.[40] Maaari ring magkaroon ng sintomas sa gawing itaas ng palahingahan, tulad ng pagbahing, sipon, o pamamaga ng lalamunan ngunit mas bihira ang mga ganito. Naobserbahan din ang mga sintomas tulad ng nausea, pagsusuka, at pagtatae sa mga iba't ibang porsyento.[37][41][42] Ang mga ilang kaso sa Tsina ay nagpakita sa una na may paninikip ng dibdib at pagtitibok lamang.[43] Noong Marso 2020 nagkaroon ng mga ulat na nagpahayag na ang pagkawala ng pang-amoy (anosmia) ay maaaring karaniwang sintomas sa mga may di-malubhang sakit,[36][44] although not as common as initially reported.[35] ngunit hindi ito ganoong karniwan tulad noong unang iniulat.[35] Sa mga ilan, maaaring lumala ang sakit tungo sa pulmonya, pagkasira ng iilang sangkap, at kamatayan.[9][14] Sa mga nagkakaroon ng mga matitinding sintomas, ang oras mula sa simula ng sintomas patungo sa pangangailangan ng de-makinang bentilasyon ay karaniwang walong araw.[45]
Gaya ng pangkaraniwan sa mga impeksyon, mayroong pagkaantala mula sa sandaling mahawahan ang tao ng birus hanggang sa oras na nagkakaroon sila ng sintomas. Tinatawag itong yugto ng inkubasyon. Karaniwang lima hanggang anim na araw ang yugto ng inkubasyon para sa COVID-19, ngunit maaari itong nasa pagitan ng dalawa hanggang labing-apat na araw.[46][47] 97.5% ng mga nagkakaroon ng sintomas ay magkakaroon nito sa loob ng 11.5 araw ng pagkahawa.[48]
Ipinapahayag ng mga ulat na hindi lahat ng mga nahawa ay nagkakaroon ng mga sintomas, ngunit hindi alam ang kanilang papel sa pagkakalat.[49] Iminumungkahi ng pangunang ebidensya na maaaring mag-ambag ang mga asintomatikong kaso sa pagkalat ng sakit.[50][51] Hindi alam at pinag-aaralan pa ang hagway ng nahawang tao na hindi nagpapakita ng sintomas sa kasalukuyan. Iniulat ng CDC ng Timog Korea na 20% ng lahat ng kumpirmadong kaso ay nanatiling asintomatiko noong panahon ng pamamalagi sa ospital.[51][52]
Sanhi
Pagkakalat
Pinag-aaralan pa rin ang iilang detalye kung paano kumakalat ang sakit.[20] Sinabi ng WHO at CDC na pangunahin nang naikakalat ito tuwing malapit na kaugnayan at sa pamamagitan ng palahingahang patak mula sa pag-ubo at pagbahing;[16] at binibigyang-kahulugan ang malapit na kaugnayan bilang nasa pagitan ng 1 hanggang 2 metro (3 to 6 talampakan).[16] Natuklasan ng isang pagsusuri sa Singgapura na maaaring humantong ang ubo na hindi tinakpan sa paglalakbay ng mga patak ng hanggang 4.5 metro (15 talampakan).[53][54]
Maaari ring maglabas ng palahingahang patak habang humihinga, pati na rin kapag nagsasalita, ngunit karaniwang hindi dalang-hangin ang birus.[16][55]Maaaring lumapag ang mga patak sa mga bibig at ilong ng mga tao na malapit o posibleng malanghap sa mga baga.[56] Ang mga ilang prosesong medikal tulad ng intubasyon at pagmamalay-tao sa puso at baga (CPR) ay maaaring maging sanhi ng pag-eerosol ng nilalabas ng palahingahan at sa gayon ay magreresulta sa pagkalat sa hangin.[55] Maaari ring kumalat ito kapag humahawak ang tao ng kontaminadong bagay at pagkatapos ay hahawak sa kanyang mata, ilong, o bibig.[16] Habang ikinababahala ang posibilidad na kinakalat ito sa tae, pinaniniwalaang mababa ang panganib.[16][kailangan ng sanggunian]
Pinakanakahahawa ang birus kapag sintomatiko ang mga tao; habang posible ang pagkalat nito bago lumitaw ang mga sintomas, mababa ang panganib.[kailangan ng sanggunian][16] Sinasabi ng Sentro ng Europa sa Pag-iwas at Pagkontrol sa Sakit (ECDC) na habang hindi klarong-klaro kung gaano kadali kumalat ang sakit, ang isang tao ay karaniwang nakahahawa sa dalawa o tatlong tao.[20]
Nananatiling "buhay" ang mga birus sa loob ng maraming oras hanggang araw sa mga ibabaw.[16][20] Para maging tiyak, natuklasan na natutunton ang birus nang hanggang tatlong araw sa plastik at aserong di-kinakalawang, nang isang araw sa karton, at hanggang apat na oras sa tanso.[57] Gayunpaman, nagkakaiba-iba ito depende sa kahalumigmigan at temperatura.[58] Maaaring linisin ang mga ibabaw sa pamamagitan ng mga iilang solusyon (sa loob ng pagkahantad nang isang minuto sa des-impektante para sa ibabaw ng aserong di-kinakalawang). Kabilang dito ang 62–71% ethanol, 50–100% isopropanol, 0.1% sodium hypochlorite, 0.5% agua oksihenada, at 0.2–7.5% povidone-iodine. Di-gaanong epetiko ang mga ibang solusyon, tulad ng benzalkonium chloride at chrohexidine gluconate.[59]
Birolohiya
Ang SARS-CoV-2 ay isang novel severe acute respiratory syndrome coronavirus, unang ibinukod mula sa tatlong tao na may pulmonya na konektado sa kumpol ng kaso ng matalas na sakit sa palahingahan sa Wuhan.[60] Makikita ang lahat ng mga katangian ng novel SARS-CoV-2 virus sa mga kaugnay na koronabirus sa kalikasan.[61] Sa labas ng katawan ng tao, namamatay ang birus sa pamamagitan ng sabon, na nagpapaputok sa bulang pamprotekta ng birus.[22]
Tila may kaugnayan ang SARS-CoV-2 sa orihinal na SARS-CoV.[62] Ipinapalagay na nanggaling ito sa hayop. Isinisiwalat ng pag-aanalisang henetiko na karaniwang nagtitipun-tipon ang koronabirus sa genus Betacoronavirus, sa subgenus Sarbecovirus (angkan B) kasama ng dalawang uri na galing-paniki. 96% magkahawig ito at buong antas ng genome sa mga ibang sampol ng koronabirus sa paniki (BatCov RaTG13).[34] Noong Pebrero 2020, natuklasan ng mga Tsinong mananaliksik na isa lamang ang nag-iibang asidong amino sa mga tiyak na bahagi ng pagkakasunud-sunod ng genome ng mga birus mula sa pangolin at mula sa tao, ngunit natuklasan ng paghahambing ng buong genome sa kasalukuyan na 92% ang pinakamalaking porsyento ng ibinabahaging henetikong materyal sa pagitan ng koronabirus sa pangolin at SARS-CoV-2, na kulang upang patunayan na ang mga pangolin ay kalagitnaang biktima.[63]
Patopisyolohiya
Pinaapektado ang mga baga sa COVID-19 dahil ang mga pinapasukan ang mga biktimang sihay sa pamamagitan ng ensimang ACE2, na pinakasana sa mga ika-2 uri ng selulang supot-hangin ng mga baga. Gumagamit ang birus ng natatanging surface glycoprotein na tinatawag na "spike" (peplomer) upang kumonekta sa ACE2 at pumasok sa biktimang sihay.[64] Nauugnay ang densidad ng ACE2 sa bawat tisyu sa kalubhaan ng sakit sa tisyung iyon at iminungkahi ng ilan na maaaring makaprotekta ang pagbawas sa aktibidad ng ACE2,[65][66] ngunit ang isa pang pananaw ay maaaring makapoprotekta ang pagtaas ng ACE2 gamit ang mga angiotensin II receptor blocker medication at kailangang subukin ang mga ganitong palagay .[67] Habang kumakalat ang sakit sa supot-hangin, maaaring magkaroon ng paghinto ng palahingahan at sumunod ang kamatayan.[66]
Nakaaapekto rin ang birus sa mga sangkap ng sikmura at bituka dahil saganang ipinapahayag ang ACE2 sa mga glandulang selula ng epitelyo sa sikmura, tokong, tumbong[68] pati na rin sa mga selulang endotelyal at enterosito ng maliit na bituka.[69]
Ang mga lumalkaing bahagi ng mga baga, ang mga supot-hangin sa palahingahan, ay naglalaman ng dalawang uri ng kumikilos na sihay. Ang isang sihay, uri I, ay sumisipsip mula sa hangin, yaon ay pagpapalit ng hangin. Ang isa pa, uri II, ay gumagawa ng mga surfactant na nagsisilbi upang mapanatiling likido, malinis, malaya sa impeksyon, atbp. ang mga baga. Naghahanap ng paraan ang COVID-19 para pumasok sa uri II sihay na gumagawa ng surfactant, at sinusugpo ito sa pamamagitan ng pagpaparami ng COVID-19 birus sa loob nito. Ang bawat uri II sihay na namamatay dahil sa birus ay nagiging sanhi ng matinding reaksyon sa baga. Umaapaw sa baga ang mga likido, nana, at sangkap ng patay na sihay, na nagiging sanhi ng sakit ng coronavirus sa palahingahan.[70]
Pagririkonosi
.jpg)
Inilathala ng WHO ang iilang protokol sa pagsusuri ng sakit.[72] Ang pamantayang pamaraan ng pagsusuri ay ang totoong oras na rRT-PCR.[73] Karaniwang sinusuri ang mga sampol mula sa palahingahan na nakuha ng pamahid sa nasoparinks, ngunit maaaring gamitin ang pamahid sa ilong o sampol ng uhog.[21][74] Makukuha dapat ang mga resulta sa loob ng iilang oras hanggang dalawang araw.[75][76] Maaaring suriin ang dugo, ngunit kailangan ng dalawang sampol ng dugo na kukunin sa pagitan ng dalawang linggo at halos walang agarang silbi ang mga resulta.[77] Nakabukod ang mga Tsinong dalub-agham ng isang uri ng koronabirus at nakalathala ng henetikong pagkakasunud-sunod para makabuo nang nakapag-iisa ang mga laboratoryo sa buong mundo ng mga pagsusuring patanikalang tambisa ng polymerase (PCR) upang matunton ang impeksyon ng birus.[9][78][79] Noong pagsapit ng 19 Marso 2020,[80] wala pang pagsusuri ng mga antibody ngunit sinisikap na makabuo ng mga ganito sa ngayon.[81] Inapbrubahan ng FDA ang unang pagsusuring punto ng pag-aalaga noong 21 Marso 2020 para gamitin sa katapusan ng buwang iyon.[82]
Iminungkahi ng mga panuntunang pangririkonosi na inilabas ng Ospital ng Zhongnan ng Unibersidad ng Wuhan ang mga paraan para matunton ang mga impeksyon batay sa mga katangiang klinikal at epidemiyolohikong panganib. Kabilang dito ang pagkilala sa mga taong may hindi bababa sa dalawa ng sumusunod na sintomas bukod sa kasaysayan ng pagbibiyahe papunta sa Wuhan o pakikipag-ugnayan sa mga ibang nahawang tao: lagnat, katangian ng pulmonya sa larawan, karaniwan o bumabang bilang ng puting sihay-dugo, o bumabang bilang ng limposayt.[83]
Naghinuha ang isang rebyu noong Marso 2020 na maliit lang ang silbi ng mga rayos-ekis sa dibdib sa mga unang yugto, habang may silbi ang mga iskanang CT ng dibdib bago pa man ang paglitaw ng mga sintomas.[84] Kabilang sa mga karaniwang katangian sa CT ang mga bilateral multilobar ground-glass opacificity na may peripheral, asymmetric and posterior distribution.[84] Nagkakaroon ng subpleural dominance, crazy paving[kailangang linawin] at consolidation habang kumakalat ang sakit.[85] Noong pagsapit ng Marso 2020, inirerekumenda ng Amerikanong Kolehiyo ng Paladiglapan na "hindi dapat gamitin ang CT upang magpasuri o bilang unang pagsusuri upang irikonosi ang COVID-19".[86]
Karaniwang pasya ng paglalarawan ng CT
Paglalarawan ng CT ng mabilisang baytang-baytang na yugto
Palasakitan
Kaunti lamang ang mayroong datos tungkol sa mikroskopyong sugat at patopisyolohiya ng COVID-19.[87][88] Ang pangunahing palasakitang pasya sa awtopsiya ay:
- Makroskopiya: pamamaga ng pliyura at/o perikardyo, pagsiksik ng baga at pamamanas sa baga
- Maoobserbahan ang apat na antas ng kalubhaan ng pulmonyang biral:
- munting pulmonya: munting malasuwerong katas, munting katas ng fibrin
- mahinahong pulmonya: pamamanas sa baga, pneumocyte hyperplasia, malaking di-tipikong pneumocyte, pamamagang interstisyal na may pagtatagos ng lymphocyte and pagbubuo ng multinukleong dambuhalang sihay
- matinding pulmonya: nakakalat na pagkasira sa supot-hangin (DAD) na may nakakalat na katas ng supot-hangin. Responsable ang nakakalat na DAD sa naoobserbang sindrom ng matalas na sakit sa palahingahan (ARDS) at matinding hypoxemia sa ganitong sakit.
- gumagaling na pulmonya: organisasyon ng mga katas sa butas ng supot-hangin, at interstisyal na fibrosis sa baga
- plasmocytosis sa BAL[89]
- Dugo: pamumuo ng dugo sa ugat sa buong katawan (DIC) [90]; leukoerythroblastic reaction[91]
- Atay: microvesicular steatosis
Pagpipigil
Kabilang sa mga hakbang upang maiwasan ang tsansa ng pagkahawa ang pagpapanatili sa bahay, pag-iiwas sa mga mataong lugar, paghuhugas ng kamay gamit ang tubig at sabon nang hindi bababa sa 20 segundo, pagpapraktis ng mabuting palalusugan, at pag-iiwas sa paghawak ng mata, ilong, o bibig ng kamay na hindi pa nahugas.[97][98][99] Inirerekumenda ng CDC ang pagtakip sa bibig at ilong ng tisyu habang umuubo at bumabahing at inirerekumenda ang paggamit ng loob ng siko kung walang tisyu.[97] Inirerekumenda rin nila ang tamang palalusugan sa kamay pagkatapos ng anumang ubo o bahing.[97] Nilalayon ng mga estratehiya ukol sa panlipunang pagdidistansya ang pagbawas ng kontak ng nahawang tao sa mga malalaking grupo sa pamamagitan ng pagsasara ng mga paaralan at opisina, paghihigpit sa pagbibiyahe, at pagkakansela ng mga pampublikong pagtitipon.[100] Kasali rin sa panlipunang pagdidistansya ang pangangailan na anim na talampakan ang distansya sa pagitan ng mga tao (halos 1.80 metro).[101]
Dahil hindi inaasahan ang pagkakaroon ng bakuna laban sa SARS-CoV-2 bago ang 2021 (bilang pinakamaagang tantya),[102] ang isang mahalagang bahagi ng pagkontrol ng pandemya ng COVID-19 ay ang pagbabawas sa rurok ng epidemya, kilala bilang "flattening the curve" ("pagpapatag ng kurba"), sa pamamagitan ng iba't ibang hakbang na naghahangad na bagalan ang bilis ng mga bagong impeksyon.[93] Nakatutulong ang pagpapabagal sa bilis ng pagkahawa sa pagbawas ng panganib na matabunan ang mga serbisyong pangkalusugan, na nagpapahintulot ng mas mainam na paggamot ng mga kasalukuyang kaso, at nagpapaantala sa bagong kaso hanggang magkaroon ng terapeutika o bakuna.[93]
Ayon sa WHO, inirerekumenda lang ang paggamit ng mask kung umuubo o bumabahing ang tao o kung nag-aalaga siya ng taong sinususpetsang may impeksyon.[103] Inirerekumenda naman ng iilang bansa na magsuot din ang mga malulusog na indibidwal ng mask. Kabilang dito ang Tsina,[104] Hong Kong,[105] Taylandia,[106] Tsekia,[107] at Austria.[108] Upang matugunan ang pangangailangan sa mga mask, tinatantya ng WHO na kakailanganing tumaas nang 40% ang pandaigdigang paggawa. Pinalala ng pag-iimbak at haka-haka ang problema. Dahil sa mga ito, tumaas nang anim ang presyo ng mga mask, natriple ang sa mga N95 respirator, at moble ang sa gown.[109] Itinuturing ng iilang eksperto sa kalusugan ang pagsuot ng mga non-medical grade mask at iba pang pantakip sa mukha tulad ng mga bupanda at bandana bilang mabuting paraan upang maiwasan ng mga tao ang paghahawak sa kanilang bibig at ilong, kahit hindi sila pinoprotektahan ng mga di-medikal na pananakip mula sa direktang bahing o ubo mula sa nahawang tao.[110]
Pinapayuhan ng CDC ang mga narekunusi ng COVID-19 o mga naniniwala na maaaring nahawa sila na manatili sa bahay maliban sa magpapagamot, tumawag muna bago bumisita sa tagapangalaga ng kalusugan, magsuot ng peysmask bago pumasok sa opisina ng tagapangalaga ng kalusugan at kung nasa anumang silid o sasakyan kasama ng ibang tao, magtakip ng mga ubo at bahing gamit ang tisyu, maghugas ng mga kamay palagi gamit ang sabon at tubig, at mag-iwas sa pakikibahagi ng mga personal na kagamitan sa bahay.[111][112] Pinapayuhan din ng CDC ang mga indibidwal na maghugas ng kamay palagi gamit ang sabon at tubig nang hindi bababa sa 20 segundo, lalo na pagkatapos pumunta sa banyo o kapag halatang marumi ang kamay, bago kumain at pagkatapos suminga, umubo, o bumahing. Iminumungkahi pa nito ang paggamit ng alcohol-based hand sanitizer na may 60% alkohol o higit pa, ngunit kapag walang sabon at tubig lamang.[97]
Para sa mga lugar na hindi madaling makuha ang mga komersyal ng hand sanitizer, nagbibigay ang WHO ng dalawang pormulasyon para sa lokal na paggawa. Sa mga pormulasyong ito, nanggagaling ang aktibidad laban sa mikrobyo mula sa ethanol or isopropanol. Ginagamit ang agua oksihenada upang alisin ang mga espora ng bakterya sa alkohol; "hindi siya aktibong sangkap para sa antiseptiko ng kamay". Idinaragdag ang glycerol bilang humectant.[113]
Dumarami ang mga tangka sa pag-iiwas, na may mga epekto na umaabot nang napakalayo mula sa isang paglipat. Ang bawat kasong naiwasan ay humahantong sa mga mas maraming naiwasang kaso pagkatapos nito, na sa huli ay makapipigil sa pagsiklab nang lubus-lubusan.
Panuto sa paghuhugas ng kamay
Pangangasiwa
Inaasikaso ang mga tao sa pamamagitan ng alagang pag-aalalay, na kinabibilangan ng likido, suporta sa oksiheno, at pagsusuporta sa ibang apektadong mahalagang sangkap.[115][116][117] Inirerekumenda ng CDC na magsuot ng peysmask ang mga nagsususpetsang nahawa ng birus.[26] Nagamit na ang pag-ooksiheno ng lamad sa labas ng katawan (ECMO) upang matagunan ang isyu ng paghinto ng palahingahan, ngunit tinatalakay pa rin ang kanyang benepisyo.[118]
Inilathala ng WHO at Tsinong Pambansang Komisyon sa Kalusugan ang mga rekomendasyon sa pang-aalaga ng mga taong napaospital dahil sa COVID-19.[119][120] Tinipon ng mga intensibista at palabaga sa Amerika ang mga rekomendasyon sa paggamot mula sa iba't ibang ahensya sa isang libreng mapagkukunan, ang IBCC.[121][122]
Paggamot
Inirerekumenda ng iilang propesyonal sa medisina ang paracetamol (acetaminophen) sa halip ng ibuprofen bilang unang paggamot.[123][124][125] Hindi salungat ang WHO sa paggamit ng di-steroid na drogang laban sa pamamaga (NSAID) tulad ng ibuprofen para sa sintomas,[126] at sinasabi ng FDA na walang ebidensya sa kasalukuyan na pinapalala ng mga NSAID ang mga sintomas ng COVID-19.[127]
Habang itinaas ang mga teoretikal na ikinababahala tungkol sa mga panghadlang ng ACE at pangharang ng tagatanggap ng angiotensin, at noong pagsapit ng 19 Marso 2020, hindi pa ito sapat upang pangatwiranan ang paghinto ng mga ganitong gamot.[128][129][130] Hindi inirerekumenda ang mga steroid tulad ng methylprednisolone maliban kung pinalubha pa ito ng sindrom ng matalas na sakit sa palahingahan.[131][132]
Pansariling kagamitang pamprotekta
Dapat mag-ingat upang mabawasan ang panganib ng pagkalat ng birus, lalo na sa mga pagamutan habang nasasagawa ng mga hakbang na makalikha ng mga erosol, tulad ng intubasyon o bentilasyon ng kamay.[133] Para sa mga propesyonal ng medisina na nag-aalaga ng mga taong may COVID-19, inirerekumenda ng CDC ang paglagay ng tao sa Silid-bukuran ng Dalang-hanging Impeksyon (AIIR) bukod sa pagsasagawa ng pamantayang pag-iingat, pag-iingat sa pakikipag-ugnayan, at pag-iingat sa dalang-hangin.[134]
Binabalangkas ng CDC ang mga tiyak na patnubay sa paggamit ng pansariling kagamitang pamprotekta (PPE) sa pandemya. Kabilang sa inirerekumendang kasuotan ang:
- respirador o peysmask[135][136]
- gown[kailangan ng sanggunian]
- guwantes pangmedisina[137][138]
- pamprotekta ng mata[139]
Kapag mayroon, mas mainam ang mga respirador (sa halip ng mga peysmask).[140] Inaprubahan ang respirador-N95 para sa industriya ngunit binigyang-awtorisasyon ng FDA ang mask para gamitin sa ilalim ng Awtorisasyon para sa Kagipitang Paggamit (EUA). Idinisenyo sila upang magprotekta laban sa mga tipik sa hangin tulad ng alikabaok ngunit hindi garantisado ang bisa laban sa isang tiyak na elementong biyolohikal para sa paggamit na wala sa reseta.[141] Kapag walang magagamit na mask, inirerekumenda ng CDC ang paggamit ng panakip sa mukha, o bilang huling paraan ang mga mask na gawang-bahay.[142]
De-makinang bentilasyon
Karamihan ng mga kaso ng COVID-19 ay hindi ganoong katindi na kailangan ang de-makinang bentilasyon (artipisyal na pansuporta sa paghihinga) , ngunit kailangan ito ng bahagdan ng mga kaso.[143][144] Inirerekumenda ng iilang mga Kanadyanong doktor ang paggamit ng mapanghimasok na de-makinang bentilasyon dahil nililimitahan ng pamamaraan ang pagkalat ng pinaerosol na bektor ng transmisyon.[143] Ang mga matinding kaso ay pinakakaraniwan sa mga matatanda (ang mga nakatatanda sa 60 taon[143] at lalo na ang mga nakatatanda sa 80 taon).[145] Kulang ang mga higaan sa ospital sa bawat tao sa maraming nagpapaunlad na bansa, na nakalilimita sa kapasidad ng sistemang pangkalusugan upang pangasiwaan ang biglang pagdami ng mga kaso ng COVID-19 na matindi anupat nangangailangan ng pagpapaospital.[146] Itong limitadong kapasidad ay mahalagang dahilan kung bakit kailangang patagin ang kurba (panatilihin ang bagal ng pagkakaroon ng bagong kaso para kalunang bababa ang bilang ng may sakit).[146] Natuklasan ng isang pagsusuri sa Tsina na 5% ang naospital sa mga intensive care unit, 2.3% ang nangailangan ng de-makinang suporta ng bentilasyon, at 1.4% ang namatay.[118] Halos 20–30% ng mga tao sa ospital na may pulmonya mula sa COVID-19 ay nangailangan ng ICU care bilang suporta sa palahingahan.[147]
Teknolohiya sa paggawa
Dahil sa mga pagkabigo sa mga daloy ng produkto, namamagitan ang mga digital na tagagawa sa pagyayari ng mga pamahid sa ilong, bahagi ng bentilador, at iba pa.[148][149] Nag-empleo ang isang Italyanong startup ng teknolohiya ng 3D-limbag upang gumawa ng mga balbula para sa paggamot para sa coronavirus na nagliligtas-buhay dahil sa nasirang daloy ng produkto mula sa orihinal na pagmamanupaktura.[150] $1 ang naging gastos ng mga balbulang inilimbag-3D sa halip ng $10,000 at nahanda nang magdamag.[151]
Sindrom ng matalas na sakit sa palahingahan
Nagiging mas kumplikado ang de-makinang bentilasyon habang lumalala ang ARDS sa COVID-19 at humihirap nang humihirap ang oksihenasyon.[152] Kakailanganin ang mga bentilador na may kakayahan ng paraan ng pagkontrol sa presyon at mataas na PEEP[153] upang sukdulan ang paghahatid ng oksiheno at bawasan ang panganib ng pagkapinsala ng baga na may kaugnay sa bentilador at numotoraks.[154] Maaaring walang mataas na PEEP sa mga lumang bentilador.
| Terapiya | Mga rekomendasyon |
|---|---|
| Taas-daloy ng oksihenong pailong (High-flow nasal oxygen) | Para sa SpO2 <93%. Maaaring maiwasan ang pangagailangan para sa intubason at bentilasyon |
| Dami ng dumadaloy (Tidal volume) | 6mL bawat kg at maaaring ibaba hanggang 4mL/kg |
| Pantayaning presyon ng daanan ng hangin (Plateau airaway pressure) | Panatilihing nang mababa sa 30 cmH2O kung posible (mataas na bilis ng palahingahan (35 bawat minuto) ay maaaring kailanganin) |
| Positibong presyon sa wakas ng pagbuga (Positive end-expiratory pressure) | Katamtaman hanggang mataas na antas |
| Posisyong nakadapa (Prone positioning) | Para sa lumalalang oksihenasyon |
| Pangangasiwa ng likido (Fluid management) | Ang layunin ay negatibong balanse ng 1/2–1L bawat araw |
| Antibiyotiko | Para sa mga pangalawahing impeksyong dulot ng baktirya |
| Mga glucocorticoid | Di-inirerekomenda |
Eksperimental na paggamot
Wala pang naaprubahang gamot para sa sakit ng WHO ngunit inirerekumenda ang ilan ng mga indibidwal na pambansang awtoridad sa medisina.[155] Nagsimula ang pananaliksik sa mga potensyal na gamot noong Enero 2020,[156] at ang ilang drogang panlaban sa birus ay nasa klinikal na pagsubok.[157][158] Bagaman maaabutin ang 2021 bago mabuo ang mga bagong gamot,[159] inaprubahan na ang iilang gamot na sinusuri para sa mga ibang paggamit, o ay nasa huling yugto ng pagsubok.[155] Maaaring subukin ang gamot panlaban sa birus sa mga taong may matinding sakit.[115] Inirekumenda ng WHO na makibahagi ang mga boluntaryo sa mga pagsubok sa bisa at kaligtasan ng mga potensyal na gamot.[160]
Teknolohiyang pang-impormasyon
Noong Pebrero 2020, inilunsad ng Tsina ang isang mobile app upang harapin ang siklab ng sakit.[161] Hinihilingan ang mga tagagamit na ilagay ang kanilang pangalan at ID bilang. Natutunton ng app ang ''malapit nakontak' gamit ang datos sa pagmamatyag at samakatwid ang potensyal na panganib ng impeksyon. Maaaring suriin ng bawat tagagamit ang tatlong pang tagagamit. Kung may natunton na potensyal na panganib, hindi lamang inirerekumenda ng app ang kuwarantina ng sarili, inaalerto rin nito ang mga lokal na opisyal sa kalusugan.[162]
Ginagamit ang analitika ng malaking datos ukol sa mga datos ng cellphone, teknolohiyang pangkilala ng mukha, pagsubaybay ng mobile phone, at intelihensyang artipisyal upang subaybayan ang mga nahawang tao at ang mga taong nakakontak nila sa Timog Korea, Taiwan, at Singgapura.[163][164] Noong Marso 2020, napangyari ng gobyerno ng Israel ang mga ahensiyang panseguridad na subaybayan ang mga datos ng taong sinususpetsang may coronavirus. Isinagawa ang hakbang upang ipatupad ang kuwarantina at protektahan ang mga makasasalimuha sa mga nahawang mamamayan.[165] Gayundin sa Marso 2020, ibinahagi ng Deutsche Telekom ang agregatong datos ng lokasyon ng phone sa Alemanong ahensya ng pamahalaang pederal Institutong Robert Koch, upang saliksikin at hadlangan ang pagkalat ng birus.[166] Ikinalat ng Rusya ang teknolohiyang pangkilala ng mukha upang matunton ang mga lumalabag sa kuwarantina.[167] Sinabi ni Giulio Gallera, Italyanong panrehiyong komisyonado sa kalusugan, na sinabihan siya ng mga operador ng mobile phone na "patuloy-tuloy pa ring naglilibot ang 40% ng mga tao".[168] Nagdaraos ang Alemanong pamahalaan ng 48 oras na hackathon sa dulo ng sanlinggo na may higit sa 42,000 kalahok.[169][170] Ipinatawag naman ni Kersti Kaljulaid, pangulo ng Estonya, ang tawag para sa malikhaing solusyon laban sa pagkalat ng coronavirus.[171]
Suportang sikolohikal
Maaaring dumanas ang mga indibidwal ng kabagbagan dahil sa kuwarantina, paghihigpit sa pagbibiyahe, di-magandang epekto ng paggamot, o pagkatakot sa impeksyon mismo. Upang matugunan ang mga ganitong ikinababahala, inilathala ng Pambansang Komisyon sa Kalusugan ng Tsina ang isang pambansang patnubay para sa pamamagitan sa sikolohikal na krisis noong 27 Enero 2020.[172][173]
Prognosis
,_pp._113-122_(cropped).png)
Naiiba-iba ang kabagsikan ng COVID-19. Maaaring mahinahon ang sakit na may kakaunting o walang sintomas, na magkahawig sa mga iba pang karaniwang sakit sa itaas ng palahingahan tulad ng karaniwang sipon. Karaniwang gumagaling ang mga mahinahong kaso sa loob ng dalawang linggo, habang ang mga ay matinding o kritikal na kaso ay maaaring tumagal nang tatlo hanggang anim na linggo bago gumaling. Kabilang doon sa mga namatay, ang pagitan ng paglilitaw ng sintomas at kamatayan ay nasa dalawa hanggang walong linggo.[34]
Madaling tablan ang mga kabataan ng sakit, ngunit mas malamang na mahinahon ang kanilang sintomas at may mas mababang tsansa ng matinding sakit kumpara sa mga matatanda; sa mga nakababata sa 50 taon, ang panganib ng kamatayan ay mas kaunti sa 0.5%, habang sa mga nakatatanda sa 70 ito ay higit sa 8%.[176][177] Higit na nanganganib ang mga buntis na babae para sa matinding impeksyon ng COVID-19 ayon sa mga datos mula sa mga magkahawig na birus, tulad ng SARS at MERS, ngunit kulang ang mga datos para sa COVID-19.[178][179]
Sa mga ilang tao, naaapektuhan ng COVID-19 ang mga baga at nagiging sanhi ng pulmonya. Sa mga malubhang apektado, maaaring sumulong nang mabilis ang COVID-19 patungo sa sindrom ng matalas na sakit sa palahingahan (ARDS) na nagiging sanhi ng paghinto ng palahingahan, dagok-septiko, o paghinto ng iilang sangkap ng katawan.[180][181] Kabilang sa mga kumplikasyon na may kaugnayan sa COVID-19 ang sepsis, di-karaniwang pamumuo, at pagkapinsala ng puso, bato, at atay. Inilarawan ang mga abnormalidad sa pamumuo, lalo na ang pagtaas ng oras ng prothrombin, sa 6% ng mga naospital na may COVID-19, habang nakita ang di-karaniwang kilos ng bato sa 4% sa pangkat na ito.[182] Malimit makita sa mga matinding kaso ang pagkapinsala sa atay na ipinapahayag ng mga dugong pangmarka ng pinsala sa atay.[183]
Natuklasan ng iilang pagsusuri na makatutulong ang tagway ng neutrophil sa lymphocyte (NLR) sa maagang pagsisiyasat ng matinding sakit.[184]
Karamihan ng mga namamatay sa COVID-19 ay may mga dati nang umiiral na kondisyon, kabilang ang altapresyon, diabetes mellitus, at sakit sa puso.[185] Iniulat ng Istituto Superiore di Sanità na 8.8% ng mga namatay kung saan may mga masusuring tsart pangkalusugan, 97.2% ng mga sinuring pasyente ay may di-kukulangin sa isang kapwa sakit na ang katamtamang pasyente ay mag 2.7 sakit.[186] Ayon din sa ulat, panggitnang oras sa pagitan ng paglitaw ng sintomas at kamatayan ay sampung araw, na kung saan nagugol ang limang araw sa ospital. Gayunpaman, ang mga pasyenteng nailipat sa ICU ay may panggitnang oras ng pitong araw sa pagitan ng pagsasaospital at kamatayan.[186] Sa isang pagsusuri ng mga unang kaso, ang panggitnang oras sa pagitan ng paglitaw ng unang sintomas at kamatayan ay 14 araw, na may buong saklaw ng anim hanggang 41 araw.[187] Sa isang pagsusuri ng Pambansang Komisyon sa Kalusugan (NHC) ng Tsina, ang mga kalalakihan ay may antas ng kamatayan na 2.8%, habang ang mga kababaihan ay may antas ng kamatayan na 1.7%.[188] Ipinapakita ng mga eksaminasyong histopatolohikal ng sampol ng baga pagkatapos ng kamatayan ang nakakalat na pinsala sa supot-hangin na may katas ng cellular fibromyxoid sa dalawang baga. Naobserbahan ang mga biral na sitopatikong pagbabao sa mga pneumocyte. Nakahawig ang larawan ng baga sa sindrom ng matalas na sakit sa palahingahan (ARDS).[34] Sa 11.8% ng mga iniulat na namatay ng Pambansang Komisyon sa Kalusugan ng Tsina, naitala ang pinsala sa puso sa pamamagitan ng napataas na antas ng troponin o atake sa puso.[43] Maaari ring maapektuhan ang mortalidad ang pagkakaroon ng mga yamang medikal at sosyoekonomika ng rehiyon.[189] Magkakaiba ang mga tantya ng mortalidad mula sa kondisyon dahil sa mga pagkakaiba-iba ng mga rehiyon ,[190] ngunit dahil rin sa mga hamon sa pamamaraan. Ang kakulangan sa pagbilang ng mga mahinahong kaso ay maaaring humantong sa pagmamalabis ng antas ng kamatayan.[191] Gayunpaman, maaaring mangahulugan ng pagmamaliit ng antas ng kamatayan ang katotohanan na ang mga namatay ay resulta ng mga kasong nahawa sa nakaraan.[192][193]
Itinaas ang mga ikinababahala ukol sa pangmatagalang sequelae ng sakit. Natuklasan ng Awtoridad ng Ospital ng Hong Kong ang pagbaba ng 20% hanggang 30% sa kapasidad ng baga sa mga iilang tao na gumaling sa sakit, at iminumungkahi ng mga iskinan na baga ang pinsala sa sangkap.[194]
| Edad | 0–9 | 10–19 | 20–29 | 30–39 | 40–49 | 50–59 | 60–69 | 70–79 | 80-89 | 90+ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Tsino noong pagsapit ng 11 Pebrero[175] | 0.0 | 0.2 | 0.2 | 0.2 | 0.4 | 1.3 | 3.6 | 8.0 | 14.8 | |
| Dinamarka noong pagsapit ng 8 Abril[195] | 0.2 | 3.4 | 11.9 | 20.8 | 32.4 | |||||
| Italya noong pagsapit ng 6 Abril[196] | 0.1 | 0.0 | 0.1 | 0.4 | 0.8 | 2.3 | 8.4 | 22.7 | 30.6 | 26.8 |
| Olanda noong pagsapit ng 6 Abril[197] | 0.0 | 0.0 | 0.1 | 0.1 | 0.4 | 1.2 | 6.2 | 16.0 | 25.1 | 22.0 |
| Timog Korea noong pagsapit ng 7 Abril[198] | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.1 | 0.1 | 0.7 | 2.0 | 8.3 | 20.0 | |
| Espanya noong pagsapit ng 7 Abril[199] | 0.3 | 0.2 | 0.2 | 0.2 | 0.3 | 1.0 | 3.1 | 9.9 | 19.2 | 22.7 |
| Edad | 0–19 | 20–44 | 45–54 | 55–64 | 65–74 | 75–84 | 85+ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Estados Unidos noong pagsapit ng 16 Marso[200] | 0.0 | 0.1–0.2 | 0.5–0.8 | 1.4–2.6 | 2.7–4.9 | 4.3–10.5 | 10.4–27.3 |
| Paalala: Kabilang sa nakababang hangganan ang lahat ng mga kaso. Hindi kasama sa nakatataas na hangganan ang mga kaso na kulang sa datos. | |||||||
| 0–9 | 10–19 | 20–29 | 30–39 | 40–49 | 50–59 | 60–69 | 70–79 | 80+ | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Matinding sakit | 0.0 (0.0–0.0) | 0.04 (0.02–0.08) | 1.0 (0.62–2.1) | 3.4 (2.0–7.0) | 4.3 (2.5–8.7) | 8.2 (4.9–17) | 11 (7.0–24) | 17 (9.9–34) | 18 (11–38) |
| Namatay | 0.0016 (0.00016–0.025) | 0.0070 (0.0015–0.050) | 0.031 (0.014–0.092) | 0.084 (0.041–0.19) | 0.16 (0.076–0.32) | 0.60 (0.34–1.3) | 1.9 (1.1–3.9) | 4.3 (2.5–8.4) | 7.8 (3.8–13) |
| Tinatantya ang kabuuang antas ng nasawing nahawa sa 0.66% (0.39–1.3). Ang antas ng nasawing nahawa ay nasawi sa bawat kabuuan ng nahawang tao, na rikonosi man o may anumang sintomas. Ang mga nakapanaklong na bilang ay 95% kapani-paniwalang agwat para sa mga tantya. | |||||||||
Muling pagkahawa
Noong pagsapit ng Marso 2020, hindi alam kung nakabibigay ang nakaraang pagkahawa ng epektibong at pangmatagalang imyunidad sa mga taong gumaling sa sakit.[202] Malamang na magkakaroon ng imyunidad ayon sa gawi ng mga ibang coronavirus,[203] ngunit naiuat ang mga kasong gumaling sa COVID-19 at saka nagpositibo sa coronavirus sa dakong huli.[204][205][206] Pinaniniwalaan na ang mga ganitong kaso ay mga pagpapalala ng namamalaging impeksyon sa halip ng muling pagkahawa.[206]
Kasaysayan
Ipinapalagay na ang birus ay likas at nagmumula sa hayop,[61] sa pamamagitan ng impeksyong ligwak.[207] Hindi alam ang pinagmulan nito ngunit noong pagsapit ng Disyembre 2019 halos lahat ng pagkalat ng impeksyon ay sa pamamagitan ng mga tao.[175][208] Naganap ang unang di-opisyal na naiulat na impeksyon noong 17 Nobyembre sa Wuhan, Tsina.[209] Isiniwalat ng isang pagsusuri ng unang 41 kaso ng kumpirmadong COVID-19, na inilathala noong Enero 2020 sa The Lancet, ang pinakaunang petsa ng paglitaw ng sintomas bilang 1 Disyembre 2019.[210][211][212] Iniulat ng mga opisyal na pahayagan mula sa WHO ang unang paglitaw ng sintomas bilang 8 Disyembre 2019.[209]