Sarihay
Sa larangan ng biyolohiya, ang sarihay (Ingles: species) ay isa sa mga pinakapayak na pangkat sa kahanayang para sa mga nilikhang may-buhay at isang antas ng pagkakapangkat-pangkat. Kadalasang ipinakakahulugan na isa itong lipon ng mga organismo na may kakayahang makipagtalik sa isang kalahi at nakapagsisilang ng supling na maaari ring magka-anak. Bagaman sapat na ang kahulugang ito para sa karamihan ng mga kaso, mayroong mas tumpak at naiibang pamamaraan na madalas ding gamitin, katulad ng paghahambing kung magkatulad ang mga pagsusespesye ng DNA o morpolohiya. Maaari pa ring mahati ang mga sarihay sa mga kubsarihay ayon sa pagkakaroon ng mga tiyakan, mapantukoy, at namanang katutubong katangian.
Kung minsan, ang mga pangalan na pangkaraniwang ginagamit para sa mga halaman at hayop ay umaayon sa mga sarihay nito: halimbawa na ang “liyon”, “kambing”, at “puno ng mangga, na mga katawagang tumutukoy sa mga sarihay. Sa ibang mga kaso, ang mga pangalan ay hindi tumutukoy sa mga sarihay: katulad ng “usa” na tumutukoy sa pamilyang may 34 na mga sarihay, katulad ng usa ni Eld, pulang usa, at wapiti (isang elk). Dating itinutespesyeng na nakapaloob sa iisang sarihay ang dalawang huli, na nagpapakita lamang na maaaring mabago ang hangganan ng pag-uespesye sa pamamagitan ng mga karagdagang kaalamang pang-agham.
Inilalagay ang bawat sarihay sa loob ng isang genus. Isa itong hipotesis na ang isang sarihay ay higit na mas malapit sa iba pang mga sarihay sa loob ng kaniyang sariling sari kung ihahambing sa sarihay ng ibang genus. Binigyan ng dalawahang pangalan ang lahat ng mga sarihay na nalalangkapan ng pangalang pampamilya at tiyakang pangalan. Halimbawa na ang “Tilapiine cichlid” (na karaniwang tinatawag na “tilapya”).
Kahalagahan
Mahalaga ang pagkakaroon ng magagamit na kahulugan ng salitang “sarihay” at maging mga mapanghahawakang mga paraan ng pagkilala sa partikular na espesye, upang masukat ang pagkakaiba-iba ng mga nilikhang may-buhay.
Nakaugalian na nararapat lamang na pag-aralan ang mga magkakatulad na katangian ng maraming mga halimbawa ng minumungkahing sarihay bago itespesyeng na ang mga ito ay kabilang nga sa nag-iisang sarihay lamang. Sa pangkalahatang pananaw, mahirap bigyan ng kahanayang pampangkat ang mga sarihay na wala na sa mundo at nakikilala lamang dahil sa kanilang mga bakas. Maaaring gamitin ang dalawahang pangalan para sa mga sarihay na nailarawan na ng mga pamamaraang maka-agham.
Subalit, ayon kay Charles Darwin:
- Itinutespesyeng ko ang salitang espesye bilang isang paghuhusgang itinakda - para sa kapakanang pangkaginhawahan ng humuhusga - upang mapagsama-sama ang mga nilikhang lubhang magkakamukha… wala itong sapat na pagkakaiba mula sa salitang sari, na itinakda para sa mga wangis na walang tiyak na pagkakakilanlan at mas pabagubago. Ang salitang sari, bilang muling paghahambing sa kaibahan ng nag-iisang nilikha, ay ginagamit din ayon sa makahusgang pananaw, at para lamang sa kapakanang nakagiginhawa.[1]
Dahil sa mga kahirapan sa pagbibigay ng kahulugan at maging sa pagsusuma ng kabuuang bilang ng iba’t ibang mga sarihay, tinataya na may 2 hanggang 100 milyong iba’t ibang mga sarihay sa buong mundo.[2]
Pangalang dalawahan
Sa klasipikasyong maka-agham, binigyan ng pangalawang may dalawang bahagi ang isang sarihay, na itinutespesyeng na Latin, bagaman magagamit ang mga salitang-ugat mula sa kahit-anumang wika, maging ang mga pangalang katutubo at ng mismong mga nilikha. Una munang isinusulat ang sari (genus) – na ginagamit ang malaking anyong pang-alpabeto para sa pinakaunang titik ng pangalan – at susundan ng pangalawang pangalan nito: halimbawa, ang mga kulay-abong mga lobo ay kabilang sa mga espesyeng Canis lupus, ang mga coyote sa Canis latrans, ang mga ginintuang jackal sa Canis aureus, at iba pa; at lahat ng mga kabilang sa saring Canis (na naglalaman din ng marami pang ibang mga espesye).
Ang pangalan ng espesye ay ang kabuuan ng dalawahang pangalan, hindi lamang ang pangalawang salita (na matatawag din bilang partikular o tiyak na pangalan para sa mga hayop.
Kung minsan, sa mga aklat at mga lathalain na nasa wikang Ingles, sadyang hindi lubos na binabanggit, at gumagamit lamang ng pinaiksing pangalang “sp.” (pang-isahan ng species) o “spp.” (pangmaramihan) bilang kapalit ng partikular na pangalan ng organismo: halimbawa, “Canis” sp. Karaniwang nagaganap ito sa mga sumusunod na mga pangyayari:
- Naniniwala ang mga may-akda na kabilang ang ilan sa mga indibidwal sa isang partikular na sari subalit hindi sigurado kung ano ang tumpak na espesye talaga kabilang ang mga ito. Pangkaraniwaan na ito sa larangan ng paleontolohiya.
- Ginagamit ng mga may-akda ang “spp.” bilang isang maikling paraan ng pagsasabi na mayroong magagamit para sa maraming mga espesye sa loob ng isang sari, ngunit hindi nila ibig sabihin na magagamit ito sa lahat ng mga espesyeng nasa loob ng saring tinutukoy. Ginagamit ng mga siyentipiko ang pangalan ng sari - na hindi binabanggit ang partikular na pangalan – kung ibig ipabatid ng dalubhasa na ang pangalan ay maaaring gamitin para sa lahat ng mga espesyeng nasa loob ng isang sari.
Sa mga libro at artikulong gumagamit ng alpabetong Latino, kadalasang nakahilig (italiko) ang pagkakalimbag ng mga pangalan ng sari at espesye. Ngunit kapag ginagamit ang “sp.” at “spp.”, hindi nakahilig ang mga ito.
Ang gawaing paggamit ng dalawahang pangalan – na nang lumaon ay naging opisyal na kodigo ng pagpapangalan – ay unang ginamit ni Leonhart Fuchs at ipinakilala bilang isang patakaran ni Carolus Linnaeus sa kaniyang isinaunang akdang Systema Naturae o “Pamamaraang Likas” (ika-sampung labas) noong 1758. Bilang bunga, minsan itong tinatawag na “nomenklaturang binomyal” (pagpapangalang binomyal).
Noong mga panahong iyon, ang pangunahing pagpapalagay na maka-biyolohiya (teoryang biyolohiko) ay ito: na kinakatawan ng bawat espesye ang magkakahiwalay na mga gawa ng Diyos, at samakatuwid ay itinutespesyeng na katotohanang hindi matututulan at hindi mababago.
Kahirapan sa pagtukoy ng espesye
May kahirapan sa paglalarawan ng isang espesye sa paraang lumalapat sa lahat ng organismo. Ang debate tungkol sa mga konsepto ng isang espesye ay tinatawag na "problema ng espesye" na nakilala ni Charles Darwin noong 1859 sa kanyang On the Origin of Species.
Kapag ang konsepto ni Mayr ng espesye ay gumuguho
Ayon sa mahalagang biologo ng ebolusyon na si Ernst Mayr sa kanyang aklat na Systematics and the Origin of Species (1942), ang isang espesye ay hindi lamang isang pangkat ng mga organismo na magkatulad sa morpolohiya ngunit isang pangkat na makakapagpaparami lamang sa kanilang mga sarili at hindi sa iba pa. Kapag ang populasyon sa loob ng isang espesye ay nahiwalay sa heograpiya, stratehiya sa pagkain at pagpili ng makakatalik o iba pang paraan, ang mga ito ay magiging iba sa ibang mga populasyon sa pamamagitan ng genetic drift at natural na seleksiyon at sa paglipas ng panahon ay mag-eebolb sa isang bagong espesye. Ang pinakamahalaga at mabilis na organisasyong henetiko ay nangyayari sa labis na maliit na mga populasyon na nahwalay gaya halimbawa sa isang isla.
Ang isang simpleng kahulugan sa mga aklat pampaaralan ng konsepto ni Ernst Mayr ay lumalapat sa karamihan ng mga organismong multiselyular ngunit gumuguho sa ilang sitwasyon:
- Kapag ang mga organismo ay nagpaparami ng aseksuwal gaya ng mga oganismong uniselyular gaya ng bakterya at ibang mga prokaryote,[3] at partenohenetiko o apomiktikong organismong multiselyular. Ang DNA barcoding at pilohenetika ay karaniwang ginagamit sa mga kasong ito.[4][5][6] Ang katagang quasispecies ay minsang ginagamit para sa mabilisang nag-mumutate na mga organismo gaya ng mga virus.[7][8]
- Kapat hindi alam ng mga siyentipiko kung ang dalawang magkatulad sa morpolohiyang mga grupo ng mga organismo ay may kakayahan sa interbreeding. Ito ang kaso sa lahat ng mga ekstinkt na anyo ng buhay sa paleontolohiya dahil ang mga experimento sa pagpaparami ay hindi posible.[9]
- Kapag ang hybridisasyon ay pumapayag sa lubos na pagdaloy ng gene sa pagitan ng dalawang espesye. [10]
- Sa singsing na espesye kung saan ang mga kasapi ng magkalapit na mga populasyon sa isang malawak na patuloy na saklaw na distribusyon ay nagtatalik at nagpaparami ng matagumpay ngunit ang mga kasapi nito sa mas malayong populasyon ay hindi ito magagawa.[11]
_(cropped).jpg)
Ang pagtukoy ng espesye ay nagiging mahirap sa kawalang pag-ayon sa mga imbestigasyong molekular at morpolohikal. Ito ay kinakategorya bilang dalawang espesye: isang morpolohiya na maraming pinagmulang lahi ( halimbawa ebolusyong komberhente, espesyeng kriptiko) at isang pinagmulang lahi ngunit maraming morpolohiya (halimbawa plastisidad na penotikpiko at maraming yugtong siklo ng buhay).[12] Sa karagdagan, ang horizontal gene transfer (HGT) ay gumagawa sa paglalarawan ng isang espesye.[13] Ang lahat ng mga depinisyon ng isang espesye ay nagpapalgay na ang organismo ay nakakakuha ng mga gene nito mula sa isa o dalwang magulang tulad ng anak na organismo ngunit hindi ito nangyayari sa HGT.[14]May malakas na ebidesniya ng HGT sa pagitan ng malabis na magkaibang mga pangkat ng mga prokaryote at sa pagitan ng magkaibang mga pangkat ng mga [[eukaryote].[13] Kabilang dito ang mga crustacean at mga echinoderm.[15]