Төркмәнстан

**Төркмәнстан**
**Türkmenistan**
Флаг	{{{Герб урынына}}}
	Гимн: «Төркмәнстан гимны»
Үҙаллылыҡ датаһы	27 октябрь 1991 ( СССР)
Рәсми тел	Төркмән
Баш ҡала	Ашҡабад
Эре ҡалалар	Ашҡабад, Төркмәнабад, Ташуғыҙ, Төркмәнбашы, Мары
Идара итеү төрө	Президент республикаһы
Президент	Сердар Бердымухамедов
Территория; • Бөтәһе ; • % һыу өҫтө	53; 491 200 км²; 4,9
Халыҡ; • Һаны (2012); • Халыҡ тығыҙлығы	; ▲5 169 660 чел. (94); 10 чел./км²
ЭТП; • Бөтәһе (2011); • Бер кешегә	; 26 млрд. номинал долл. (95); 5093 долл.
ИЧР (2011)	▲ 0,686 (средний) (102 урын)
Этнохороним	Төркмәнстансылар
Валюта	манат
Интернет-домен	.tm
Код ISO	TM
МОК коды	TKM
Телефон коды	+993
Сәғәт бүлкәте	+5

Төркмәнстан (Төрөкмәнстан; төркм. Türkmenistan/Түркменистан/تۆركمنيستآن) — Урта Азиялағы дәүләт. Көньяҡтан Иран, Афғанстан илдәре менән, төньяҡтан Ҡаҙағстан һәм Үзбәкстан менән сиктәш, көнбайыш сиге Каспий диңгеҙенә сыға. 1992 йылдың 2 мартынан Берләшкән милләттәр ойошмаһы ағзаһы.

Илдең баш ҡалаһы — Ашҡабад.

Нейтраль дәүләт. Республика президенты — Ҡорбанғоло Бәрҙемөхәммәтов.

Төркмәнстан 6 административ биләмәгә бүленә: 5 виләйәт һәм виләйәт хоҡуғы булған 1 ҡала.

Халыҡтың күпселеге ислам динен тота.

Төркмәнстан тәбиғи газ запастары буйынса донъяла 4-се урынды, газ ятҡылыҡтары буйынса 2-се урынды биләй. 1993 йылдан илдә электр энергияһын, газ һәм һыуҙы бушлай ҡулланыу өсөн лимит булдырылған.

1991 йылдың 27 октябре — Төркмәнстандың үҙаллалыҡ иғлан иткән көнө.Парламент — Мәжлес (парламент, 125 депутат). Депутаттар 5 йылға бер мандатлы округта һайлана.

Тарих

II мең йыллыҡта Төркмәнстанда Маргиан цивилизацияһы булған.
Беҙҙең эраға тиклем VI—IV быуаттарҙа Төркмәнстан территорияһы Боронғо Персия составында, һуңғараҡ Искәндәр Зөлҡәрнәй ҡулында булған.
Беҙҙең эраға тиклем III быуат – Парфия батшалығы эсендә (баш ҡалаһы – Ниса), һуңғараҡ Сәсәниҙәр дәүләте составында.
V-VIII быуаттарҙа эфталиттар, төркиҙәр, ғәрәптәр һөжүменә дусар була. 776–783 йылдарҙа ерле халыҡ Хашим ибне Хәким (Муканна) етәкселегендәге ғәрәптәргә каршы баш күтәреүҙә ҡатнаша.
IX-X быуаттарҙа Таһириҙар, Саманиҙар дәүләтендә.
XI быуатта Төркмәнстан территорияһы уғыҙҙар тарафынан яулап алына. һуңғараҡ, уғыҙҙарҙың ерле иранлылар белән ҡушылыуы һөҙөмтәһендә, хәҙерге төркмән этносы барлыҡҡа килә. XI-XIII быуаттарҙа баш ҡалаһы Мерв булған беренсе төркмән Сәлжүк дәүләте барлыҡҡа килә.
XIII быуат башында монголдар тарафынан яулап алына һәм Илхандар дәүләтенә, һуңғараҡ Тимериҙәр дәүләте составына керә.
XVI-XVII быуаттар – Хиуа ханлығы һәм Бохара ханлығына керә.
1869—1885 йылда Рәсәйгә ҡушыла (Каспий арты өлкәһе).
1917 йылдың ноябрендә Төркөстан АССР-ы составында Төркмәнстан автономиялы өлкәһе була. 1924 йылда Төркмән ССР-ы төҙөлә.
1948 йылдың 6 октябрендә Төркмәнстанда көслө ер тетрәүе һөҙөмтәһендә 100 мең кеше вафат була.
1990 йыл – Республика Президенты вазифаһы барлыҡҡа килә. Ул урынды уға тиклем республика менән идара иткән Сапарморат Ниязов ала.
1991 йыл, октябрь – Йөмһүриәттең Юғары Ҡалып:Коммент бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итә, Төркмән ССР-ы атамаһы Төркмәнстанға үҙгәртелә.

2007 йыл, 11 февраль – Президент вазифаһына Гурбангулы Бирҙемөхәммәдов һайлана.

Төркмәнстанда нефть, газ, көкөрт, ҡара ҡурғаш, мирабилит, йод, бром ятҡылыҡтары бар.

Халҡы

Йөмһүриәттә халыҡ һанының тиҙ артыуы күҙәтелә. 1979 йылдағы халыҡ һанын алыу мәғлүмәттәре буйынса республикала 2 759 мең, 1989 йылда – 3 534 мең, 1995 йыл иҫәбе буйынса – 4 481 мең кеше йәшәгән. 1995 йылдан һуң да үҫеш дауам итә: 2000 йылда – 5 200 мең, 2001 йыл башында – 5369,4 мең; 2001 йыл, 1 май – 5410 мең; 2001 йыл, 1 август – 5478,9 мең кеше.

Халыҡтың яҡынса 90% – төркмәндәр, 4% – үзбәктәр, 3% – урыҫтар. Шулай уҡ әзербайжандар, ҡаҙаҡтар, татарҙар һ.б. халыҡтар ҙа йәшәй.