Правыя (палітыка)
У палітыцы правымі (найбольш крайнія формы называюць ультраправымі ці праварадыкальнымі) традыцыйна называюцца шматлікія кірункі і ідэалогіі, процілеглыя левым: правыя выступаюць за натуральную няроўнасць і прытрымліваюцца прынцыпаў капіталізму.
Іншае разуменне: правая ідэалогія — ідэалогія сацыяльнага панавання, якая выражае інтарэсы пануючага сацыяльнага класа ці пэўнай групы ўнутры пануючага класа. Левая ж ідэалогія — ідэалогія апанавання ўлады, якая адмаўляе легітымнасць існага панавання і прапаноўвае палітычную альтэрнатыву, якая запатрабавана новымі пануючымі групамі ці (і) ніжнімі класамі, якія прэтэндуюць на ўдзел у размеркаванні багацця і ўлады.[1]
Тэрміны «правыя» і «левыя» ўзніклі ў часы Французскай рэвалюцыі і тычыліся размяшчэння месцаў у парламенце. Тыя, хто сядзеў справа, выступалі за захаванне Старога парадку (манархіі, арыстакратыі і афіцыйнай царквы). Палітыка левых вызначана не так выразна, таму што ўзнікала шмат у чым у якасці рэакцыі на палітыку правых.
Гісторыя
Тэрміны «правыя» і «левыя» ўпершыню з’явіліся ў французскім Нацыянальным сходзе часоў Вялікай Французскай рэвалюцыі. У ім узніклі тры кірункі: справа сядзелі фельяны — прыхільнікі канстытуцыйнай манархіі; у цэнтры сядзелі жырандысты — умераныя прыхільнікі рэспублікі; злева сядзелі якабінцы, якія выступалі за радыкальныя пераўтварэнні. Такім чынам, першапачаткова правымі называлі тых, хто жадае захаваць існае становішча (кансерватараў), а левымі — тых, хто выступаў за змены (радыкалаў).
Да сярэдзіны XIX стагоддзя лібералы, якія выступалі як за палітычныя свабоды, так і за свабоду прадпрымальніцтва, разглядаліся як левыя. Але затым, з развіццём сацыялістычных ідэй, левымі сталі называць перш за ўсё іх прыхільнікаў, якія імкнуліся да сацыяльнай роўнасці. Правыя ж партыі выражалі інтарэсы манархістаў, легітымістаў, буйнога землеўладання і клерыкалаў.
У XX стагоддзі з’явілася ідэалогія фашызму, якая спалучала радыкальны этатызм і адмаўленне дэмакратыі з крытыкай сацыяльнай няроўнасці — не выпадкова партыя Гітлера называлася нацыянал-сацыялістычнай рабочай партыяй. Фашыстаў традыцыйна адносяць да правых («крайне правых»), але яны прынцыпова адрозніваюцца ад лібералаў, якіх сёння адносяць да правых, паколькі яны выступаюць за памяншэнне ўдзелу дзяржавы ў эканамічным жыцці (у прыватнасці, за зніжэнне падаткаў і расходаў бюджэту). Менавіта за такія перакананні правых лібералаў у другой палове XX стагоддзі пачалі называць правымі, бо ранейшыя традыцыйныя правыя (манархісты, клерыкалы) страцілі папулярнасць.
У канцы 1960-х гадоў у Францыі з’явіліся «новыя правыя», якія, у адрозненне ад «старых правых», не адмаўлялі мадэрнізацыю, але спрабавалі стварыць новую сучасную ідэалогію, накіраваную супраць эгалітарызму і ліберальна-дэмакратычных ідэй, якія пануюць у еўрапейскай культуры з часоў эпохі Асветніцтва.
У наш час палітолагамі, сацыёлагамі і сацыяльнымі псіхолагамі прызнаецца, што традыцыйны падзел на левых і правых неадэкватна адлюстроўваюць рэальны спектр меркаванняў у грамадстве. Так, зусім незразумела, куды ў гэтай шкале можна аднесці, напрыклад, лібертарыянцаў. Таксама ў чалавека могуць быць перакананні, якія ў адной вобласці (напрыклад, у эканамічнай) лічацца традыцыйнымі для «левых», а ў іншай (напрыклад, палітычнай) лічацца «правымі». Сітуацыя яшчэ больш ускладняецца размыццём праграмна-ідэалагічных адрозненняў і палітычным збліжэннем традыцыйных партый у заходніх палітычных сістэмах у апошнія 100 гадоў, узаемапранікненнем і ўзаемаўзбагачэннем розных сістэм поглядаў; так, сацыялісты істотна «паправелі» і перасталі істотна адрознівацца ад новых лібералаў, якія сталі як бы «правымі». Істотна і тое, што ў посткамуністычных краінах і, асабліва краінах постсавецкіх, паняцці «правізны» і «левізны» нярэдка ўжываюцца ў сэнсе, процілеглым прынятаму ў краінах з развітай дэмакратычнай сістэмай — так, у эпоху перабудовы лібералаў і антыкамуністаў часта называлі «левымі», а традыцыйных артадаксальных камуністаў — «правымі»[2].
Паводле некаторых меркаванняў двухполюсная палітычная шкала («правыя» і «левыя») не дазваляе досыць карэктна адлюстраваць погляды як на ролю дзяржавы ў кантролі жыцця грамадства, так і на ролю дзяржавы ў забеспячэнні сацыяльнай роўнасці, прыхільнікамі гэтага меркавання выкарыстоўваецца чатырохполюсная шкала (дыяграма Нолана), прапанаваная амерыканскім лібертарыянцам Дэвідам Ноланам у 1970 г.[3][4]:
- кансерватары (прыхільнікі прагматызму, іерархічнасці, арганізаванасці і перавагі дзяржавы над асобай)
- лібералы (прыхільнікі індывідуалізму, роўнасці і талерантнасці)
- лібертарыянцы (прыхільнікі мінімальнага ўмяшання дзяржавы ў жыццё грамадства)
- таталітарысты (прыхільнікі цвёрдага кантролю дзяржавы за жыццём грамадства і прыхільнікі ўдзелу дзяржавы ў пераразмеркаванні даходаў)
Правыя партыі ў свеце
Аўстрыя
Аўстралія
Беларусь
- Кансерватыўна-хрысціянская партыя — БНФ
- Партыя БНФ
- Беларуская хрысціянская дэмакратыя
- Аб’яднаная грамадзянская партыя
Бельгія
- Хрысціянскія дэмакраты і фламандцы
- Новы фламандскі альянс
Балгарыя
- Атака
- Грамадзяне за еўрапейскае развіццё Балгарыі
Вялікабрытанія
Венгрыя
- Фідэс — Венгерскі грамадзянскі саюз
- Ёбік
Германія
- Хрысціянска-дэмакратычны саюз
- Хрысціянска-сацыяльны саюз
- Нацыянал-дэмакратычная партыя Германіі
Грэцыя
- Новая дэмакратыя
- Народны праваслаўны заклік
Данія
- Венстрэ
Ізраіль
- Ликуд
- МАФДАЛ
- Наш дом Ізраіль
- ШАС
- Маледэт
- Ха-Тыква, партыя
- Ткума, партыя
- Эрэц Ісраэль Шэлану
Іспанія
- Народная партыя
Італія
- Наперад, Італія
- Ліга Поўначы
- Новы правы цэнтр
Канада
- Кансерватыўная партыя Канады
Латвія
- Новы час
- Усё для Латвіі!
- Айчыне і свабодзе/РННЛ
Літва
- Саюз Айчыны — Літоўскія хрысціянскія дэмакраты
- Партыя нацыянальнага адраджэння
- Парадак і справядлівасць
Нідэрланды
Нарвегія
- Кансерватыўная партыя
- Партыя прагрэсу
Польшча
- Грамадзянская платформа
- Права і справядлівасць
- Ліга польскіх сем'яў
Расія
- Грамадзянская платформа
- Ліберальна-дэмакратычная партыя Расіі
- Правая справа, партыя
- Дэмакратычны выбар
- Партыя Нацыяналістаў (Этнапалітычнае аб’яднанне «Рускія»)
- Новая сіла
- Заходні выбар
- Нацыянальна-Дэмакратычная Партыя
Да 1917 г.:
- Усерасійскі нацыянальны саюз
- Саюз 17 кастрычніка
- Руская манархічная партыя
- Саюз рускага народа
- Саюз Міхаіла Архангела
Румынія
- Дэмакратычная ліберальная партыя
- Вялікая Румынія
Сербія
- Сербская радыкальная партыя — таксама ў Чарнагорыі
- Сербская прагрэсіўная партыя
- Г17+
- Дэмакратычная партыя Сербіі
- Новая Сербія
Славакія
- Славацкая нацыянальная партыя
- Славацкі дэмакратычны і хрысціянскі саюз — Дэмакратычная партыя
- Мост
- Хрысціянска-дэмакратычны рух
ЗША
Украіна
- Наша Украіна
- Усеўкраінскае аб’яднанне «Свабода»
- Народны рух Украіны
- Правы сектар
- Рэформы і парадак
- Сацыял-Нацыянальная Асамблея
- Украінская рэспубліканская партыя «Сабор»
- Хрысціянска-дэмакратычны саюз
- УНА-УНСО
Фінляндыя
- Нацыянальная кааліцыя
- Сапраўдныя фіны
Францыя
- Саюз за народны рух
- Нацыянальны фронт
- Рух за Францыю
Харватыя
- Харвацкая дэмакратычная садружнасць
- Харвацкая партыя права
Чэхія
- Грамадзянская дэмакратычная партыя
- ТОП 09
Швецыя
- Умераная кааліцыйная партыя
- Хрысціянска-дэмакратычная партыя
- Шведскія дэмакраты
Эстонія
- Партыя рэформаў
- Саюз Айчыны і Res Publica
- Партыя незалежнасці, Эстонія
Японія
- Ліберальна-дэмакратычная партыя Японіі
Гл. таксама
- Левыя, палітыка
- Цэнтрызм, палітыка
- Палітычныя перакананні
Зноскі
Спасылкі
- На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Правыя (палітыка)