Dibyniaeth

Geirdarddiad y term dibyniaeth yw'r gair dibynnu, sy'n tarddu o'r Lladin. Fe'i cofnodwyd yn gyntaf yn y 13g.

https://geiriadur.ac.uk/gpc/gpc.html Gellir defnyddio 'bod yn gaeth i gyffuriau ayb yn yr un modd.

Mae dibyniaeth yn achosi “toll ariannol a dynol hynod o uchel” ar unigolion a chymdeithas yn gyffredinol drwy'r byd.^[11][12] Yn yr Unol Daleithiau, mae cyfanswm y gost economaidd i gymdeithas yn fwy na chyfanswm pob math o glefyd siwgwr a phob math o ganser gyda'i gilydd.^[13] Mae’r costau hyn yn deillio o effeithiau andwyol uniongyrchol cyffuriau a chostau gofal iechyd cysylltiedig (e.e., gwasanaethau meddygol brys a gofal cleifion allanol a mewnol), cymhlethdodau hirdymor (e.e., canser yr ysgyfaint o ganlyniad i ysmygu cynhyrchion tybaco, sirosis yr iau a gorffwylltra o ganlyniad i yfed alcohol cronig, a cheg meth o ddefnyddio methamphetamine), colli gwaith (a chynnyrch) a chostau lles cysylltiedig, damweiniau angheuol a heb fod yn angheuol (ee, gwrthdrawiadau traffig), hunanladdiadau, llofruddiaeth, a charchar, ymhlith eraill.^{[11][12][13][14]}

Yn yr Unol Daleithiau, mae astudiaeth gan y Sefydliad Cenedlaethol ar Gam-drin Cyffuriau wedi canfod bod marwolaethau gorddos bron wedi treblu ymhlith dynion a menywod rhwng 2002 a 2017. Cafwyd 72,306 o farwolaethau gorddos yn 2017^[15] ond 2020 yw'r flwyddyn gyda’r nifer uchaf o farwolaethau gorddos dros gyfnod o 12 mis, gyda 81,000 o farwolaethau gorddos, sy’n fwy na’r cofnodion a osodwyd yn 2017.^[16]

Mae'r term "dibyniaeth ymddygiad" (neu dibyniaeth ymddygiadol) yn cyfeirio at orfodaeth i gymryd rhan mewn gwobrwyo naturiol - sef ymddygiad sy'n rhoi boddhad cynhenid (hy, gwobr dymunol ac apelgar) - er gwaethaf canlyniadau andwyol.^[17][18] Dengys tystiolaeth rag-glinigol bod cynnydd amlwg yn y mynegiant o ΔFosB trwy wobrwyo'n ormodol ac yn ailadroddus yn cael yr un effaith ymddygiadol a niwroplastigedd ag a geir mewn dibyniaeth i gyffuriau.^{[17][19][20][21]}

Mae adolygiadau o ymchwil glinigol mewn pobol ac astudiaethau rhag-glinigol sy'n cynnwys ΔFosB wedi nodi gweithgaredd rhywiol cymhellol - yn benodol, unrhyw fath o gyfathrach rywiol - fel dibyniaeth (hy dibyniaeth rhywiol).^[17][19] Ar ben hynny, dangoswyd bod gwobrwyo traws-sensiteiddio rhwng amffetamin a gweithgaredd rhywiol, (sy'n golygu bod dod i gysylltiad ag y naill yn cynyddu'r awydd am y llall), yn digwydd yn rhag-glinigol ac yn glinigol fel syndrom dadreoleiddio dopamin;^{[17][19][20][21][17][20][21]}

Mae astudiaethau rhag-glinigol yn nodi y gall bwyta bwydydd braster uchel neu siwgr yn aml ac yn ormodol, yn y tymor hir, gynhyrchu dibyniaeth (dibyniaeth bwyd).^[17][18] Gall hyn gynnwys siocled. Gwyddys ers tro bod blas melys siocledi a chynhwysion ffarmacolegol yn creu chwant cryf neu beri i'r person deimlo ei fod yn ddibynnol neu'n gaeth iddo.^[22] Gall person sy'n hoff iawn o siocledi gyfeirio ato'i hun fel siocaholic. Fodd bynnag, nid yw siocled yn cael ei gydnabod yn ffurfiol eto gan y DSM-5 fel dibyniaeth y gellir ei ddiagnosio.^[23]

Mae gamblo yn darparu gwobr naturiol sy'n gysylltiedig ag ymddygiad cymhellol ac y mae llawlyfrau diagnostig clinigol, sef y DSM-5, wedi nodi meini prawf ar gyfer "dibyniaeth".^[17] Er mwyn i ymddygiad gamblo person fodloni meini prawf dibyniaeth, mae'n dangos nodweddion penodol, megis addasu hwyliau person, gorfodaeth, a thynnu'n ôl (mood modification, compulsivity, and withdrawal). Ceir tystiolaeth o niwroddelweddu bod gamblo yn sbarduno'r system wobrwyo a'r llwybr mesolimbig yn benodol.^[17] Yn yr un modd, mae siopa a chwarae gemau fideo yn gysylltiedig ag ymddygiadau cymhellol mewn pobol a dangoswyd eu bod yn sbarduno llwybr mesolimbig a rhannau eraill o'r system wobrwyo.^[17] Yn seiliedig ar y dystiolaeth hon, mae bod yn gaeth i gamblo, dibyniaeth i gemau fideo, a dibyniaeth i siopa yn cael eu dosbarthu yn unol â hynny.^[17]

Mae yna nifer o ffactorau risg genetig ac amgylcheddol sy'n cloi person i fod yn ddibynnol (ac felly i ddibyniaeth), ac mae'r ffactorau hyn yn amrywio ar draws y boblogaeth. Mae ffactorau risg genetig ac amgylcheddol i gyd yn cyfrif am tua hanner risg yr unigolyn ar gyfer datblygu dibyniaeth; nid yw cyfraniad ffactorau risg epigenetig i gyfanswm y risg yn hysbys.^[24] Hyd yn oed mewn unigolion sydd â risg genetig gymharol isel, gall dod i gysylltiad â dosau uchel o gyffur caethiwus am gyfnod hir o amser (ee, wythnosau-mis) arwain at ddibyniaeth o'r cyffur hwnnw.

Ffactorau genetig

Mae ffactorau genetig, ynghyd â ffactorau amgylcheddol (ee, seicogymdeithasol), yn gyfranwyr sylweddol at fregusrwydd dibyniaeth. Ceir astudiaethau sydd wedi amcangyfrif bod ffactorau genetig yn cyfrif am 40-60% o'r ffactorau risg ar gyfer alcoholiaeth.^[25] Mae astudiaethau eraill wedi nodi cyfraddau etifeddol tebyg ar gyfer mathau eraill o gyffuriau, yn benodol mewn genynnau sy'n amgodio'r Derbynnydd Acetylcholine Alpha5 Nicotinig.^[26] Rhagdybiodd Knestler ym 1964 y gallai genyn neu grŵp o enynnau gyfrannu at dueddiad at ddibyniaeth mewn sawl ffordd. Er enghraifft, gall newid yn lefelau protein normal oherwydd ffactorau amgylcheddol newid strwythur neu weithrediad niwronau'r ymennydd yn ystod datblygiad person. Gallai'r niwronau hyn effeithio ar dueddiad unigolyn i brofi defnyddio cyffuriau am y tro cyntaf. I gefnogi'r ddamcaniaeth hon, mae astudiaethau mewn anifeiliaid wedi dangos y gall ffactorau amgylcheddol megis straen effeithio ar fynegiant genetig anifail.^[26]

Ffactorau amgylcheddol

Dyma'r term am brofiadau unigolyn sy'n rhyngweithio â chyfansoddiad genetig yr unigolyn i gynyddu neu leihau ei siawns i fod yn gaeth i gyffur, sylweddau ayb (hy ei ddibyniaeth). Er enghraifft, ar ôl yr achosiono COVID-19, rhoddodd mwy o bobl y gorau i ysmygu nag a ddechreuodd ysmygu; ac roedd yr ysmygwyr, ar gyfartaledd, wedi lleihau nifer y sigaréts yr oeddent yn eu cymryd.^[27] Yn fwy cyffredinol, mae nifer o wahanol ffactorau amgylcheddol wedi'u cynnwys fel ffactorau risg ar gyfer dibyniaeth, gan gynnwys pethau sy'n rhoi straen ar y person, hy straenwyr seicogymdeithasol amrywiol. Mae Sefydliad Cenedlaethol ar Gam-drin Cyffuriau UDA (NIDA) yn dyfynnu diffyg goruchwyliaeth gan rieni, y defnydd o sylweddau gan gyfoedion, argaeledd cyffuriau, a thlodi fel ffactorau risg ar gyfer defnyddio sylweddau ymhlith plant ac ieuenctid.^[28][29]

Oed

Mae llencyndod yn gyfnod bregus ac unigryw ar gyfer datblygu dibyniaeth.^[30] Yn y glasoed, mae'r systemau cymhelliad-gwobr yn yr ymennydd yn aeddfedu ymhell cyn y rhan rheolaeth wybyddol. O ganlyniad, mae hyn yn rhoi swm anghymesur o bŵer i'r systemau cymhelliant-gwobr yn y broses o wneud penderfyniadau ymddygiadol. Felly, mae pobl ifanc yn fwyfwy tebygol o weithredu yn fyrbwyll a chymryd rhan mewn ymddygiad peryglus, a allai eu gwneud yn ddibynnol, cyn ystyried y canlyniadau.^[31] Nid yn unig y mae pobl ifanc yn fwy tebygol o ddechrau a pharhau i ddefnyddio cyffuriau, ond unwaith y byddant yn gaeth iddynt, nid ydynt yn ymateb mor dda i driniaeth ac yn fwy tebygol iddo ddychwelyd eto. ^[32][33]

Mae ystadegau wedi dangos bod y rhai sy'n dechrau yfed alcohol yn iau yn fwy tebygol o ddod yn ddibynnol yn ddiweddarach. Credir bod tua 33% o'r boblogaeth  wedilasu eu halcohol cyntaf rhwng 15 ac 17 oed, tra bod 18% wedi ei brofi cyn hynny. O ran cam-drin neu ddibyniaeth ar alcohol, mae'r niferoedd yn dechrau'n uchel gyda'r rhai a oedd yn yfed am y tro cyntaf cyn eu bod yn 12 oed ac yna'n lleihau ar ôl hynny. Er enghraifft, dechreuodd 16% o alcoholics yfed cyn troi’n 12 oed, a dim ond 9% a gyffyrddodd ag alcohol rhwng 15 a 17 oed am y tro cyntaf. Mae’r ganran hon hyd yn oed yn is, sef 2.6%, ar gyfer y rhai a ddechreuodd yr arferiad gyntaf ar ôl iddynt fod yn 21.^[34]

Mae'r 5ed argraffiad o'r Llawlyfr Diagnostig ac Ystadegol o Anhwylderau Meddyliol (DSM-5) yn defnyddio'r term "anhwylder defnyddio sylweddau" ("substance use disorder") i gyfeirio at sbectrwm o anhwylderau sy'n gysylltiedig â defnyddio cyffuriau. Mae'r DSM-5 yn dileu'r termau "cam-drin" a "dibyniaeth" o gategorïau diagnostig, gan ddefnyddio'r manylebau ysgafn, cymedrol a difrifol yn lle hynny i nodi maint y defnydd anhrefnus (disordered use). Pennir y manylebau hyn gan nifer y meini prawf diagnostig sy'n bresennol mewn achos penodol. Yn y DSM-5, mae'r term yn gaeth i gyffuriau yn gyfystyr ag anhwylder defnyddio sylweddau difrifol..

Cyflwynodd y DSM-5 gategori diagnostig newydd ar gyfer dibyniaethau ymddygiad; fodd bynnag, hapchwarae problemus yw'r unig amod sydd wedi'i gynnwys yn y categori hwnnw yn y 5ed rhifyn.^[10] Rhestrir anhwylder hapchwarae ar y rhyngrwyd fel "amod sy'n gofyn am astudiaeth bellach" yn y DSM-5.^[35]

Mae rhifynnau blaenorol wedi defnyddio dibyniaeth gorfforol a'r syndrom diddyfnu cysylltiedig i nodi cyflwr caethiwus. Mae dibyniaeth gorfforol yn digwydd pan fydd y corff wedi addasu trwy ymgorffori'r sylwedd yn ei weithrediad "normal" - hy, yn cyrraedd homeostasis - ac felly mae symptomau diddyfnu corfforol yn digwydd pan ddaw'r defnydd i ben.^[36] Goddefgarwch yw'r broses lle mae'r corff yn addasu'n barhaus i'r sylwedd ac mae angen symiau cynyddol mwy i gyflawni'r effaith wreiddiol. Mae diddyfniad yn cyfeirio at symptomau corfforol a seicolegol a brofir wrth leihau neu roi'r gorau i sylwedd y mae'r corff wedi dod yn ddibynnol arno. Mae symptomau diddyfnu yn gyffredinol yn cynnwys: poenau corff, pryder, anniddigrwydd, awch dwys am y sylwedd, cyfog, rhithweledigaethau, cur pen, chwysau oer, crynu a ffitiau.

Yn ôl un adolygiad, “er mwyn bod yn effeithiol, mae angen integreiddio pob triniaeth fferyllol neu fiolegol ar gyfer dibyniaeth i fathau eraill o adsefydlu (rehab) megis therapi ymddygiad gwybyddol, seicotherapi unigol a grŵp, strategaethau addasu ymddygiad, rhaglenni deuddeg cam, a chyfleusterau triniaeth breswyl."^[5]

• Seicotherapi

Nodyn:Rheli awdurdod