Alaska
 | Artikulu honek erreferentziak behar ditu. Hemen erreferentzia egiaztagarriak gehituz lagun dezakezu. |
Alaska (ingelesez /əˈlæskə/ ahoskatua; aleutieraz: alaxsxaq, «kontinentea» esan nahi duena) Amerikako ipar-mendebaldeko muturrean dagoen lurraldea da. Ameriketako Estatu Batuetako (AEB) estatuetako bat da 1959tik. Ozeano Artikoa du iparraldean, Ozeano Barea hegoaldean, Kanada ekialdean, eta Beringeko itsasartea mendebaldean. Itsasarte horren bestaldean, Errusia dago. Geografikoki, AEBetako gainerako estatuetatik bereizita dago. Mendebaldeenen dagoen estatua da, baina zati bat ere ekialdeko hemisferioan du, beraz ekialdeenen dagoen estatua da[1]. Hiriburua Juneau da.
| Alaska | |||
|---|---|---|---|
 Ameriketako Estatu Batuak | |||
.jpg) | |||
| |||
| Ereserkia | |||
| Alaska's Flag | |||
| Administrazioa | |||
| Estatu burujabe | Ameriketako Estatu Batuak | ||
| ISO 3166-2 | US-AK | ||
| Hiriburua | Juneau | ||
| Alaskako Gobernadorea | Mike J. Dunleavy | ||
| Zatiketa | ikusi
| ||
| Geografia | |||
| Koordenatuak | 64°N 150°W / 64°N 150°W | ||
.svg) | |||
| Azalera | 1.717.856 km² | ||
| Mugakideak | Yukon, Columbia Britainiarra eta Txukotk | ||
| Punturik altuena | Denali mendia | ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 733.391 (2020ko apirilaren 1a) −5.041 (2015) | ||
| Dentsitatea | 0,43 bizt/km² | ||
| Etxebizitzak | 255.173 | ||
| Hizkuntza ofiziala | ingeles, Tlingit (en)  , inupiaq, Yupik (en) , Alutiiqera, Aleutiera, Dena'ina (en) , Deg Xinag (en) , Holikachuk (en) , Koyukon (en) , Upper Kuskokwim (en) , Gwich’in (en) , Tanana (en) , Tanacross (en) , Hän (en) , Ahtna (en) , Eyakera, Haida hizkuntza eta tsimshianera | ||
| Ordu eremua | UTC−09:00, UTC+14:00, Hawaii–Aleutian Time Zone (en) eta America/Anchorage (en) | ||
| alaska.gov | |||
Orografia
Hiru eskualde nagusi bereizten dira: batetik, mendilerro garaiak, Denali (6.194 m, Ipar Ameriketako gailurra), Logan (5.956 m) eta San Elias (5.510 m); bestetik, barnealdeko goi ordokiak, Yukon ibaiak igarotzen dituenak; azkenik, Brooks mendiek bereizten duten Artiko Ozeano aldea.
Klima
Hegoaldeko ozeano aldeko klima hain gogorra ez bada ere, barnealdeko kontinente aldeko klima oso hotza da (-57° C-rainoko tenperaturak). Iparraldea polarra da.
Ekonomia
Mea aberastasunak handiak dira: urrea (gainbehera), kobre eta petrolio ustiapenak eta ikatz eta burdin gordailu handiak. Arrantza industria (izokina, halibuta eta karramarroak) mea industriaren parekoa da; halaber, kontserba industria. Laborantza (lekadunak eta fruitu mamitsuak) oso zabalduta dago, latitudea kontuan hartzen bada. Larruki eta zur industria handiak ditu. Komunikazio zailtasunak oztopo handia dira ekonomiarako. Aire-trafiko handia du.
Historia
Beringek 1741. urtean esploratu ondoren, Errusiaren eskuetara igaro zen, okupazio hura hala moduzkoa izan bazen ere.
Alaskaren salerosketa
Ingalaterrarekin izandako Krimeako Gerraz geroztik, Errusiak finantza arazo handiak zituen. Bestalde, tsar Alexandro II.ak eta presidente Abraham Lincolnek konfiantza harremana ondu zuten, biek ere Mendebaldeko Europako finantza gizon boteretsuen kontra borrokatu behar izan baitzuten (Rothschild familia), bereziki Ingalaterraren aurka.
Lurraldea batik bat urruti zegoen San Petersburgotik, defendatzeko zaila zen eta Britania Handiaren menpeko Kanadatik gero eta esploratzaile eta urre-bilatzaile gehiago barneratzen ari ziren Amerikako ingurune horretan. Tsar Alexandro II.ak Britainia Handiaren aldeko ordainik gabe Alaska galtzearen arriskua ikusita, Estatu Batuetako adiskideei saldu nahiago izan zuen.
Horrenbestez, Estatu Batuetako Andrew Johnson presidente zela, 1867ko martxoaren 30ean, Estatu Batuek Alaska erosi zioten Errusiari, 7,2 milioi dolarren truke (4,19 $/km²).
Urrearen eztanda eta geroko bilakaera
Lurraldeak garapen handia izan zuen urreketarien etorrerarekin (1885-1907, nagusiki). Fairbanks eta AEBek Columbia Britainiarrean barrena lotzen dituen bidea 1942. urtean eraiki zen, japoniarrek Aleutiarrak hartu ondoan. 1959ko urtarrilaren 5ean, Alaska AEBetako 49. estatua bihurtu zen. 1964an, lurrikara izugarri batek astindu zuen Alaskako hegoaldea eta 1989ko martxoan, «Exxon Valdez» petrolio ontziak izan zuen istripuaren ondorioz, 40 milioi litro petrolio isuri zen hango kostaldean, kalte ekologiko izugarriak sorraraziz.
Demografia
2020ko apirilaren 1eko datuen arabera, Alaskak 733.391 biztanle zituen.[2] AEBetako estatuen artean, Alaskak biztanleriaren dentsitate txikiena zuen, 0,46/km2.[3]
Arraza eta etnizitatea
| 1990[4] | 2000[5] | 2010[6] | 2020[7] | |
|---|---|---|---|---|
| Zuriak | % 75,5 | % 69,3 | % 66,7 | % 59,4 |
| Indigenak | % 15,6 | % 15,6 | % 14,8 | % 15,2 |
| Asiarrak | % 3,6 | % 4,0 | % 5,4 | % 6,0 |
| Beltzak | % 4,1 | % 3,5 | % 3,3 | % 3,0 |
| Hawaiiko indigenak eta Ozeano Bareko uharteetakoak | – | % 0,5 | % 1,0 | % 1,7 |
| Beste bat | % 1,2 | % 1,6 | % 1,6 | % 2,5 |
| Bat baino gehiago | – | % 5,5 | % 7,3 | % 12,2 |
Hizkuntzak
Hizkuntzei dagokienez, ingelesa nagusia da. 2019ko American Community Survey-ren arabera, biztanleriaren % 83,7ak ingelesez soilik hitz egiten zuen. Biztanleriaren % 4ak gaztelaniaz hitz egiten zuen eta % 5,6ak Asiako eta Ozeano Bareko uharteetako hizkuntzaren bat.[8]
Alaskan 20 hizkuntza indigena daude.[9] Horietako gehienak inuit-yupik-unangax edo na-dene familietako hizkuntzak dira; horrez gain, tsimshian eta haida ere hitz egiten dira bertan.[9] 2014ko urrian, 20 hizkuntzei ofizialtasuna eman zitzaien. Hauek dira legeak barne hartzen dituen hizkuntzak:[10]
- Iñupiaqera
- Siberiar yupikera
- Alaskako yupikera
- Alutiiqera
- Unangax
- Dena'ina
- Deg xinag
- Holikachuk
- Koyukon
- Upper Kuskokwim
- Gwich'in
- Tanana
- Upper Tanana
- Tanacross
- Hän
- Ahtna
- Eyakera
- Tlingit
- Haida
- Tsimshian/sm'álgyax
Hiri nagusiak
|
|
Oharra: EEL erroldak esleitutako lekuak dira.
Erreferentziak
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2013-7-15 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
Kanpo estekak
- (Ingelesez) Alaskako webgune ofiziala
