Amurrio

Amurrio Nerbioi ibaiaren haranean dago. Ibai horrek Amurrioko lurrak hegoaldetik iparraldera zeharkatzen ditu, inguruan mendixka leunak dituela. Paisaia eta landa ingurune horrek lotura estua du, bestalde, industriarekin, fabrika eta lantegietan aritzen baita biztanleen % 60. Aldaiturriaga eta Saratxo izeneko industrialdeek, trenbidearen eta errepidearen ondoan egonik, horretarako lur eta ekipamendu egokiak eskaintzen dituzte.^[5]

Amurrio Euskal Herriko kantauriar isurialdean eta itsas mailatik 219 metro gorago dagoenez, klima ozeanikoa du, hau da, klima hezea eta epela, euria urte osoan banatuta izanik. Tenperaturak neurritsuak dira: minimoak 8-10 Celsius gradu ingurukoak izaten dira; eta maximoak 20-22 ingurukoak.^[6]

Udalerri mugakideak

• Iparraldean: Aiara eta Orozko (Bizkaia).
• Ekialdean: Orozko (Bizkaia), Zuia eta Urkabustaiz.
• Hegoaldean: Urduña (Bizkaia), Junta de Villalba de Losa (Burgos), Berberana (Burgos), Kuartango eta Urkabustaiz.
• Mendebaldean: Urduña (Bizkaia) eta Aiara.

Amurrioko lurretan aurkitutako giza aztarnarik zaharrenak Brontze Arokoak dira. Izan ere, aldi hartakoak dira Erretes Tudelan eta Okondon topatutako geldikinak. Gero, Burdin Aroko aztarnak ere badira, Babioko eta Peregañako gailurretan.^[7]

Erromatarrek adierazi zutenez, karistiarren eta autrigoien artean kokatuta zegoen Aiara lurraldea (eta bertan, Amurrio). Erromatarren aztarnak daude Alorian, Delikan, Artomañan eta Amurrio herrigunean bertan.^[7]

XI. eta XII. mendeen artean, lurralde hau Nafarroako Erresumaren menpe egon zen, eta lehen jaunak, jatorrian, Nafarroako koroaren buruzagi militarrak izan ziren. Gero Gaztelako Erresumaren eskuetara igaro zen. Kokaleku estrategikoa zuen Gaztelarentzat, Gaztelak esportatzen zuen artilea Amurriotik igarotzen baitzen Bilboko porturantz.^[7]

Amurriok 1463an egin zuen bat Arabako ermandadeekin, baina eutsi egin zien kapare gisa zituzten usadio eta ohiturei. Ez zuten errege armadei zerbitzatzeko betebeharrik (kontratatzen zituztenean izan ezik). Pribilegio horiek 1875ean bukatu ziren, foruak galdu zirenean.^[7]

XIX. mendearen hasieran, Napoleondar Gerretan, frantses soldaduek arpilatzeak eta gehiegikeriak egin zituzten Amurrion. Urte batzuk geroago, gerrak berriz ere arrastoa utzi zuen Amurrion, karlistaldiekin: behin baino gehiagotan izan zen bertan Don Karlos, eta 1835. urtean Amurrion jarri zuen kuartel nagusia.^[5]

1842. urtean banatu zen Aiaratik, udalerri propioa osatzeko. Garai hartan, gaur egun San Anton baseliza eta Landako auzoa dauden muinoaren inguruan zegoen herri txiki bat zen Amurrio, eta herritar gutxi zituen. 1919. urtera arte ez zuen hiribildu izaera lortu. 1976an bederatzi herri hartu zituen Amurriok bere udalerrian, eta gaur egun duen banaketa administratiboa eratu zen.^[7]

Amurrio udalerria hamar herriz osatua dago:

• Aloria kontzejua
• Amurrio, udalerriko herriburua
• Artomaña kontzejua
• Baranbio kontzejua
• Delika kontzejua
• Larrinbe kontzejua
• Lekamaña kontzejua
• Lezama kontzejua
• Ontsoño kontzejua
• Saratxo kontzejua
• Tertanga kontzejua

Amurrioren ekonomiaren ardatza zerbitzuak eta batez ere industria dira. Historikoki, altzairuzko hodien ekoizpena izan da industriarik garrantzitsuena, eta XXI. mendearen hasierako petrolioaren garestitzeak eskaria asko handitu zuen eta, ondorioz, lanpostu gehiago sortu ziren. Amurrio eta Laudio bitartean Euskal Herriko eta Europako altzairuzko hodien ekoizle garrantzitsuenetako bi daude, Tubacex eta Tubos Reunidos, bien artean 1.500 langile dauzkate.

Amurrion 50 langiletik gorako enpresak honakoak dira:

• Aceralava Acería de Álava: 150 langile.
• Amurrio Ferrocarril y Equipos: 175 langile.
• Industria Auxiliar Alavesa (INAUXA): 140 langile.
• Kime: 110 langile.
• Lázaro Ituarte Internacional: 50 langile.
• Möllertech: 330 langile.
• Tubacex Tuberías Inoxidables (TTI) : 160 langile.
• Tubos Reunidos: 940 langile.

Industria-konpainia handien presentzia sendoa dela eta, Amurriok metalaren sektorearekin erlazionatutako enpresa ertainen sare trinkoa garatu du.

• Talleres F.Larrinaga: balbulagintzara bideratutako produktuen fabrikazioa, hala nola engranaje konikoaren erreduktoreak.
• Castinox: altzairu herdoilgaitza eta aleazio berezien galdaketa. Balbula eta beste hainbat industria-osagairen fabrikazioa.

Egurraren eta eraikuntzaren sektorearekin erlazionatutako jarduera ere azpimarratzekoa da.

• Etxeguren: industria-proiektuak: muntaketak, Industria Instalazioak, mantentze-lanak eta makineriaren lekualdaketak.
• Plaza Amurrio: eraikuntzarako hornidura, materialak, kanilak, altzariak, e.a.

Nekazaritza bigarren maila batean badago ere, aipagarriak dira baratz ekologikoarekin baita behi-aziendarekin zein ardi-aziendarekin ere erlazionatutako enpresak, esate baterako:

• Industrias Cárnicas Burutxaga: animalia bizien ustiapenean, zatikatzean eta aziendaren haragien prestaketan aritzen da.
• Lur Denok: elikagai ekologikoak ekoizteko eta banatzeko ekimen bat, hau guztia Euskal Herrian, eta tarteko Amurrion, dituen baratzen bidez.

1960 eta 1970eko hamarkadetan Amurrioko biztanleria asko handitu zen, batez ere Bizkaian izandako industrializazio prozesuaren ondorioz (kontuan izan behar da Amurrio Bilbo Handiaren eragin eremuan dagoela). Laurogeiko hamarkadatik aurrera, ordea, krisi ekonomikoaren eraginez, biztanleria egonkortu egin zen. 2008an, herriak 1990eko hamarkadan galdutako 10.000 biztanleen maila berreskuratu zuen.

Biztanleriaren bilakaera

Amurrioko biztanleria
Datu-iturria: www.ine.es

Udal hauteskundeak

2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako emaitzen ondorioz, EAJ alderdiko Josune Irabien hautatu zuten alkate. 2015eko eta 2019ko hauteskundeen ondoren, Irabienek errepikatu egin zuen alkatetzan.

Alkateak

Honakoak izan dira Amurrioko azken alkateak:

^a 2020ko Azaroan Josune Irabien Marigorta Alkateak dimisioa aurkeztu zuen, kargu publiko berri bat onartzeko.

Araba Bus sareko  eta  lineek zerbitzua ematen diote udalerri honi:

Araba Bus  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 15 Gasteiz (unibertsitatea) Gasteiz (epaitegiak) • Gasteiz (Bastiturri) • Gasteiz (geltokia) • Zaitegi • Murgia • Sarria • Murgia (Paularrak) • Ametzaga • Beluntza (Soleta) • Izarra • Lezama • Larrinbe • Amurrio • Amurrio (San Jose) • Luiaondo (Malato) • Luiaondo • Laudio (Gurutze Gorria) • Laudio • Areta • Laudio (Ugarte) • Okondo Artziniega⁠ 16 Artziniega Artziniega (gasolindegia) • Lanteno • Menagarai • Ibaguen • Arespalditza • Murga (industrialdea) • Izoria • Amurrio (gasolindegia) • Amurrio • Amurrio (San Jose) • Laudio (Gurutze Gorria) • Laudio • Laudio (Ugarte) • Okondo (Goienuri) • Okondo (Okondoxena) • Okondo (Zubidiarte) • Okondo (Jubilatuen kluba) • Okondo (Kutxabank) Okondo

Gainera, Eskualdeko Garraioa sareak 2 linea ditu udalerrian:

Eskualdeko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 2 Amurrio Arespalditza Luxo • Ozeta • Menoio • Beotegi • Kexaa • Menagarai (Jauregi) • Zuhatza (Ibarra) • Zuhatza (Zerrabe) • Zuhatza (eliza) • Agiñaga • Madaria • Salmanton • Maroño • Izoria • Murga (Markixa) • Murga (eliza) • Olabezar • Etxegoien • Amurrio (gasolindegia) • Amurrio (geltokia) Amurrio Arespalditza⁠ 3 Amurrio Urduña Tertanga • Delika • Artomaña • Aloria • Urduña (geltokia) • Lekamaña • Saratxo • Inoso • Ziorraga • Baranbio • Lezama • Larrinbe • Amurrio (gasolindegia) • Amurrio (geltokia) Amurrio Urduña

Euskara

Udalerrian biztanleen laurdena, gutxi gorabehera, euskaraduna da, erabilera maila, ordea, txikiagoa da. Herrian ikastola ("Aresketa") eta bertso-eskola daude. Amurrioarrek Araba Euskaraz hainbatetan antolatu dute: 1986, 1996, 2005 eta 2013 urteetan. Gainera, 2010. urtean Lucas Rey herri ikastetxean eskola publikoaren jaia ospatu zuten. Belaiki Euskara Elkartea ere aipatzekoa da, Baranbion sortua da bera.

Bertako euskalkia mendebaleko euskararen aldaera bat zen.

22. KORRIKA bertatik hasi zen 2022ko martxoaren 31n. ^[16]

Azpiegiturak

Herrian, Euskal herriko zeramika biltzen eta erakusten duen Felix Murga Museo Etnografikoa dago. Kultur-etxea Ugarte dorretxean dago.

Ondarea

• Andra Maria eliza, Amurrion. XII-XVI. mende bitartekoa.
• Artomaña dorretxea
• Mariaka dorretxea
• Ugarte dorretxea
• Larrako jauregia, Lezaman. 1640an eraikia.
• Landako baserria, Lezaman.
• Iruaritz baserria, Lezaman.
• Elexazar, erromatar garaiko aztarnategia.

Jaiak

• Abuztuaren 15ean, Ama Birjinaren Jasokundearen eguna.
• Abuztuaren 16an, San Roke.
• Urtarrilaren 17an, San Anton.
• Urriaren 28an, San Simon eta San Judas.
• Maiatzaren 9an, Las Entradillasen dantza.

Amurrio Arabako Txakolinaren ekoizle nagusia da.

• Jesus Galindez (1915-1956), zuzenbide-irakaslea, idazlea eta EAJko politikaria.
• Jesus Etxebarria (1916-2009), eskultorea.
• Federico Barrenengoa (1916-2005), irakaslea, filosofoa eta ohorezko euskaltzaina.
• Sabino Cuadra (1949-), Amaiurreko legebiltzarkide ohia Espainiako kongresuan.
• Santiago Abascal (1949-2017), Voxeko politikaria.
• Xabier Aspuru (1951-), irakaslea eta Aralar alderdiko politikaria.
• Zigor Urrutia Revuelta (Bilbo, 1971-), Amurrion bizi den argazkilari eta diseinatzailea.
• Inma Shara (1972-), orkestra-zuzendaria.
• Leyre Berrocal (1973-), aktorea. Bilbon jaioa, Amurrion hazi zen.
• Alfredo Remirez (1980-), Twitterreko txiolari eta euskal presoen aldeko ekintzailea.
• Eli Pinedo (1981-), eskubaloi jokalari profesionala.

• Araba
• Arabako udalerrien zerrenda
• Aiaraldea
• Iguarrako
• Zaraobe

• Amurrioko Udalaren webgunea.
• Aiarako Kuadrillako turismo bulegoaren webgunea.
• Amurriori buruzko informazioa, Eusko Jaurlaritzaren euskadi.net webgunean.
• (Gaztelaniaz) «Amurrio», Auñamendi Eusko Entziklopedia.