Andeak

Sorrera, morfologia eta hedapena

Andeak Mesozoiko-Paleogeno garaian sortutako gerriko orogenikoa dira. Andeak plaken tektonikak sortutako prozesuen emaitza dira, Hego Amerikako kontinente-litosferaren azpitik Nazca plaka ozeanikoaren subdukzioak eragindakoa^[2]. Hego Ameriketako mendebaldeko kostaldean zehar luzatzen dira 9.000 km-tan zehar, Venezuelatik Patagoniaraino, eta mendikatearen batez besteko zabalera 500 km ingurukoa da.

Gaur egungo Andeen eraketa Triasiko eta Jurasiko garaietan emandako gertaerekin hasi zen, Pangea apurtzen hasi zen eta hainbat haustura garatu ziren.

Morfologiari dagokionez, eremu goratuz eta goi lautadez gain, mendikatea beste zenbait ingurune geologikotan bana daiteke: Peru-Txileko fosa ozeanikoa eta subdukzio eremu aktiboa,hau da, mendikatearen morfología garatzen duena, subdukzioaren eraginez garatutako arku bolkaniko aktiboa, eta mendikatearen ekialdean toles eta zamalkadurak nagusi direneko xingola edo banda deformatua.

Zehar ebaki litosferikoa

Garaiera handiena Aconcaguaren 7.000 m-ak dira, baina goi-ordoki guztian zehar ere 5.000 m-ak erraz gainditzen dira. Mendikatearen ezaugarri nagusietariko bat goi-ordokiaren azpitik kontinente lurrazalak duen lodiera nabarmena da, 70 km ingurukoa. Deformazioa, batez ere, fosaren inguruan eta arro subandetarraren gaineko zamalkadura-frontean pilatzen da. Ekialdeko zamalkadura lurraldeak 100 km inguruko zabalera du eta bertako datu geofisikoek erakusten dute material hauetako basamentua Brasilgo kratoiari dagokiola.

Lurrazalaren loditze prozesuak

Andeetako egitura argitzen hasi zenetik arazo deigarrienetariko bat izan da nola azaldu kontinente-lurrazalaren lodiera nabarmena. Lodiera nabarmenenak Andeetako erdiko aldean neurtzen dira; iparraldeko eremuetan, ostera, lodierak askoz motelagoak dira.

Erdialdeko andeak

Jurasikoaz geroztik ez du lurralde exotikoen akreziorik pairatu. Era berean, ingurune horretako zenbait esparrutan 15 bolkan zenbatu dira kilometro kuadroko, munduko bolkan-dentsitate handienetarikoa. Bestalde, lurralde honetako jarduera sismikoagarrantzitsua izateaz gain, oso sakona da, 80 eta 200 km artean gertatutako lurrikarak arruntak dira. Goi-ordoki izenaz ezagutzen den eremu geografikoaren azpitik neurtu dira mendikate guztiko lurrazalaren lodiera handienak (70-75 km).

Hasieran, lodiera izugarri hauek azaltzeko arku magmatikoaren jarduera bortitzari lotutako sakoneko magma-bolumen kopuru handien pilaketa iradoki zen. Ikerketa berriagoek, aldiz, magma-pilaketak lurrazalaren loditze-kopuruaren portzentai txiki bat baino ezin duela azaldu erakutsi dute

Iparraldeko Andeak

Mendikatearen iparraldeko eremuaren ezaugarriak guztiz ezberdinak dira: gaur egungo arkuaurrea eta arku magmatikoa Mesozoikoan eta Paleogenoan zehar agregatutako lurralde ozeaniko exotikoz eratuta daude; mendikatearen lodiera eta bataz besteko garaiera txikiagoak dira.

Andeetako bolkanismoa

Lurrikaren hedapenak iradokitzen du Nazca plaka okerdura ezberdineko zenbait segmentutan zatituta dagoela. Zatiketa horrek mendikatearen geometria zein jarduera bolkanikoa baldintzatzen ditu.

Jatorria

Hondoratutako plakaren zati bat, mantuaren tenperatura altuengatik, galdatu eta magma-poltsak eratzen dira. Azpiratutako plakak egiten duen presio handiaren ondorioz, era berean plaka kontinentala loditu egiten da eta magma hauek igotzerakoan plaka kontinentalaren ertzean orogeno edo bulkanismoa aktiboa duten mendikateak sortzen dira.

Ezaugarriak

Andeetako gerriko bolkanikoak aktibo diren 200 bolkanetik gora eta gutxienez 12 galdara erraldoi sistema hartzen ditu barne. Sumendiak banatuta dauden lau segmentutan daude kokatuta Andeetan; lau segmentu hauek Iparraldeko eremu bolkanikoa, Erdiko eremu bolkanikoa, Hegoaldeko eremu bolkanikoa eta Eremu bolkaniko australa bezala ezagutzen dira. Bolkanismo aktiboko lau segmentuak subdukzio-angelua 25° baino handiagoa den lekuetan kokatzen dira.

• Iparraldeko eremu bolkanikoa: Ekuador eta Colonbiako bolkanak barne hartzen ditu. Kontinente lurrazalaren lodiera 40-55 kilometrotakoa da.

• Erdiko eremu bolkanikoa: eremu honek Peru eta Boliviako bolkanak barne hartzen ditu, baita Txile eta Argentinako bolkan batzuk ere. Eremu honen ezaugarri bereizgarria desberditzapen magmatikoa duten produktu bolkanikoen ugaritasuna da, erriolitak eta dazitak bezala. Bertan aurkitzen da munduko Ignimbrita eskualde handienetako bat.

• Hegoaldeko erermu bolkanikoa: Txileko hego-erdialdeko bolkanak barne hartzen ditu. Eremu honetan lurrazalaren lodieraren gradientea dago, honek sumendi eta mendien txikiagotzea erakusten du hegoaldera. Llaima sumenditik hegoaldera, aktiboenak diren bolkanak Liquiñe-Ofqui failaren inguruan lerrokatzen dira magmaren igoerarako bide bat baita.

• Eremu bolkaniko australa: Eremu honen zergaitia Antartikako plakaren subdukzioa da, Nazkakoaren ordez. Penasgo golkotik Suaren Lurraldera arte luzatzen da.

Gainera, bolkan gehienak glaziar handiz estalita egon ohi dira, erupzio bolkanikoek glaziarrak urtu egiten dirtuzte ur eta lohi fluxuak sortuz eta bolkanen magalean dauden herriak suntsituta amaitzen dute.

Bolkanik aipagarrienak:

• Cotopaxi (5.897 m)
• Chimborazo bolkana (6.268 m)
• Nevado Ojos del Salado bolkana (6.893 m)
• Misti bolkana (5.822 m)
• Parinacota bolkana (6.348 m)
• Nevado del Ruiz bolkana (5.311 m)
• Láscar bolkana (5.592 m)
• Tungurahua bolkana (5.023 m)
• Pissis mendia (6.793 m)
• Chachani bolkana (6.057 m)

Sailkapena

Andeetako mendikatea sailkapena denboraren poderioz aldatu da. Lehen, banaketa politiko-administratiboa zen nagusia (horrela, bazeuden Ande venezuelarrak, kolonbiarrak, ekuatoriarrak eta abar); baina 1973an, Augusto Gansser geologoak ezaugarri morfologikoen araberako sailkapena proposatu zuen:

• Iparraldeko Andeak: Ekuadorreko Guayaquileko golkoaren iparraldean kokaturik, hau da, antzinako Ande venezuelarrak, Ande kolonbiarrak eta Ande ekuatoriarrak.
• Erdialdeko Andeak: Guayaquileko golkotik Penaseko golkora kokaturik, hau da, antzinako Ande txiletarrak, Ande peruarrak, Ande boliviarrak eta Ande argentinar-txiletarrak.
• Hegoaldeko Andeak: Penaseko golkotik hegoaldera kokaturik, hau da, antzinako Ande patagoniarrak eta Andes fuegotarrak.

Geologiak ere antzeko sailkapena proposatzen du.

Eskualdeen deskribapena

Iparraldeko Andeak

Kolonbiako hegoaldean eta Ekuadorreko mugan, Andeak sumendizko mendikate bakarra dira baina iparralderantz, mendikatea bitan zatitzen da: Mendebaldeko mendilerroa eta Erdialdeko mendilerroa (horretatik Ekialdeko mendilerroa deritzona sortu da).

Mendebaldeko mendilerroa eta Erdialdeko mendilerroaren arteko tartea 400 kilometrokoa da. Hiru mendilerroek 4.000 metrotik gorako muturrak dituzte. Eskualdeko hiri nagusiak Bogota, Cali eta Medellin (Kolonbian), Quito (Ekuadorren) eta San Cristóbal eta Mérida (Venezuelan) dira.

Erdialdeko Andeak

Pascoko korapilotik Tres Cruceseko mendigunera hedatzen dira. Bi lerrok osatzen dute eta tartean goilautada bat dago. Ingurune hartako gailurrik altuenak Huascaran (6.768 m) eta Ojos del Salado (6.891 m) dira. Han sortzen dira Titicaca eta Poopo lakuak. Barnealdeko lautadak pampeano boliviarrak dira. Klima lehorra eta beroa da eta bioma nagusia, basamortukoa.

Hegoaldeko Andeak

Hegoaldeko Andeak Hego Amerikako muturrerantz doaz. Eskualdeak ia bioma guztiak ditu. Hala ere, honela azpibana daiteke:

• Iragapeneko Andeak: batez besteko altuera txikiagoa izan arren, mendilerroko gailurrik altuenak daude, Aconcagua (6.962 m), Tupungato (6.635 m) edo Cerro Mercedario (6.770 m), hain zuzen ere.
• Ande patagoniarrak: mendilerroaren altuera jaisten da glaziarren higaduraren ondorioz. Eskualdeko mendirik altuenak Cerro Tronador (3.478 m), San Valentin mendia (4.058 m) eta Fitz Roy mendia (3.405 m) dira.

Handik aurrera, Andeak itsasora iristen dira.

Antartandeak

Andeetako mendikateak Tierra del Fuego eta gero segitzen du: uren azpian, haren gailurrak Hegoaldeko Georgiak, Hego Sandwich, Orkadak eta Hego Shetland uharteak sortu eta berriro Antartikako penintsulan igotzen dira.

Andeetako mendikateak zenbait paralelo zeharkatzen dituenez, hainbat eskualde klimatikotatik pasatzen da. Bai itxura eta bai landaretza ezberdina da oso. Gailurretan, hala ere, elurra ohikoa da baina Tropikotik hurbil, klima epelagoa da.

Mendirik altuenak Txile eta Argentinako iparraldean daude, baita Peruko Cordillera Blancan, Boliviako Cordillera Realen eta Ekuadorreko Andeetan ere.

Gailurrik altuena Aconcagua (6.959 metro) da, Amerikako punturik altuena, Txile eta Argentinaren arteko mugatik gertu.

Andeetako mendilerroaren gailurrak

Altuera	Izena	Mendilerroa	Kokapena	Herrialdea
6.962	Aconcagua		Las Heras - Mendoza
6.891	Ojos del Salado		Catamarca	---
6.792	Pissis mendia		La Rioja - Catamarca
6.770	Cerro Mercedario	Ramadako mendilerroa	Barreal - San Juan
6.768	Huascaran	Mendilerro zuria	Huaraz - Ancash
6.759	Bonete Chico		Vinchina
6.758	Tres Cruces		Tinogasta	---
6.739	Llullaillaco		Los Andes - Salta	---
6.658	Walther Penck		Tinogasta - Catamarca
6.638	Incahuasi		Tinogasta - Catamarca	---
6.634	Yerupaja	Mendilerro zuria	Huaraz - Ancash
6.615	Coropuna		Arequipa
6.550	Tupungato		Tupungato - Mendoza	---
6.542	Nevado Sajama	Mendebaldeko mendilerroa	Oruro
6.500	Ramada Norte	Ramadako mendilerroa	Barreal - San Juan
6.488	El Muerto		Catamarca
6.471	Del Veladero		La Rioja
6.462	Illimani	Erdialdeko mendilerroa	La Paz
6.421	Illampu	Erdialdeko mendilerroa	La Paz
6.400	Alma Negra	Ramadako mendilerroa	Barreal - San Juan
6.395	Huandoy	Mendilerro zuria	Huaraz - Ancash
6.380	Ancohuma	Erdialdeko mendilerroa	La Paz
6.380	Ausangate
6.380	Nevado de Cachi		Cachi - Salta
6.362	Volcán Parinacota	Mendebaldeko mendilerroa	Oruro	---
6.320	Solimana		Arequipa
6.310	Ampato		Arequipa
6.310	Chimborazo	Mendebaldeko mendilerroa
6.300	El Condor		Catamarca
6.271	Salcantay
6.240	Pomerape	Mendebaldeko mendilerroa	Oruro	---
6.200	Nevado de Chañi		Salta-Jujuy
6.172	Nevado de Palermo		Salta
6.152	Cumbre del Laudo		Catamarca
6.130	Nevado Queva		Salta
6.127	Chiaraco	Erdialdeko mendilerroa	La Paz
6.100	Pico Polacos	Ramadako mendilerroa	Barreal - San Juan
6.088	Huayna Potosi	Erdialdeko mendilerroa	La Paz
6.086	Aracar		Salta
6.075	Chachani		Arequipa
6.074	Chachacomani	Erdialdeko mendilerroa	La Paz
6.052	Acotango		Potosi	---
6.052	Copiapo	Erdialdeko mendilerroa
6.051	Socompa		Los Andes - Salta	---
6.046	Acamarachi
6.040	Chaupi Orco	Erdialdeko mendilerroa	La Paz
6.030	Cienaga Grande		Salta
6.025	Hualca Hualca		Arequipa
6.022	Salin		Salta	---
6.016	San Fransisco		Catamarca	---
6.008	Uturuncu		Potosi
5.976	Sabancaya		Arequipa
5.920	Volcán Licancabur		Potosi	---
5.897	Cotopaxi
5.869	Mururata	Erdialdeko mendilerroa	La Paz
5.856	San Jose sumendia			---
5.821	Misti		Arequipa
5.790	Cayambe
5.775	Sierra Nevada de Santa Marta
5.767	Nevado Ilinizas
5.704	Nevado de Antisana
5.664	Pichu Pichu		Arequipa
5.616	Nevado del Tolima	Erdialdeko mendilerroa
5.648	Zapaleri	Erdialdeko mendilerroa	Jujuy	--- ---
5.421	Chacaltaya		La Paz
5.410	Ritacuba Blanco eta Ritacuba Negro	Ekialdeko mendilerroa
5.389	Nevado del Ruiz	Erdialdeko mendilerroa
5.364	Nevado del Huila	Erdialdeko mendilerroa
5.330	Sierra Nevada del Cocuy	Ekialdeko mendilerroa
5.320	Nevado Altaaar
5.230	Sangay
5.150	Nevado de Santa Isabel	Erdialdeko mendilerroa
5.033	Tungurahua
5.020	Carihuairazo
5.007	Pico Bolívar
4.787	Pichincha
4.100	Farallones de Cali	Mendebaldeko mendilerroa
4.058	San Valentin mendia

• Uruguaiko Aireko Armadaren 571 hegaldia (1972ko Andeetako hegazkin istripua)