Genozidio

Raphael Lemkin abokatu poloniarrak genozidio terminoa asmatu zuen 1944ko "Axis Rule in Occupied Europe" liburuan^[11][12], grezierako γένος ("genos, arraza, herria") latinezko -caedo atzizkiarekin ("hiltzeko egintza") konbinatuz^[13][14]. Lemkinek nazien Europako okupazio-politiken ikerketa dokumentatu zuen, eta Poloniaren okupazioaren kasu-azterketa bat erregistratzen du. Lemkinek esan zuen poloniarren aurkako ankerkeria naziek bost politika zituztela, Poloniako nazioa "suntsitzeko" asmoa adierazten zutenak. Horien artean, i) poloniarren hilketa masiboak ii) "taldeko kideei kalte fisiko edo mental larriak" sorraraztea iii) "suntsitzeko kalkulatutako bizi-baldintzen narriadura planifikatua" iv) "taldean jaiotzea galarazteko neurriak" aplikatzea, hala nola abortuak sustatzea, haurdun dauden emakumeei kargak ezartzea, etab. v) Haur poloniarrak Alemaniako familietara nahitaez eramatea. Bost markatzaile horietako bakoitzak, Lemkinen arabera, argi eta garbi erakusten zuen nazien identitate poloniarra ezabatzeko plana. Bost irizpide horiek 1948ko Genozidioaren Konbentzioak hartu zituen, asmo genozidio saiakeraren froga gisa^[15].

Terminoa sortu aurretik, modu bat baino gehiago zeuden horrelako gertakari bat izendatzeko. Hizkuntza batzuek bazituzten hitzak hilketa masibo horiei buruz hitz egiteko, adibidez alemaneko Völkermord (literalki, "herri bat erailtzea") edo polonierako ludobójstwo (literalki, "herri edo nazio bat hiltzea")^[16]. 1941ean Naziek Bizargorri Operazioan Sobietar Batasuna inbaditu zutenean eta milaka errusiar erail, Winston Churchillek esan zuen "izenik gabeko krimena" zela^[17]. Lemkinek 1944an sortu zuen izena Nazien politikak izendatzeko. 1921eko Armeniar genozidioaren arkitektoa izan zen Talat Pasha Soghomon Tehlirianek erail zueneko pasartea irakurri ostean, Lemkinek galdetu zion bere irakasleari ea zergatik ez zegoen legerik Talat bera zigortu ahal izateko^[18]. Beranduago esan zuen "abokatu gisa, uste dut krimen bat ezin dutela biktimek zigortu, baizik eta epaitegi batek."

Genozidioari buruzko 1948ko Konbentzioaren (CPPCG) atarikoak dio genozidio-kasuak gertatu direla historian zehar; Lemkinek Holokaustoaren autoreen terminoa eta prozesamendua asmatu zituen arte Nurenbergeko Epaiketetan, ez zuten terminoa definitu Nazio Batuek nazioarteko zuzenbidean^[19]. Hainbat urte igaro ziren nazioarteko komunitateak terminoa ohiko gisa erabili baino lehen. Nurenbergen "germanizazioa", "gizateriaren aurkako krimenak" eta "masako hilketa" bezalako esaldien desegokitasuna erakutsi zutenean, nazioarteko zuzenbideko adituek erabaki zuten Lemkinen lanak krimen nazientzako esparru kontzeptuala ematen zuela. The New York Timeseko 1946ko titular batek iragarri zuen "buruzagi naziei egotzitako krimenerako izen berria genozidio da"^[20]; hitza Nurenbergeko epaiketetako akusazioetan erabili zen, 1945etik aurrera, baina termino deskribatzaile gisa soilik, ez termino juridiko formal gisa. Arthur Greiserren eta Amon Leopold Gothen 1946an Genozidio Poloniarraren Epaiketak deiturikoak izan ziren epaiek terminoa sartu zuten lehen epaiketak^[21].

Historia osoan ez da ezagutu XX. mendean adinako genozidiorik. Milioika heriotza horiek guztiak ez dira gerraren ondoriozkoak izan, arraza, etnia, erlijio edo politika talde desberdinen aurkako hilketa berariazkoak eta sistematikoak eraginak baizik. XX. mendeko lehen genozidio jendetsua 1915 eta 1923 bitartean gertatu zen: turkiar gobernuak 600.000-1.500.000 armeniar beren etxeetatik egotzi edo sarraskitu zituen. Hala ere, azkenaldiko genozidio kasurik zoritxarrekoena Alemaniak 1930 eta 1940 artean Europako juduak desagerrarazteko egin zuena izan zen. 1945ean Bigarren Mundu Gerra amaitzerako, 12 milioi pertsona hil zituzten naziek; horietatik sei milioi juduak ziren, eta gainerakoak ijitoak, homosexualak edota eslaviarrak. Urte hartan bertan, Nurenbergeko epaitegiak holokaustoaren arduradunak epaitu zituen, eta gizabanakoaren erantzukizun printzipioa arautu zuen.

1946an Nazio Batuen Batzar Nagusiak genozidioa baztertzeko hitzarmena idatzi zuen, eta 1948an onartu zen. Bertako ataletan, besteren artean hauek hitzartu zituzten: genozidioa desagertzeko nazioarteko lankidetza behar dela; gerratik kanpo gertatzen den genozidioa ere krimena dela, baina ez krimen politikoak direnak; erruduntzat jotzen direnek ez dutela estradiziorako immunitaterik; eta errudunak genozidioa gertatutako estatuan bertan epaituko direla, edo eskumena duen nazioarteko epaitegi batek epaituko dituela.

Hauek dira XX. mendeko genozidio kasurik larrienetako batzuk:

• Alemaniar Inperioak 1904an herero eta nama herrien aurkakoa, egungo Namibian.
• Turkiar otomandarraren Armeniar genozidioa 1915ekoa.
• Sobietar Batasunean eta Txinan komunismoa ezartzean Stalinek eta Mao Zedongek egindakoak.
• 1947an Britainia Handitik burujabetza lortu ondoren Pakistan eta Indiaren artean gertatutako erlijio heriotzak.
• 1969an Nigeria eta Biafraren artean gertatutako hilketak.
• Ugandako 1970eko hamarraldikoak.
• 1975etik 1979ra Khmer gorriek Kanbodian zapaldu eta hildakoak (hiru milioi hildako).
• 1986az geroztik Irakek kurduen aurka egindakoak.
• 1990eko hamarraldi hasierako Jugoslavia ohikoak, Srebrenicako genozidioa eta Vixegradeko sarraskia besteak beste.
• Ruandako hutu eta tutsi etnien artekoak Ruandako genozidioa deitua (milioi bat inguru hildako eta bi milioi atzerriratu eragin zituzten).

Bestalde, XX. mendea baino lehen izandako genozidiorik handienak europarrek Amerika, Australia (Gerra Beltza besteak beste) eta Zeelanda Berria kolonizatu zituztenekoak dira.