Mutriku

Zenbait historialariren aburuz, Mutriku izena bat dator I. mendeko Ponponio Mela erromatar geografoak De situ orbis bidaia‑liburuan aipatutako Tritium Tuboricum herriarekin.

Deba ibaiaren ertzeko leku hori Astigarribiako San Andresko ibai‑mehegunea da. Herriko eliza, portua, larreak etasagastiak aipatzen dira Alfontso VI.a Gaztelakoak 1081ean Errioxako San Millan de la Cogolla monasterioari egindako emaitzaren agirian.

Ingurune naturala

Hainbat hondartza daude udalerrian, hauek dira ekialdetik mendebaldera zerrendaturik:

Ondarbeltz Alkolea Portuko hondartza

Burumendiko hondartza Zazpi Hondartzak Saturraran

Udalerri mugakideak

Iparraldean Bizkaiko golkoa; hegoaldean Mendaro; ekialdean Deba; eta mendebaldean Ondarroa, Berriatua eta Markina (Bizkaia) ditu mugakide.

Auzoak

Mutrikun giza aztarna zaharrenak Jentiletxea II, Langatxo eta Iruroin kobazuloetan aurkitu dira, Goi Paleolito garaikoak.

Ikerlari batzuek bertan kokatzen zela uste izan dute erromatar idazleek aipatutako Tritium Tuboricum herrixka, handik etorriko zelarik Mutriku izena. Beste batzuek berriz, erromatarrek herrixka hura itsas baztarrean ez baino ibai baten bazterrean zegoela esaten omen zutela eta, Astigarribia auzoan kokatzen dute aipatutako Tritium Tuboricum hori. Dena den, ez dago ezer ziurrik. Nolanahi ere, Tritium aipatuz zuen kartogragoak, K.o. I. mendeko Ponponio Melak, Devales deritzon ibaiaren itsasoratzea aipatzen du, eta hori bai izan daiteke Deba ibaia, Mutrikuren ekialdeko muga markatzen duena egun. Hurrengo mendeko Klaudio Ptolomeoren aipuetan zehatzago aipatzen da Deva fluvia, garrantzizko puntu gisa aipatua hain zuzen, barduliar eta karistiarren arteko muga baitzen.^[3]

Mutriku lehenbiziko aldiz idatzizko dokumentu batean "Motrico" gisa agertzen da, 1200. urteko abenduak 31ko Latinezko textu batean, bertan Alfontso VIII.a Gaztelakoak "Mutrikuko gizonek" (homines de Motrico) urtero Erregeari eman behar zioten balea Santiagoko Ordenari ematea erabakitzen zuela ipintzen du.^[4]

Hiribildu bezala Mutrikuren sorrera 1209. urtean izan zela uste izan da, aipatu errege gaztelauak Hiri-Gutuna ematean. Gaur egun desagertuak dauden zenbait dokumentu ikusteko aukera izan zituen Esteban Garibai historialariak berriz, Alfonso VIII.ak urte hartan herria eta bere harresiak berreraikitzeko agindua ere eman zuela gaineratu zuen 1571. urtean argitaratutako bere Compendio Historial-ean.^[5]

Egia esan, zalantza asko daude Mutrikuren sorrerari buruz. Lehenik eta behin kontutan hartu behar da Gipuzkoa 1200. urte arte Nafarroako erreinuaren barruan egon zela eta badirudiela Gaztelak militarki konkistatu zuela,^[6] hori dela eta, zenbait historialariren ustez, aipatu bale hori Alfonso VIII.ak Santiagoko Ordenari ematea Gipuzkoaren konkistan egindako zerbitzuak ordaintzeko modu bat izan zitekeen, Santiagoko Ordena militarra baitzen.^[7] Bestalde, beste zenbait historialariren arabera ez du zentzurik hiri-gutuna eman aurretik mutrikuarrek Erregeari zerga hori ordaindu behar izatea.^[8]

Azkenik, Esteban Garibaik Alfonso VIII.ak Mutrikurekin batera Getaria ere berreraikitzeko eta bertako harresiak konpontzeko agindu zuela ere badio. Jakinik Getaria Antso VI.a Nafarroakoak sortu zuela, baliteke Mutrikuren kasua ere berdina izatea eta errege berak sortua izatea 1200. urtea baino lehen. Beti ere hipotesien arlotik atera gabe, Getarian bezalaxe, berreraikuntzak berriz hiribildua armaz konkistatua - eta ondorioz suntsitua - izan zela esan nahiko omen luke.^[9]

Edonola ere, lehendik bazen monasterio esanguratsu bat Astigarribia auzoan, gaur egun San Andres eliza dagoen lekuan. Berau aipatzen duen dokumenturik zaharrena 1080 urte ingurukoa da eta bertan Lope Íñiguez kondeak tenplu hau Donemiliaga-Kukulako monasterioari ematen dio. Dokumentuak honela dio: «[...] monasterio S. Andree apostoli et vocato Stigarrivia, inter Vizcaya et Ipuzcua sito, qui est ex parte regis [...]». Honek, bestalde, bitxikeria gisa erakusten digu garai hartan gerora Mutriku izango zen eremua Bizkaia barruan zegoela eta lurralde hau Deba ibairaino heltzen zela.

1553ko irailaren 18ko suteak egurrez­ko 700 etxebizitza kiskali zituen, eta Sulengua dorretxe gotikoak soilik iraunzuen, bertakoek eta kanpotarrek miretsia.

1983ko uztailean Mutrikuren eremu geografikoa txikiagotu egin zen; izan ere, Azpilgoeta‑Mendaro auzoa, Arno mendiaren beste magalekoa, banandu egin zen, udalerri berria sortzeko.

2014ko azaroaren 10ean jakin zenez, Mutrikun galdeketa egingo zuten zaborra biltzeko zein eredu erabili aukeratzeko.^[10] Abenduaren 1ean, mutrikuarrek edukiontzi bidezko hondakin bilketa sistema aukeratu zuten bozketan.^[11]

Herria kaiaren gainean dago, desnibelean, eta hiriguneak Erdi Aroan muinoetan egiten ziren herrien trazaketa berbera dauka. Ardatz nagusia Erdiko Kalea da. Kale hori Beheko Plazatik hasten da, iparraldean, eta herri osoa gurutzatzen du, Txurruka Plazaraino iritsi arte. Gainerako kaleak Erdiko Kalearen ekialde-mendebalde norabidean daude. Beste kale estu batzuk gurutzatzen dituzte kale horiek, malda biziak dira, arrapalez eta eskailerez hornituak.

Mutrikuko Hirigune Historikoak lur zatiketa gotikoa gordetzen du hein batean, eta XVI., XVII. eta XVIII. mendeetako balio historiko-artistiko handiko jauregi eta etxeak daude bertan.

Hauek dira aipatzekoak diren eraikinak, hirigunekoak eta kanpokoak:

Eraikin erlijiosoak:

• Andre Mariaren Jasokundearen eliza (1803-1843). Silvestre Perez arkitektoak proiektatu zuen eliza neoklasiko hau. Oinplanoa gurutze grekoarena du eta fatxada nagusia tenplu erromatar baten itxurakoa. Dorrea abside erdizirkularrari itsatsia du, elizaren atzealdean.^[12][13]
• Kalbarioaren baseliza edo Kalbaixoa: Kristo Kalbariokoaren baseliza. Herrigunetik kanpo dagoen muino batean dago, eta Mutrikuren ikuspegi bikainak ditu. XX. mendeko eraikina da.^[14]
• Santa Katalina komentua^[13]
• San Andres eliza (XVII. mendea)^[15][16]
• San Isidro baseliza^[17]

Jauregiak

• Galdona jauregia: XVII. mendeko eraikuntza barrokoa.^[18][13]
• Berriatua dorretxea, edo Sulengua (su-lehengoa), 1533ko sutea baino lehenagokoa baita.^[19][13]
• Mutrikuko udaletxea (XVIII. mendea)^[20]
• Zabiel jauregia (XVI. mendekoa): Granada de Egako Dukeen maiorazkoarena izandakoa, gaur egun Kultur Etxea da.^[21][13]
• Olazarra-Mizkia jauregia (XVII. mendea)^[22][13]
• Montalivet jauregia (XVIII. mendekoa)^[23][13]
• Moilako dorretxea (XVI. mendea)^[24]
• Arrietakua jauregia: XVIII. mende hasieran Antonio Gastañeta teniente jeneralak eraikiarazi zuen.^[25][13]
• Mutrikuko kondeen jauregia (XVIII. mendea)^[26]
• Luardo dorretxea (XVI. mendea)^[27][13]

Baserriak

• Etxezabal baserria, Astigarebia auzoan (XV. mendea)^[28]
• Jauregi baserria (XVI. mendea)^[29]
• Torre baserria (XV-XVI. mendea)^[30]

Beste eraikin batzuk

• Txurruka plaza, Kosme Damian Txurruka almirantearen omenezko eskulturaduna^[31]

• Alhondegi zaharra (XIX. mendea)^[32]
• Anbulatorio zaharra (XX. mendea)^[33]
• Loja Zaharra (XV. mendea)^[34][13]
• Bentaleku Zaharra
• Mutrikuko portua, igerilekua eta udalerriko hondartzak.
• Luis Peña Gantxegi arkitektoak 1963-1969 artean egindako hainbat etxebizitza: Aizetzu, Iparragirre, Larreina eta, batez ere, Imanolena.^[35]
• Garzarakoa etxea (XVII. mendea)^[36]
• Nautilus Museoa
• Harresiak^[37]

1995eko abenduaren 29an, Eusko Jaurlaritzak kultura ondasun izendatu zuen hirigune historikoa, monumentu-multzo sailkapenarekin.^[38][39]

Herrigunea

Kaleetan barrena Tranpa kale hautatuko dugu, Mutrikun zokomiran hasteko. Oso gertu dugu Berriatua dorretxea, Sulengua ere esaten diotena. Izan ere, 1553an hiribildua erabat erre zuen sutearen ostean etxe hori soilik geratu zen zutik. Forma gotikoak dituzten hainbat ate eta leihok eraikinaren antzinakotasuna adierazten dute. Gorago, kale berean, Ibero az­peitiarraren beste proiektu bat: Montalibet jauregia. Halaber, ikustekoa da Olazarra etxe dotorea, armarri bikaina eta aleroi landuak dituena.

Pilotalekua oso gertu daukagu. Berebizikoa da, zorua hain malkartsua dela aintzat hartuta. Mundu osoan goraipatutakozesta‑puntako pilotariek (Estanislao Maiztegi, Piston eta Egurbide) hemen eman zituzten lehen pilotakadak. Kantxatikgertu dauden etxeetako teilatuetan makina bat pilota geratuko zen!

Beko Plazatik joan gaitezen Atxukalera (atsoen kalera), eta eraikin bat zeharkatzen duen tunelean ere pasatuko gara.Hirigintza‑eredu original horren erdian begiratoki aparta aurkituko dugu portua ikusteko.

Itzultzeko, Erdiko kale aldapatsua hartuko dugu, beheko eta goiko plaza lotzen baititu. Kale horretako etxe bakartubakarra Zabiel jauregia da. Hareharriz­ko harlanduz egindako fatxada dotorea du, aleroi bikaina, eta Errenazimentugaraiko portada, zutabez, balkoi irtenez eta atariz apaindua. 1987ko ekainaren 26an Zabieljauregian kultura‑etxea jarri zuten. Plaza nagusian Kosme Damian Txurrukaren estatua daukate, Trafalgarko guduan nabarmendu zen Mutrikuko itsasgizona. Carrarako marmol zuriaz egin zuen Martzial Agirre bergararrak.

Galdona etxearen fatxada bikainak dotoretzen du udaletxearen eta Jasokunde Ama Birjinaren parrokia‑elizaren arteko esparru laukizuzena. Eliza XIX. mendearen hasierakoa da, ilustrazio garaiko Silvestre Perez arkitektoak proiektatua, monumentu heleniko baten antzera. Neoklasizismoaren adibide argiena eta osoena da Euskal Herriko erlijio‑arkitektura guztian. Zutabez egindako eliz atarira sartzeko igo behar den mailadi zabala tribuna bezala ere erabiltzen dute, plazan egiten dituzten herri‑ikuskizun guztietarako. Ibarburu kalonjeak, Mutrikun jaioak, Zurbaranen olio baliotsu bat oparitu zion parrokiari: Kristo Gurutzatuaren irudia; eta herrikideek eliza horretan gurtzen dute.

Goiko kalen ibiliko gara; haren izenak adierazi bezala, hiri malkartsuaren goialdean. Hiruz­palau aldiz Erdiko kalerekinelkartzen da, eta eskailerak daude bien arteko gorabehera gainditzeko. Antonio Gastañeta almirantearen (1656‑1728) jaiotetxea ikusiko dugu. Ontzizain trebea zen Gaztañeta, eta itsas arkitekturan goren mailakoa. Txurruka jauregiko atetzarrak harrituko gaitu: eraikin barrokoaren iz­kinak, ate eta leihoen inguruak, inpostak eta armarriak inguruko Arno mendiko harrobitik ateratako kareharri gris ilunez eginak dira. Kale horren goialdeko bista ederrez gozatzeko, kalean gora egingo dugu, Buenos Aires esaten dioten zatiraino (egoki jarritako izena). Gero Murumendira jarraituko dugu, itsasoak gogor erasotako tonbolora.

Herrigunetik kanpo

• Deba-Mutriku zubia, 1866ean ireki zen.
• Sasiolako zubia, 2006ean ireki zen.
• San Andres eliza: XI. mendekoa, ezaugarri prerromanikoak ditu. Astigarribia auzoan dago.

Mutrikuk arrantza bere‑berea izan du. Udalerriaren armarrian ere arpoiz jotako balea ageri da, zauriturik portura eraman zutena gogoan hartuta agian. Gaur egun udalerriak kirol-portua du.

XX. mendean zehar hazkunde handirik izan ez duen herria da Mutriku. 1900ean 3.687 biztanleko herri garrantzitsua bazen ere, 100 urte geroago 1.000 biztanle berri baino ez zituen. 1980ko hamarkadan 5.200 biztanle inguru iritsi zituen,baina 1970eko hamarkadan hasitako krisialdiaren ondoren, populazioak behera egin zuen.

1990eko hamarkadan berriro gora ekin zion populazioak, eta hazkundeari eutsi zion XXI. mendearen lehen hamarkadan.

2019an 5.334 biztanle zituen. Horietatik %20,38ak 65 urte edo gehiago zituen. Eta atzerrian jaiotakoak %9,02 ziren.^[40]

Mutrikuko biztanleria

2011ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako emaitzen ondorioz, Bildu koalizioko Joseba Palenzuela hautatu zuten alkate. Hauteskunde horietan Bilduk zortzi zinegotzi lortu zituen, EAJk lau eta Mutrikuko Berdeek bat.

2015eko udal hauteskundeetan, Eusko Alderdi Jeltzaleak bi zinegotzi gehiago lortu zituen, eta Bilduren ondorengoa zen Euskal Herria Bilduk bi galdu zituen. Mutrikuko Berdeen taldeak bere zinegotzia mantendu zuen. Emaitza horiekin, EAJ taldeko Jose Angel Lizardik eskuratu zuen alkatetza (nahiz eta botorik gehien ez eskuratu), Mutrikuko Berdeen zinegotziak haren alde egin baitzuen.

2019ko udal hauteskundeetan hauek izan ziren emaitzak: EH Bilduk 1.396 boto (7 zinegotzi). EAJk 1.076 boto (5 zinegotzi). Mutrikuko Berde eta independenteek 262 boto (zinegotzi 1). PSE-EEk 87 boto.^[41] EH Bildu koalizioko Joseba Palenzuela Arrieta aukeratu zuten alkate berriro.^[42]

Aurreko hauteskundeak

2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak: Lehen sektorea %2,5. Bigarren sektorea 23,1. Hirugarren sektorea %67,6. Eraikuntza %6,8.^[40]

Euskara

Mutrikuko euskara Debabarreneko euskaran^[44][45] kokatzen da. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debabarreneko hizkera. Administrazioz Gipuzkoa izateak hizkuntzaz ere Gipuzkoara hurreratzea ekarri du eta, oro har, Debabarreneko hizkerak mendebaleko euskararen eta erdialdekoaren arteko zubi lana egiten duela esan dezakegu. Elgoibar, Mendaro eta Mutriku herrietako hizkerak tarteko hizkeratzat hartzen dira, ezin baitira ez mendebaleko euskalkian ez erdialdekoan sartu erabat. Deban eta Itziarren are handiagoa da euskara giputzaren eragina eta erdialdeko euskaran sartu daiteke bertako hizkera.

2016an euskaldunen kopurua %81,08 zen.^[46]

Jaiak eta ospakizunak

Mutrikuko festa nagusiak uztailaren 22an ospatzen dira, Santa Maria Magdalena: zezen boladunak, herri‑kirolak eta gau‑festak. Oso antzinakoa eta oso kartsua da Kalbario eguna, irailaren 14an. Herri guztia igotzen da Kalbarioko ermitan egitendiren eliz­kizunetara. Tradizioa da arrantza‑ontzi bakoitzeko eskifaiak meza bat eskaintzea, eskerrak emateko. Festa‑giroak herrian goizaldera arte jarraitzen du.

• Berdel eguna, apirileko lehen larunbatean.^[47]Etxezabal baserria, Astigarebia auzoan (XV. mendea)^[28]
• Jauregi baserria (XVI. mendea)^[29]
• San Isidro, maiatzaren 15ean.
• Madalenak, uztailaren 21-25ean.^[47]
• Kalbario, irailaren 14-16an; Kalbaixoa baselizaren inguruan ospatu ohi da.^[47]
• San Piñastegi eguna, arrantzaleen jaia, irailaren 16an.^[47]

Mutriku Futbol Taldeak San Migel futbol zelaian etxeko partiduak jokatu ohi ditu.

Bestalde, Mutrikuko kirol-portuan itsas kiroletan jardun daiteke.

• Antonio Gaztañeta Iturribalzaga (1656-1728), itsasgizona, militarra eta ontzigilea.
• Cosme Damian Txurruka (1761-1805), zientzialaria, itsasgizona eta militarra.
• Ramón Barea Mendizabal (1863-1933), asmatzailea.
• Juan de Landa (1894-1968), abeslari eta aktorea.
• Ricardo Bueno Ituarte (1904-1956), neuropsikiatra.
• Jose Antonio Arkotxa (1911-1996), idazlea.
• Ziriako Andonegi Kuireka (1912-1982), jostun eta idazlea.
• Milagros Uranga (1918-1992), erraketista.
• Consuelo Osa (1922-2015), erraketista.
• Modesto Maiz Okelar (1925-1997), bertsolaria.
• Roman Maiz Okelar (1928-2015), bertsolaria.
• Sabino Andonegi (1931-2015), futbolaria.
• Jose Antonio Agirregomezkorta (1941-2012), futbolaria.
• Dionisio Urreisti (1943), futbolaria.
• Juan Manuel Basurko (1944-2014), futbolari eta apaiza.
• José Luis Lema (1945), futbolaria.
• Xiri Andonegi (1955-2011), eskultore eta margolaria.
• Juan Carlos Perez (1958), abeslaria eta musikaria.
• Patxi Pagoaga (1951-1995), eskubaloi-jokalaria.
• Xabier Andonegi Mendizabal (1955), apaiza.
• Angel Azkarraga (1956), managerra.
• Luciano Iturrino (1963), futbolaria.
• Fran Garagarza (1969), futbolaria.
• Leyre Arrieta (1971), historialari, irakasle eta idazlea.
• Estitxu Arozena (1975), bertsolaria.
• Aitzol Astigarraga (1976), informatikari eta irakaslea.
• Xabier Eizagirre (1984), futbolaria.
• Iñigo Lezertua (1984), gidoilari eta arraunlaria.
• Igor Romero (1986), txirrindularia.
• Ugaitz Mugertza (1987), aizkolaria.
• Mikel Arrizabalaga Arrizabalaga (1988), futbolaria.
• Asier Illarramendi (1990), futbolaria.

• Gipuzkoako udalerrien zerrenda

• Mutrikuko Udalaren webgunea
• Kalaputxi aldizkariaren webgunea
• (Gaztelaniaz) «Mutriku», Auñamendi Eusko Entziklopedia.