Ortzaize

Ortzaize beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• frantsesez: Ossès ("ozéz" ahoskatua)^[3]
• okzitanieraz: Ossés ("ozéz" ahoskatua)
• aragoieraz: Osés ("ozéz" ahoskatua)
• gaztelaniaz: Osés ("ozéz" ahoskatua)

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:

• Vallis quœ Ursaxia dicitur (983)^[4]
• Vallis quœ dicitur Orsais (1186)^[4]
• Ossais (XII. mendea)^[4]
• Orseis (1249)^[4]
• hespital d'urrugaçaun in hosses (1268)^[4]
• Ouses (1302)^[4]
• Osses en la Sierra de Vaygurra (1446)^[4]
• Oses (1513)^[4]
• Orza (1513)^[4]
• Orçais (1650)^[4]
• Horça (1675)^[4]
• Orseys (1675)^[4]
• Orça (1675)^[4]
• Orses (1783)^[4]

Ortzaize Ortzaizeko ibarran dago.

Mugakideak

Ingurune naturala

Errobi ibaia udalerritik igarotzen da, baita bere ibaiadarra den Lakako erreka ere (azken erreka honetara isurtzen diren hainbat erreka igarotzen dira Ortzaizetik: Elhurreko erreka, Bordegiko erreka, Saltrako erreka, Otxalarreko erreka eta Eluet erreka). Horrez gain, beste erreka batzuk ere gurutzatzen dute udalerria: Asketako errekak, Eslanguko errekak eta Pagaliko errekak.

Klima

Datu klimatikoak (Irulegi, 1981-2010)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	24.8	27.0	30.0	32.6	35.0	40.0	41.0	42.0	39.2	34.0	27.0	26.0	42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	11.9	12.9	15.6	17.1	20.8	23.7	25.9	26.2	24.4	20.5	15.2	12.5	18.9
Batez besteko tenperatura (ºC)	7.5	8.0	10.3	11.7	15.2	18.2	20.3	20.5	18.3	15.3	10.6	8.3	13.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	3.0	3.2	5.0	6.4	9.7	12.7	14.7	14.8	12.3	10.1	6.0	4.0	8.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-15.4	-10.5	-9.5	-3.2	-0.2	2.8	5.8	4.0	2.0	-2.5	-8.5	-9.8	-15.4
Batez besteko prezipitazioa (mm)	146.0	129.8	124.7	139.3	106.9	77.0	65.6	76.1	92.5	112.1	164.8	153.4	1398.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	96.7	115.5	128.9	78.8	70.1	66.2	103.2	80.3	69.3	88.1	124.1	110.2	128.9
Iturria: Frantziako klimatologia zerbitzua[5]

Etxeak eta auzoak

Bidarraiko parrokia, Ortzaizekoaren menekoa zen eta Ortzaizeko ibarra Nafarroako erresumako zati izan zen.

1790. urtean Ortzaize, Ortzaize eta Bidarrai udalerriek osaturiko kantonamendu baten buru izan zen, Donapaleuko barrutiaren menpekoa zena.

Udalerriko jarduera ekonomiko nagusia laborantza da. Irulegiko Arnoa ere ekoizten da udalerriko lurretan.

Auzapezak

Erakunde publikoak

2017ko urtarrilaren 1era arte, Ortzaize Garazi-Baigorri herri elkargoaren kide zen. Une horretatik aurrera, sortu berria zen Euskal Hirigune Elkargoaren parte izatera pasa zen.^[6]

Baiona-Donibane Garazi burdinbideak zerbitzua ematen du Bidarrai udalerriri, Txik Txaken 54. linearen bidez.

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Ortzaizeko ibarreko herri guztiak sailkatu zituen, mendebaldeko behe-nafarrera euskalkian, Arberoa eta Aldude ibarretan hitz egiten zena.^[7]

Koldo Zuazok, 2010ean, Ortzaizek nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zituen.^[8]

• Jean-Baptiste Orpustan (1934), ohorezko euskaltzaina da.^[9] Onomastikan espezializatutako euskalaria da, eta bereziki lexikografia eta hizkuntzalaritza historikoa ikertzen nabarmendu da. Jasone Salaberrriaren eta Anuntxi Aranaren tesiak zuzendu zituen. Marcel Prousten Aro galduaren bila obra erraldoia euskaratu du.^[10] Michel de Montaigne Bordele III Unibertsitatearen ohorezko irakaslea da. Izpegi argitaletxea sortu zuen, baita Lapurdum aldizkaria ere.^[11]
• Terexa Lekumberri (1962), etnologoa, mintzoak.eus fondo multimediaren sortzaile eta Euskal Etnopoloaren koordinatzailea.
• Graxi Etxebehere (1951-2023) erizaina eta militante politikoa.

• Ahaizen, forte protohistoriko bat dago
• Ospitalea baserriaren aipamenak daude XIII, XVII eta XVIII. mendeetan
• Apalasia, Bilaenia eta Sastriarenea baserriak XVII. mendekoak dira
• Inda baserria, Inxortenia baserriarekin batera XVI. mendekoa da
• Harizmendia baserriaren aipamenak daude XVI, XVII eta XVIII. mendeetan
• Done Bikendi kapera XVII. mendekoa da
• San Julen eliza XII. mendekoa da, eta XVII. mendean izan zen konpondua, Ortzaizeko herritarrek Joana Albretekoari eginiko eskaera bat zela bide

• 
  Eliza eta pilotalekua
• 
  Ahaize auzoko etxea
• 
  Ahaize auzoa
• 
  Herriko sarrera
• 
  Herri Barneko etxea

• Baigorri-Ortzaize
• Nafarroa Beherea

• Joseba Aurkenerena: Ortzaizeko kabalkada, maila handiko ikusgarria. [1]
• Joseba Aurkenerena: Ortzaizeko kabalkada. [2]