Satyajit Ray

Leinua

Satyajit Rayren arbasoak, gutxienez, hamar belaunaldi egiten dute atzera^[7]. Bere familiak «Ray» izena hartu zuen. Kayastha bengalarrak ziren arren, Raiarrak Vaishnava ziren (Vishnuren gurtzaileak)^[7], eta ez Kayastha bengalar gehienen antzera, zeinak Shakto (Shakti edo Shivaren gurtzaileak) ziren^[8].

Erregistraturik dagoen Ray familiaren lehen arbasoa Ramsunder Deo (Deb) da, XVI. mendearen erdialdean jaioa^[7][9]. Egungo Mendebaldeko Bengalako (India) Nadia barrutiko Chakdah herrian jaio zen, eta Ekialdeko Bengalako Sherpurera emigratu zuen. Jashodaleko agintariaren suhia bihurtu zen, eta Jashodalen (egungo Bangladesheko Kishoreganj Barrutian) jagir (lurren beka feudala) bat eman zioten^[10]. Bere ondorengoek Kishoreganjeko Katiadi Upazila Masua herrira migratu zuten XVIII. mendearen lehen erdian^[10][11]. Satyajit Rayren aitona, Upendrakishore Ray, Masua herrian (Kishoreganj) jaio zen, 1863an^[9]. Upendrakishoreren anaia nagusia, Saradaranjan Ray, Indiako kriket jokoaren aitzindarietako bat izan zen, eta Indiako W.G. Grace deitzen zioten.

Upendrakishore Ray idazle, irudigile, filosofo, argitaratzaile, astronomo amateur eta XIX. mendeko Bengalako mugimendu erlijioso eta sozialeko Brahmo Samajen buruzagia izan zen. U. Ray and Sons izeneko inprimategia sortu zuen^[12].

Sukumar Ray, Upendrakishoreren seme eta Satyajiten aita, ere Kishorganjen jaio zen, marrazkilari, kritikari eta zentzugabeko errima (Abol Tabol) eta haur-literaturako idazle bengaliar aitzindaria izan zen^[12]. Shukhalata Rao, gizarte langilea eta haur liburuen egilea, bere izeba zen^[13].

Hasierako bizitza eta hezkuntza

Satyajit Ray Sukumar Ray eta Suprabha Rayren (Das Gupta jaiotzez) semea zen, eta, Kalkutan (gaur egun Kolkata), jaio zen. Sukumar Ray, aita, Satyajitek bi urte zituela hil zen^[14]. Ray aitonaren, Upendrakishore Ray Chowdhuryren, etxean eta bere inprimategian hazi zen. Inprimatzeko makinak eta prozesuak txikitatik erakarri zuen, eta bereziki interesatu zen Sandeshen ekoizpen-prozesuan, Upendrakishore Ray Chowdhuryk sortutako haurrentzako aldizkaria^[15]. Rayk Kalkutako Ballygunge Government High School-en ikasi zuen, eta ekonomiako lizentziatura amaitu zuen Kalkutako Presidency College-n (orduan Kalkutako Unibertsitateri afiliatua). Eskola garaian, Hollywoodeko zenbait ekoizpen ikusi zituen zineman^[16]. Charlie Chaplin, Buster Keaton, Harold Lloyd, Ernst Lubitsch eta ''Bagdadeko lapurra'' eta Uncle Tom's Cabin moduko filmek inpresio iraunkorra eragin zuten bere barnean^[16]. Mendebaldeko musika klasikoarekiko interes handia sortu zuen^[17].

1940an, bere amak Rabindranath Tagorek sortutako Santiniketan Visva-Bharati Unibertsitatean ikas zezan tematu zen. Rayk, hala ere, ez zuen joan nahi izan, Kalkutarekiko zaletasunagatik eta Santiniketanen bizitza intelektualarekiko begirune eskasa zela eta(Robinson 2003, 46 orr. ). Bere amaren pertsuazio eta Tagorenganako errespetuak, azkenean, konbentzitu zuten onartzeko Arte Ederretako goi-mailako ikasketak bertan egiteko. Santiniketan, Ray ekialdeko artea estimatzera iritsi zen. Geroago aitortu zuen asko ikasi zuela Nandalal Bose eta Benode Behari Mukherjee margolari ospetsuengandik^[18]. Geroago, The Inner Eye dokumentala ekoiztu zuen Mukherjeeri buruzkoa. Ajantara, Ellorara eta Elefantara egindako bisitak Indiako artearenganako miresmena suspertu zion^[19]. Unibertsitatean irakurritako hiru liburuk zinemagintzako ikasle serio bat izateko eragin zioten: Paul Rotharen The Film Till Now eta Rudolf Arnheim eta Raymond Spottiswooderen teoriari buruzko bi liburu^[20]. Rayk 1942an utzi zuen arte-ikasketak, margolari izateko inspiraziorik sentitzen ez zuelako^[20].

Artista bisuala

1943an, Ray D.J. Keymerren hasi zen lanean, publizitate-agentzia britainiarra, ikuskatzaile junior gisa. Bertan, Indiako arte komertzialean trebatu zen Annada Munshi artistaren eskutik, garaian D.J.Keymerreko Arte Zuzendari zena^[21]. Diseinu bisuala (diseinu grafikoa) gustatzen zitzaion, eta, gehienetan ondo tratatu bazuten ere, tentsioa zegoen konpainiako langile britainiarren eta indiarren artean. Britainiarrak hobeto ordainduak zeuden, eta Rayk sumatzen zuen «bezeroak, oro har, ergelak zirela»^[22]. 1943an, Rayk bigarren lan batean hasi zen Signet Press-en, D.K. Guptak sortutako argitaletxe berri batean^[23]. Guptak konpainiarako liburu-azalen diseinuak sortzeko eskatu zion Rayri, eta askatasun artistiko osoa eman zion. Ray irudigile komertzial gisa hasi zen, Indiako tipografo eta liburu azal-diseinatzaile nagusi bihurtuz^[24].

Rayk liburu askoren azala diseinatu zituen, besteak beste, Jibanananda Dasen Banalata Sen eta Rupasi Bangla, Bibhutibhushan Bandyopadhyayren Chander Pahar, Jim Corbetten Maneaters of Kumaon eta Jawaharlal Nehruren Discovery of India^[23]. Pather Panchaliren haurrentzako bertsioa landu zuen, Bibhutibhushan Bandyopadhyayren bengalerazko eleberri klasikoa, Aam Antir Bhepu (Mango-haziaren txistua) berrizendatua. Rayk azala diseinatu, eta liburua ilustratu zuen, eta obrak eragin handia izan zuen. Bere lehen pelikularen gai gisa erabili zuen, eta bere irudiak hartualdi gisa agertu zituen bere film berritzailean^[25].

Ray, Bigarren Mundu Gerran Kalkutan kokatutako soldadu amerikarren adiskide egin zen, eta haiek hirian ematen ziren azken film amerikarren berri ematen zioten. RAFeko langile bat ezagutu zuen, Norman Clare, eta Rayren zinema, xakea eta mendebaldeko musika klasikoaren zaletasuna ere maite zuen^[26]. Ray ohikoa zen kafetegiko addasetan (estilo askeko ustekabeko elkarrizketak), non hainbat intelektual maiz joaten baitziren. Elkarte iraunkor bat sortu zuen herrikide batzuekin, hala nola Bansi Chandragupta (beranduago arte-zuzendari ospetsua izango zena), Kamal Kumar Majumdar (aditua eta prosa dotorearen egilea), Radha Prasad Gupta, Chidananda Das Gupta (zinema kritikaria)...^[27]. Chidananda Dasgupta eta beste batzuekin, Rayk Calcutta Film Society sortu zuen 1947an^[28]. Atzerriko film asko proiektatu zituzten, eta, horietako asko, Rayk ikusi, eta serio aztertu zituen, besteak beste, estatubatuar eta errusiar hainbat film^[29]. Uday Shankar dantzari ospetsuak zuzendutako Kalpana (Irudimena) pelikulan, Indiako musika eta dantza erabiltzeak eragina izan zuen Rayrengan^[30].

1949an, Ray Bijoya Das-ekin ezkondu zen, bere lehengusua eta aspaldiko andregaia^[31]. Bikoteak seme bat izan zuen, Sandip Ray, zinema zuzendaria^[32]. Urte berean, Jean Renoir zuzendari frantziarra Kalkutara joan zen The River filma grabatzera, eta Rayk landa-eremuko kokapenak aurkitzen lagundu zion. Rayk Pather Panchali filmatzeko zuen ideiari buruz hitz egin zion Renoirri, aspaldian buruan zuena, eta Renoirrek proiektuarekin jarraitzera bultzatu zuen^[33].

1950ean, D.J. Keymerrek Londresera bidali zuen Ray, bertako egoitzan lan egitera. Londreseko sei hilabeteetan, Rayk 99 film ikusi zituen, besteak beste, Alexander Dovzhenkoren Lurra (1930) eta Jean Renoirren The Rules of the Game (1939)^[34]. Hala ere, harengan eragin handiena izan zuen filma Vittorio De Sicaren Ladri di biciclette (1948) film neorrealista izan zen^[35]. Rayk gero esan zuen zinemagile izateko erabakia hartuta atera zela antzokitik^[35].

Apu urteak (1950-1959)

Pather Panchalik^[36], 1928ko bengalar literaturako Bildungsroman klasikoak, oso hunkituta utzi ondoren, Rayk bere lehen filmerako egokitzea erabaki zuen. Pather Panchali eleberri erdi-autobiografikoa da, Apu, Bengalako herrixka bateko mutiko baten heldutasuna deskribatzen duena^[37]. Pather Panchalik ez zuen gidoirik; Rayren marrazki eta oharrekin egin zen^[38]. Argazkigintza nagusia hasi baino lehen, xehetasunak eta jarraitutasuna lantzen zituen gidoi grafiko bat sortu zuen^[39]. Urte batzuk geroago, marrazki eta ohar horiek Cinémathèque Française-ri eman zizkion^[40].

Rayk esperientziarik gabeko talde bat bildu zuen. Taldea, gehien bat aktore afizionatuek osatzen zuten. Ray 1952 amaieran hasi zen filmatzen bere aurrezki pertsonalekin^[41], baina diru-faltaz Rayk bi urte eta erdian albo batera utzi zuen, ezohiko epe luzea^[41]. Gidoia aldatu edo ekoizpenaren gainbegiratzea egin nahi zuten iturrien finantzaketari uko egin zion. Bukaera zoriontsua sartzeko Indiako gobernuaren aholkuei ere ez zien jaramonik egin, baina filma osatzeko aukera eman zion finantzaketa jaso zuen^[42].

Aparajito egiten ari zela, Rayk ez zuen trilogiarik planifikatua, baina Venezian ideiari buruz galdetu ostean, erakargarria iruditu zitzaion^[43]. 1959an amaitu zuen trilogiaren azkena, Apur Sansar (Apuren mundua). Rayk bere aktore gogokoenetako bi aurkeztu zituen film honetan, Soumitra Chatterjee eta Sharmila Tagore. Ia pobrezian dagoen Kalkutako etxe batean bizi den Apurekin hasten da filma; ezohiko ezkontza batean nahasiko da Aparnarekin. Elkarrekin beren bizitzako eszenek «zinemak ezkontza-bizitzaren baiezko irudikapen klasikoetako bat» osatzen dute(Wood 1972). Robin Wood eta Aparna Sen kritikariek trilogiaren amaiera markatzeko lorpen garrantzitsua zela pentsatu zuten.

Devitik Churulatara (1959-1964)

Garai horretan, Rayk britainiar Raj garaiari buruzko filmak egin zituen, Tagoreri buruzko dokumentala, film komiko bat (Mahapurush) eta bere lehen filma jatorrizko gidoi batetik (Kanchenjungha). Film sorta bat ere egin zuen, zeinak, batuta, pantailako emakume indiarren erretratu sakonenen artean hartzen dituzten kritikariek^[44].

Rayk, Apur Sansaren ondoren, 1960ko Devi (The Goddess) filma egin zuen, non gizarteko sineskeriak aztertzen zituen filma. Sharmila Tagorek Doyamoyee-ren papera antzeztu zuen, bere aitaginarrebak jainkotzen duen emazte gazte bat. Ray kezkatuta zegoen Zinema Ziurtagiriaren Batzorde Zentralak bere filma blokea zezakeelako edo, gutxienez, berriro editatzera behartu, baina Devi salbatu zen. Nazioartean banaketaren ondoren, Chicago Reader-eko kritikariak filma «sentsualitatez eta kutsu ironikoz betea»" zela esan zuen^[45].

1961ean, Jawaharlal Nehru lehen ministroak Rabindranath Tagore filma, izen bereko poetan oinarrituta, egiteko eskatu zion, bere jaiotzaren mendeurrenaren harira; ziurrenik Rayri gehien eragin zion pertsonari omenaldia egiteko enkargua jaso zuen. Tagoreren metraje mugatua zela eta, Rayi filma egiteko zalantza zuen, batez ere material estatikoarekin egin behar zelako, eta hiru film luzek bezainbeste lan behar izan zuela esan zuen^[46].

1962an, Rayk Kanchenjungha filma zuzendu zuen, bere lehen jatorrizko gidoian oinarrituta; kolorezko lehen filma ere izan zen. Goi mailako familia baten istorioa kontatzen du, Darjeelingen Mendebaldeko Bengalako muinoko herri bitxi batean arratsalde bat igarotzen duena. Beren alaba gazteenaren konpromisoa antolatzen saiatzen dira Londresen hezitako ingeniari dirudun batekin.

1964an, Rayk Charulata (Emazte bakartia) zuzendu zuen. Rayren film gogokoenetariko bat, eta, kritikari askoren ustez, hoberena^[47]. Tagoreren Nastanirh (Habia hautsia) istorio laburrean oinarrituta, Charu emaztea bakarti baten eta bere koinatu Amalekiko gero eta sentimendu handiagoen istorioa kontatzen du, XIX. mendeko Bengalan.

1960ko hamarkadan ere, Rayk Japonia bisitatu zuen, eta Akira Kurosawa zinemagilea ezagutzeko plazera izan zuen, aintzat hartzen zuena^[48].

Film zuzenketa berriak (1965-1982)

Charulata osteko garaian, Rayk hainbat proiektu burutu zituen, fantasiatik, zientzia fikziotik eta detektibe istorioetatik hasi eta drama historikoetaraino. Rayk esperimentatu ere egin zuen aldi horretan, Indiako bizitzako gai garaikideak arakatuz eta bere filmetan arazo horien gabeziari erantzunez.

Garai horretako lehen film nagusia 1966ko Nayak (Heroia) da, trenean doan pantailako heroi baten eta emakume kazetari gazte eta jatorra ezagutzen duen istorioa. Uttam Kumar eta Sharmila Tagore dira protagonistak; bidaiaren hogeita lau orduetan, itxuraz arrakasta handiko idoloaren barne gatazka aztertzen du filmak. Filmak Berlingo Nazioarteko Zinemaldian «Kritika Saria» jaso zuen arren, orokorrean harrera isila izan zuen^[49].

1967an, Rayk The Alien izeneko pelikula baten gidoia idatzi zuen, Bankubabur Bandhu (Banku Baburen laguna) ipuinean oinarrituta, 1962an Sandesh aldizkarirako idatzi zuena. Columbia Pictures-ekin Estatu Batuetako eta Indiako koprodukzioa izatea aurreikusita zegoen, Marlon Brandok eta Peter Sellersek protagonizatuta. Ray konturatu zen Michael Wilson bere gidoiez egile-eskubideez jabetu zela. Wilsonek, hasiera batean, Rayrengana jo zuen Arthur C. Clarke elkarren adiskidearen bitartez, Hollywooden ordezka zezan. Wilsonek Mike Wilson eta Satyajit Rayri akreditatu zien gidoiaren autore-eskubideak, nahiz eta hitzez soilik egin. Rayk geroago esan zuen ez zuela inoiz gidoiagatik kalte-ordainik jaso^[50]. Brandok proiektua utzi ondoren, ekoizleak James Coburn-ekin ordezkatzen saiatu ziren, baina Ray etsi egin zuen, eta Kalkutara itzuli zen^[50]. Columbia etxea, 1970eko eta 1980ko hamarkadetan, proiektua suspertzen saiatu zen, arrakastarik gabe.

1969an, Rayk komertzialki arrakasta handienetako bere filmetako bat zuzendu zuen; bere aitonak idatzitako haurrentzako ipuin batean oinarritutako fantasia musikala, Goopy Gyne Bagha Byne (Goopy eta Bagha-ren abenturak).

Jarraian, Rayk Sunil Gangopadhyay poeta eta idazlearen nobela baten zinemarako moldaketa zuzendu zuen. Charulata baino konplexuagoa zen txalotutako musika-motibo-egiturarekin^[51], Aranyer Din Ratri (1970) (Egunak eta gauak basoan), eta basora oporretara doazen hiriko lau gazteren jarraipena egiten du.

Aranyer Din Ratriren ondoren, Rayk bengalar bizitza garaikidea jorratu zuen. Kalkuta trilogia izenez ezagutzen zena osatu zuen: Pratidwandi (1970), Seemabaddha (1971) eta Jana Aranya (1975); bereizita sortu ziren, baina antzeko gaiak zituzten hiru film^[52].

1970eko hamarkadan ere, Rayk bere istorio ezagunetako bi detektibe-film gisa egokitu zituen. Batez ere haur eta gazteei zuzenduta egon arren, bai Sonar Kella (Urrezko Gotorlekua), bai Joi Baba Felunath (Elefantearen Jainkoa) kulturako gogoko bihurtu ziren^[53]. 2019ko Sonar Kellaren berrikuspen batean, Rouven Linnarz kritikaria harrituta geratu zen Indiako instrumentu klasikoak erabiltzearekin «progresio misteriotsua» sortzeko^[54].

Rayk 1971ko Bangladesheko Askapen Gerrari buruzko film bat egitea pentsatu zuen, baina, gero, ideia hori alde batera utzi zuen esanez: zinemagile gisa gehiago interesatzen zitzaiola errefuxiatuen arazoek politika baino^[55]. 1977an, Rayk Shatranj Ke Khilari (Jake jokalariak) osatu zuen, Munshi Premchand-en istorio labur batean oinarritutako hindustandar filma. Lucknow-en garatu zen Oudh estatuan, 1857ko Indiako Matxinada baino urtebete lehenago. Britainiarrek Indiaren kolonizazioari lotutako gaiei buruzko iruzkin bat izan zen, Rayren lehen film luzea bengalera ez zen hizkuntza batean^[56].

1980an, Rayk Goopy Gyne Bagha Byneren segida egin zuen, Hirak Rajar Deshe (Diamanteen Erreinua), politiko samarra. Diamante Errege gaiztoaren erreinua edo Hirok Raj Indiari buruzko aipamena da, Indira Gandhiren larrialdi garaian^[57]. Pikoo (Pikoo-ren egunkaria) film labur txalotuarekin eta Sadgati orduko hindi filmarekin batera, hori izan zen garai honetako lanaren gailurra^[58].

1982an, E.T. estreinatu zenean, Clarkek eta Rayk antzekotasunak ikusi zituzten filmean bere lehenagoko The Alien gidoiarekin; Rayk aldarrikatu zuen E.Tk bere gidoia plagiatu zuela. Rayk esan zuen Steven Spielbergen filma «ez litzateke posible izango The Alienen nire gidoia Ameriketan zehar mimeografiatutako kopietan eskuragarri egon gabe». Spielbergek plagiorik ukatu egin zuen: «Baxilergoan, ume bat nintzen gidoi hori Hollywooden zirkulatzen zuenean». (Spielbergek 1965ean amaitu zuen batxilergoa, eta 1968an estreinatu zuen bere lehen filma)^[59]. The Alien filmez gain, Rayk zuzendu nahi zituen gauzatu gabeko beste bi proiektu Indiako antzinako epikaren moldaketak ziren, Mahābhārata, eta E. M. Forster-en 1924ko A Passage to India eleberria^[60].

Azken urteak (1983-1992)

1983an, Ghare Baire (Etxea eta mundua) ekoizten ari zela, Rayk bihotzekoa izan zuen.

1987an, Ray, neurri batean, bizkortu zen 1990ean Shakha Proshakha (Zuhaitzaren adarrak) filma zuzentzeko^[61].

Rayren azken filma, Agantuk (Ezezaguna), umorez arinagoa da, baina ez gaian; Aspaldi galdutako osaba bat Kalkutara iloba bisitatzera iristen denean, susmoa piztuko du bere motiboaz, eta horrek zibilizazioari buruzko galdera zabalak sortzen ditu filmean^[62].

1992an, Rayren osasunak okerrera egin zuen bihotzeko konplikazioen ondorioz. Ospitale batean ingresatu zuten, baina ez zen sekula sendatu. Hil baino hogeita lau egun lehenago, Rayk Akademiaren Ohorezko Saria jaso zuen Audrey Hepburn-en bideo-esteka baten bidez; larriki gaixo zegoen, baina onarpen-hitzaldi bat eman zuen esanez «zinemagintzako karrerako lorpenik onena zela»^[63]. 1992ko apirilaren 23an hil zen, 71 urte bete baino 9 egun lehenago^[64].