Musika

Musika hitza grezieratik dator: μουσική (mousike; musen artea")^[1] Greziar mitologian, bederatzi musak literatura, zientzia eta arteak inspiratu zituzten jainkosak ziren, eta Greziako kulturaren poesia, abesti eta mitoen ezagutzaren iturriak ziren.

Ortografia modernoa 1630eko hamarkadakoa da. Grezia klasikoan, musika terminoak musak buru ziren arteari egiten dio erreferentzia, baina, bereziki, musikari eta poesia lirikoari^[6].

Intrintsekoa edo estrintsekoa

Bi “metodo” daude musika definitzeko: ikuspegi intrintsekoa (immanentea) eta ikuspegi estrintsekoa (funtzionala). Ikuspegi intrintsekoan, musika musikagilearengan existitzen da baita entzun aurretik ere; izate bat ere izan dezake berez, naturan eta naturalki (ibaiko musika, txoriena... gizakiaren esku-hartzerik behar ez duena). Ikuspegi estrintsekoan, musika proiektatutako funtzioa da, pertzepzioa, soziologikoa berez. Zentzumen guztiak ditu, eta harago, baina batean bakarrik hautematen da: hegaztien musika ez da bere horretan musika, eman nahi zaion kalifikazioagatik bakarrik.

Izakia musika dela dioen ideia zaharra da, eta Aristotelesen arabera pitagorikoengan jatorria du. Bere Metafisikan honela dio: «Zeruko fenomenoekin, haren zatiekin eta haren ordenantza osoarekin konbentzitzen dudan zenbakietan eta musikan erakuts zezaketen guztia jaso zuten, eta sistema bat osatu zuten; eta zerbait falta bazen, sistema ondo eta osorik egon zedin ordeztu zuten».

Esan beharra dago pitagorikoen soinu-zientziaren definizioa «aurkakoen konbinazio harmonikoa, anizkoitzen bateratzea eta aurkakoen adostasuna» dela. Soinuen zientzia neurriaren lau zientzietako bat da, matematikarena baino handiagoa, zuzentasunean oinarritzen baita; izan ere, matematikan 10 zati 3 egiteko eragiketa amaitzen saiatuz gero ez dugu inoiz amaituko, baina musika-denborak ahalbidetzen du.

Soinua, soinu-gorputzen bibrazio mugimenduak sortzen dituen presio-aldaerak jasotzean, belarriak hautematen duen sentsazioa da. Inguratzen dituen medioak transmititzen du, hau da, oro har, atmosferako aireak. Soinurik ez hautematea, isiltasuna da, sentsazio erlatiboa den arren, naturan erabateko isiltasuna ez baita gertatzen.

Soinuak oinarrizko lau parametro ditu:

• Altuera soinu-gorputz batek sortzen duen maiztasunaren emaitza da; hau da, segundoko igortzen diren bibrazio-ziklo edo emititzen diren hertz (Hz) kopurua. Horren arabera, soinuak baxu eta altu gisa defini daitezke. Zenbat eta maiztasun handiagoa izan, orduan eta altuagoa (edo baxuagoa) izango da soinua. Uhin-luzera, mugimendu-egoera bera duten bi punturen artean, uhinen hedapenaren norabidean neurtzen den distantzia da; Hau da, momentu berean iristen dira maximo eta minimoetara^[7].
• Iraupena soinua sortzen duten bibrazioek irauten duten denborari dagokio. Soinuaren iraupena erritmoarekin lotuta dago. Iraupena uhinean dituen segundoen bidez adierazten da.
• Intentsitatea soinu bat sortzen den indarra da, eta energiaren araberakoa da. Intentsitatea uhin batean anplitudearen bidez adierazten da.
• Tinbrea instrumentu edo ahots desberdinak bereizteko aukera ematen duen kalitatea da, nahiz eta tonu, iraupen eta intentsitate bereko soinuak sortzen diren. Entzuten ditugun soinuak konplexuak dira. Hau da, aldibereko soinuen (tonuak, tonuanitzak eta harmonikoak) multzo baten emaitza dira, baina bat bezala hautematen ditugunak (oinarrizko soinua). Tinbrea soinu batek duen harmoniko kopuruaren edo uhinaren formaren eta horietako bakoitzaren intentsitatearen araberakoa da; horri espektroa deritzo. Tinbrea uhin batean irudikatzen du marrazkiak. Soinu purua, oinarrizko maiztasuna edo tonu bakoitza, adibidez, uhin sinusoidal batez irudikatzen da, eta soinu konplexua, berriz, uhin sinusoidal hutsen batura da. Espektroa maiztasun-ardatz batean banatutako barra bertikalen segida bat da, tonu bakoitzari dagozkion sinusoideetako bakoitza irudikatzen duena, eta haien altuerak bakoitzak sortzen duen soinuari zenbat ekarpen egiten dion adierazten du.

Musikak bi elementu ditu: material akustikoa eta ideia intelektuala. Biak ez dira forma eta eduki gisa uztartzen, baizik eta musikan konbinatu egiten dira irudi unitario bat osatzeko. Ideia intelektualaren garraiatzaile bihurtzeko, material akustikoak musikaren aurreko prestaketa bat jasaten du, hautaketa eta ordenatze prozesu baten bidez^[8].​

Soinuaren egiturak, soinu harmonikoen eskalak, asmo intelektualaren garraiatzaile izatera predestinatzen duen ordenamendu bat erakusten du jada. Aurretiazko ulermen orokor bat lortzeko, hainbat sailkapen aurkitzen ditugu musika antolatzeko material akustikoen barruan, eta, horien barruan, musika melodia, harmonia eta erritmotan banatzen duena da ingurune akademikoetan ohikoena^[9]. Printzipio horiek definitzeko eta aplikatzeko modua aldatu egiten da kultura batetik bestera (denborazko aldaerak ere badaude).

• Melodia edo doinua soinu-eremu jakin baten barruan sortutako soinuen multzoa da, bata bestearen atzetik segidan soinua ateratzen dutenak (kontzepzio horizontala), eta nortasun eta esanahi propioarekin hautematen direnak. Isiluneak ere doinuaren egituraren parte dira «diskurtso melodikoan» etenaldiak jarriz. Emaitza, semantikoki eta gramatikalki, ondo eraikitako esaldi baten antzekoa da. Eztabaidagarria da —zentzu horretan— hamabi tonuko sekuentzia bat melodiatzat har daitekeenetz. Aldibereko bi doinu edo gehiago daudenean, kontrapuntu deritzo.
• Harmoniak, sonoritatearen ikuskera bertikalean, zeinaren oinarrizko unitatea akordea edo triada den, aldi berean soinua egiten duten soinuen arteko adostasuna eta ondoko soinuekin duten lotura arautzen du.
• Erritmoa aurreko elementuen azken emaitza da, batzuetan oso aldakuntza nabarmenekin, baina, estimazio oso orokor batean, kontrastea sortzeko gaitasuna da musikan; hori dinamika, tinbre, ehundura eta soinu ezberdinek eragiten dute. Praktikan, soinuaren azentuazioari eta hasiera eta amaiera arteko denborazko distantziari edo, bestela esanda, iraupenari egiten dio erreferentzia.
• Artikulazioak soinu bat nola jotzen den aipatzen du, baita bi nota (edo gehiago) arteko trantsizioari ere. Historian zehar garatu diren artikulazio-molde ezberdinen artean, legatoa, staccatoa, portatoa, tenutoa, azentua, marcatoa eta calderona nabarmentzen dira batez ere.

Era berean, ideia intelektualak (gaur egun garuna-gorputza-gogoa deitzen duguna sar dezakegu) arte bihurtzen du material akustikoa, eta, horrela, musikak historia bereganatzen du denborarekin lotuz eta denboragabe bihurtuz.

XX. mendean hedatutako material akustikoa txertatzeak, zenbaitetan, informazio-zailtasunak sortu zituen aldez aurretiko ulermen-sistema baliozkorik ez zegoelako, eta, horregatik, beste elementu batzuk hartzen dira kontuan musikaren fenomenoa aztertzeko eta estudiatzeko orduan, hala nola forma, instrumentazioa, ehundura, etab. Elementu horietatik guztietatik, antolamendu- eta konposizio-aukerarako printzipio berriak sortzen dira^[8].

Musika asmo askotarako osatzen eta interpretatzen da, plazer estetikotik, asmo erlijioso edo zeremonialetatik edo merkatuarentzako entretenimenduzko produktu gisa. Musika partituren bidez soilik eskuragarri zegoenean, garai klasiko eta erromantikoetan bezala, musika maite zutenek beren pieza eta abesti gogokoenen partiturak erosten zituzten pianoan etxean interpretatu ahal izateko. Soinu grabazioa iristearekin batera, kantu herrikoien disko fonografikoak, partituren ordez, musika maite zutenek euren abesti kuttunenak gozatzeko modu nagusi bihurtu ziren. 1980ko hamarkadan etxeko grabagailuak eta 1990eko hamarkadan musika digitala heldu zirenean, musika maite zutenek euren abesti gogokoenak erreproduzitzeko zintak edo zerrendak egin zitzaketen eta kasete eramangarrien erreproduzitzaile batean edo MP3ko erreproduzitzaile batean eraman. Musika maite duten zenbaitek beren abesti gogokoenak nahasteko zintak sortzen dituzte, "autorretratu, adiskidetasun keinu, festa ideal baterako errezeta... gisa balio dutenak; giro hori sutsuen maitatzen den horretan datza soilik"^[10].

Musikari afizionatuek musika konposatu edo interpreta dezakete beren gozamenerako, eta euren diru sarrerak beste leku batean lortu. Musikari profesionalak hainbat talde eta erakundek erabiltzen dituzte, besteak beste, indar armatuek (martxako musika-bandak, kontzertu-bandak eta herri-musikako taldeak), elizek eta sinagogek, orkestra sinfonikoek, irrati-difusioko enpresek edo filmak ekoizteko enpresek eta musika-eskolek. Musikari profesionalek autonomo gisa edo saioko musikari gisa egiten dute lan batzuetan, kontratuak eta konpromisoak bilatuz hainbat ingurunetan. Sarritan lotura asko daude musikari afizionatuen eta profesionalen artean. Musikari hasiberriek musikari profesionalekin hartzen dituzte eskolak. Inguru komunitarioetan, musikari afizionatu aurreratuek musikari profesionalekin jarduten dute, kontzertu komunitarioetako bandetan eta orkestra komunitarioetan, besteak beste.

Askotan, zuzeneko entzulego batentzat interpretatutako musikaren eta estudio batean interpretatzen den musikaren arteko bereizketa egiten da, musika saltzeko sistemaren edo irrati-difusioko sistemaren bidez grabatu eta banatu ahal izateko. Hala ere, kasu askotan, zuzeneko emanaldi bat ere publiko baten aurrean grabatzen eta banatzen da. Zuzeneko kontzertuen grabazioak ohikoak dira, bai musika klasikoan, bai musika herrikoiaren formetan, baita rockean ere, non legez kanpo grabatutako zuzeneko kontzertuak oso preziatuak baitira musika maite dutenentzat. Jam banden eszenan, zuzeneko jam saio inprobisatuak estudioko grabazioak baino gustukoagoak dira.

Musika soinu-konbinazio edo -mintzaira da; soinuak giza organo fonatzaileek (ahots musika) edota horretarako diseinaturiko musika tresnek sortuak (musika instrumentala) dira, zibilizazio batetik bestera aldatzen diren printzipio teknikoen arabera landuak eta antolatuak.

Herri musikaren jatorria historiaurrean dago. Segur aski, hasiera batean erlijioari oso estu loturik izango zen, eta eginkizun estetikoa baino areago magiko-sinbolikoa izango zuen. Musika mota hori talde etniko eta kultural guztiek dute, gehienbat ahozko tradizioz transmititzen da, eta bere garapenak eta eboluzioak bide desberdinak jarraitu dituzte zibilizazio bakoitzean, baina, betiere, teknikoki nahiz instrumentalki sinplea izaten da, eta gai jakin baten inguruan bariazioak inprobisatzeko aukera ematen du. Musika horren barruan sartzen dira, hasi tribu primitiboen abestietatik eta gaur egungo jazzeraino, herrialde desberdinetako folklorea eratzen duten manifestazio musikal guztietatik igarota.

Mendebaldean, musika jasoaren garapena Grezian eta Erroman hasi zen, eta handik Europa osora zabaldu zen, bi bide erabiliz: musika profanoa eta erlijiosoa. Azken hori, kristautasunaren hedapenari zuzenean lotua.

Gregoriar kantua VI. mendean sortu zen. Jarraian etorri zen, VII. mendean, polifonia (grekotik dator hitza, eta «ahots asko» esan nahi du). Pentagrama edo paper pautatuan musika idazteko modua XI. mendean asmatu zen. XII. mendeaz gero, musika instrumentala polifonikoaren euskarritzat garrantzia hartzen hasi zen, eta gailurrera iritsi zen Palestrinaren eta Orlando di Lassoren (XVI. mendea) konposizioekin, Berpizkunde bete-betean.

Barrokoan (1600-1750), teknika berriak asmatu ziren, hala nola monodia lagundua, errezitatiboa eta baxu jarraitua. Aro hartan jaio zen opera ere. Bach eta Haendel bezalako maisuek musika polifonikoak lortua zuen perfekzioa erakutsi zuten.

Barrokoaren handitasun-aroaren ondoren, estilo galaitsuagoko musika edo rokokoa etorri zen, ponpoxoago eta finagoa. Gero etorri zen haren ordezkoak, Vienako eskolak (1770-1830), sinfonia eta kamara musikaren hainbat forma bideratu zituen. Garai hartako musika sorkuntzako ahalmen handiaren erakusgarri bikain ditugu Haydn, Mozart eta Beethoven.

Erromantizismoko musikan (1830-1900) subjektibismoa, poesia eta irudimena ditugu. Schubertekin hasi zen aldi hark Wagner eta Liszt izango zituen gorenean, eta korronte nazionalista erromantikoak iristean amaitu zen.

XX. mendean, musikaren joera ohiko arau formalak eta konposizioarenak haustea izan da, atonalitatea eta dodekafonismoa bezalako joeren bidez. Estatu Batuetan jazza sortzearekin eta aurrerapen teknologikoekin, musika konkretua eta elektronikoa etorri ziren. 1950eko hamarkadan berrikuntza handiak izan ziren, eta disko jogailuaren eta irratiaren zabalkundeak maisu zahar eta konpositore berrien obrak hedatu zituzten mundu osoan.

Amerikako musika

Amerikako musikari buruzko lehen azterketak XIX. mendearen bukaeran hasi ziren; ordurako Europako musikaren eragin handia zuen bertakoen musikak. Dena den, arkeologia aztarnegietan aurkituriko tresnen, XVI. eta XVII. mendeetako misiolarien kroniken eta batez ere beste biztanleekin nahastu ez diren indiar talde batzuen gaur egungo musikaren bidez, aztertu ahal izan da bertako musikaren bilakaera. Europarrak heldu aurretik indiarrek ez zuten ezagutzen musika notaziorako sistemarik, musika tresnek laguntzen zioten kantuari, eta musika eta dantza batera egiten ziren beti.

Sortaldeko musika

Hinduen musikak veda testuen edo testu sakratuen irakurketan du jatorria. Indiako musikak erabateko aldaketa izan zuen K.a. VII. mendean, budismoaren eta heleniar kulturaren eraginez; horietatik sortu zen indiar estilo klasikoa, raga izenekoa.

Txinako musika, Han dinastiaren garaian (K.a. 206 - K.o. 220), errituzkoa zen; laurogeita hamar musikariz osatutako orkestrek jotzen zuten. Tan dinastiaren garaian (618-907) garatu zen, erlijiotik landa, jaialdi eta ospakizunetako musika. Song dinastian (960-1279) Tang dinastiako musika hobetu, eta errepertorioa zabaldu zen; Taizong enperadoreak berak 390 doinu berri ondu zituen. Ming dinastiaren garaian (1368-1644) hasi zen jai eta ospakizunetako musika kodetzen eta kontserbatorioetan irakasten.

Garai hartan emakumezkoek osatzen zituzten gorteko orkestrak. Qing dinastiatik aurrera (XVIII. mendea), Asiako beste herrietako musikak Txinakoaren gainean zuen eragina areagotu zen. Japonian garrantzi handia izan zuen kabuki eta nô antzerkientzat egindako musikak; XX. mendearen hasieratik japoniar musika asko hurbildu zitzaion Europakoari. Islamak Asiako musika tradizio gehienetan izan zuen eragina, bere erritmo berezien eta doinu hautsien bidez.

Afrikako musika

Afrikako musikari buruzko lehen aipamenak europar bidaiarien kontakizunetan ageri dira; ezin izan da ordea musika mota honen bilakaera ezagutu. Nolanahi ere, ahozko tradizioan oinarritzen da, eta alde handiak ditu etnia batetik bestera.

Sartaldeko musika

Sartaldeko musika elizako kantuekin hasi zen, hebrearren eta greziarren eskaletan oinarri harturik. Geroago organoaz lagundu ziren kantuak, eta, kontrapuntua landu ahala, aberatsagoak egin ziren. Elizako eta elizaz kanpoko polifonia XV. eta XVI. mendeetako madrigal eta moteteekin iritsi zen maila gorenera.

XVII. mendean, berriz, tresnetarako musika izan zen nagusi (bariazioak, suiteak); orobat, garrantzi handia izan zuten Monteverdi eta Lullyren operek, Schützen oratorioek, eta musika idazkeraren sistema berriak. XVII. mendearen bukaeran eta XVIII. mendearen hasieran aurrerabide handia egin zuen teklaturako musikak.

Biolin taldeak antzina biolak izandako lekua hartu zuen sortu berri zen orkestra egituran. Oratorioa heldutasunera iritsi zen (Bach, Haendel, Scarlatti, Purcell, Couperin). XVIII. mendean Bachek sonata itxuratu zuen, geroago Haydn, Mozart eta Beethovenek landu zuten sinfoniaren eta harizko kuartetoaren oinarri izan zena.

XIX. mendearen hasieran Beethovenek, bestalde, hunkigarritasun berria eman zion musikari eta era horretan erromantizismoaren aitzindari izan zen; Schumann, Mendelssohn, Verdi, Txaikovski, Schubert eta beste hainbat musikarik bete-betean egin zuten musika erromantikoa. Bestalde, erromantizismoak ekarri zuen abertzaletasunean oinarritu ziren musikagile asko, hala nola, Chopin (Polonia), Liszt (Hungaria), Dvořák (Bohemia), Musorgski eta Rimski-Korsakov (Errusia), Granados eta Albéniz (Espainia), Sibelius (Finlandia), Grieg (Norvegia) eta Bartók (Hungaria).

XIX. mendearen bukaeran, Wagnerrek berrikuntza handiak egin zituen orkestran eta harmoniaren baliabidetan, eta oro har, musikaren beraren ikuskeran. XX. mendearen hasieran, Debussyk eta bere ikasleek inpresionismoa sortu zuten erromantizismoaren aurkako joera gisa; harrezkero, joerak asko sortu dira; musika atonala eta dodekafonismoa landu dira, eta abstrakziorako joerak oso nabariak izan dira, Stravinskiren eta Hindemithen klasizismoan, besteak beste.

Musika joera nagusiak, sarritan bereizten errazak ez badira ere, aleatorioa, dodekafonikoa, elektronikoa eta konkretua dira.

• Musika aleatorioa: musika egiterakoan edo jotzerakoan ezusteko edo prestatu gabeko elementuak sartzen dituena, eta zorizko prozeduren bidez (estatistikoak edo konputagailu bidezkoak) ontzen dena. John Cageren lanak dira aipagarriak (Music of Changes, 1951).

• Musika dodekafonikoa: ikusi dodekafonismo.

• Musika elektronikoa: bitarteko elektronikoen bidez sortzen eta emaitza zintetan grabatzen dena. Hasieran horrela deitzen zitzaien elektronikoki sintetizaturiko hotsei soilik, musika elektronikoa eta musika konkretua bereiztearren; musika konkretua ohiko musika eta eguneroko hotsak elkartuz egiten zen. Gaur egun ordea bat egin dute biek. Hots elektronikoak sortzeko lehen saioak Kanadan eta Estatu Batuetan egin ziren, 1890. urtetik aurrera. XX. mendearen hasieran Fischinger hasi zen, Alemanian, ildo honetatik lanean; Sobietar Batasunean, 1930. urte inguruan, teknika fotoelektrikoak erabili ziren musika sortzeko. Izan ere, musika elektronikoaren garapena teknika berrikuntzei lotu zaio: telefonoa, bozgorailua, mikrofonoa, gramofono grabazioak, etab. Musikari aipagarriak dira Cage, Stockhausen, Maderna, Berio, Krenek, Eimer, etab.

• Wolfgang Amadeus Mozart. Salzburgo, (1756-1791). [1]
• Ludwig van Beethoven. Bonn, (1770-1827)
• Jesus Guridi. (1886-1961)
• Antonio Vivaldi
• Modest Petrovitx Musorgski

• Ainhoa Arteta
• Maria Callas
• Josep Carreras
• Placido Domingo
• Luciano Pavarotti
• Juan Krisostomo de Arriaga Balzola

• Perkusio instrumentuak
  • Danborra
  • Txindatak
  • Xilofonoa
• Haize instrumentuak (aerofonoak)
  • Txirula
  • Dultzaina
  • Oboea
  • Tronpeta
  • Saxofoia
• Hari instrumentuak (kordofonoak)
  • Gitarra
  • Biolina

Mundu mailan

• New York: Metropolitan Opera.
• Los Angeles: Walt Disney Concert Hall.[2]
• Helsinki: Suomen Kansallisooppera/Finlands Nationalopera, 1879an eraikia, 1911n zaharberritua.[3][4]
• Paris: Charles Garnier opera jauregia, 1875ean eraikia.

Euskal Herrikoak

• Bilbo: Euskalduna jauregia
• Donostia: Kursaal jauregia

• Musikoterapia

• MIMO nazioarteko musika-tresna bildumen katalogoa
• Soinuenea, Herri Musikaren Txokoa