Uralske rěče

Někotre přiznamjenja tutych rěčow su:

• su syntetiske rěče
• časte wužiwanje njewotwisnych sufiksow
• wulka ličba padow
• wokalna harmonija (faluje wšak na př. w estišćinje)
• žadynžkuli gramatiski genus
• za negaciju eksistuje w najwjace rěčach flektujomny pomocny werb.

Domizna zhromadneje maćeršćiny wšěch uralskich rěčow, tuž protouralšćiny, ležeše najskerje w centralnym abo južnym Uralu. Tuta předpokładowana pradomizna bě rozsudna za pomjenowanje rěčneje swójby. Proces wotdźělowanja jednotliwych uralskich skupinow a jich připućowanja do pozdźišich sydlenskich teritorijow je před něhdźe 5000 lětami započał.

Wědomosć wo uralskich rěčach a z tym zwjazanej kulturje rěka uralistika abo – w padźe wobmjezowanja na jednu wot uralskeju hłowneju hałuzow – finougristika a samojedistika.

Hłownej hałuzy

Uralske rěče wobsteja z dweju jasnje definowaneju hłowneju hałuzow, kotrejž stej so před znajmjeńša 6000 lětami rozdźělowałoj:

• wjetšu zapadnu hałuzu finougriskich rěčow z dźensa wjace hač 99 % uralskich rěčow a cyłkownje wjace hač 20 rěčemi
• mjeńšu na sewjer a na wuchod Urala ležacu hałuzu samojediskich rěčow z hišće štyrjomi žiwymi rěčemi, kotrež so wot jenož hišće maksimalnje 30.000 ludźi w njesměrnje rědko wobsydlenych teritorijach sewjerneje Sibirskeje rěča.

Rěčny wotstawk mjez finšćinu a madźaršćinu – wobě stej čłonaj finougriskeje hałuzy – da so z tym mjez němčinu a rušćinu přirunować; rozdźěle mjez jednotliwymi finougriskimi a samojediskimi rěčemi su hišće wo wjele wjetše.

Finougriske rěče

Najznaćiše finougriske rěče su madźaršćina (13 mio. rěčnikow), finšćina (5,4 mio.) a estišćina (1,1 mio.). Tute tři su tež jeničke uralske rěče ze statusom narodneje rěče.

Samišćina (prjedawše pomjenowanje „lapšćina“ bu wot Samow wotpokazane; Lappe pochadźa ze šwedšćiny a woznamjenja ‘lumpy’ abo ‘zapłata’) twori skupinu 10 rěčow z něhdźe 30.000 rěčnikami, kotrež so wosebje w Norwegskej a Šwedskej, ale tež w Finskej a Ruskej na połkupje Kola rěča.

Najprjedy přidruža so estišćinje w Ruskej w šěrokim pasmje hač na połkupu Kola wotišćina, ingrišćina (wobě nimale mortwej), wepsišćina (1600 rěčnikow) a karelšćina (36.000, Karelska). Liwišćina je faktisce mortwa, estišćinje blisko přiwuzna rěč w Letiskej.

Wšě zbytne uralske rěče su rozšěrjene w dźensnišej Ruskej. W centralnym Wolzynym teritoriju su w swójskich republikach mordwinšćina (390.000 rěčnikow), marišćina resp. čeremisišćina (510.000 rěčnikow) a udmurtšćina (340.000). Dale na sewjer so komišćina z warietetomaj syrjenišćina (160.000 rěčnikow) a permjakišćina (63.000 rěčnikow) přidruži. Někotri awtorojo syrjenišćinu a permjakišćinu za separatnej rěči maja.

Na wuchod Urala so w Obskim regionje wobě ob-ugriskej rěči chantišćina (abo ostjakišćina, 9.600 rěčnikow) a mansišćina (abo wogulišćina, 940 rěčnikow) we swójskim awtonomnym wokrjesu (Okrug) Chantow a Mansow rěčatej. Stej najbliše přiwuznej z daloko zdalenej madźaršćinu a tworitej z tutej ugrisku podskupinu.

Samojediske rěče

Najebać sowjetskeje zasydlowanskeje politiki zdźěla nomadisce wostajace Samojedźa wobydla w na sewjer Ruskeje hoberski teritorij wot Běłeho morja hač do połkupy Tajmyr. Něhdźe 41.000 Nencow abo Jurakow zdaloka wjetši dźěl Samojedow předstaja. Woni tworja w tři awtonomnych wobwodach (awtonomny wokrjes Nencow, awtonomny wokrjes Jamal-Nencow a w prjedawšim awtonomnym wokrjesu Tajmyr) titularny narod, nimo toho wobydla něhdźe 1.200 lěsnych Nencow w awtonomnym wokrjesu Chantow a Mansow a něhdźe 8.000 w oblasći Archangelsk. Hišće 22.000 Nencow rěči jich maćeršćinu, nencisku rěč. Blisko přiwuzni Ency (prjedy Jenisej-samojedźa) při wuliwje Jeniseja su jenož hišće něhdźe 230, wot kotrychž hišće něhdźe 40 staršich wosobow encisku rěč rěči.

Na sewjer a na juh so Nganasanojo (prjedy Tawgi-samojedźa) přidružeja, wot kotrychž nehdźe 130 ngasanisku rěč rěči. Na juhowuchod w regionje srjedźneho Oba wobydla Selkupojo (prjedy Ostjak-samojedźa) z 1000 rěčnikami selkupisćiny, dźensa jeničkeje juhosamojediskeje rěče. Druhej juhosamojediskej rěči matorišćina a kamasišćina stej mortwej. Matorišćina bu w zažnym 19. lětstotku wot Turkowskeje rěče wutłóčena; wona bu pak před tym přez intensiwne linguistiske pólne slědźenje spřistupnjena. Poslednja rěčnica kamasišćiny, Klawdija Plotnikowa, wumrě w lěće 1989.

Stawizny a aktualna diskusija genetiskeje přiwuznosće uralskich rěčow so deleka nadrobnje wopisuje. Dokelž aktualna wědomostna diskusija diwergěrowace přistupy za nutřkowne rozčłonkowanje uralskich rěčow poskićuje – wosebje za finougrisku hałuzu –, złožuje so tam do dalokeje měry na „tradicionalnu“ klasifikaciju, kotraž so wot najwjace slědźerjow faworizuje.

Wězo je trjeba so po přezjednosći najwuznamnišich finougristow jednota finsko-wolzynych rěčow (zjednoćenje wot mordwinšćiny a marišćiny) spušćić. Tež prjedy předpokładowana jednota finsko-samiskich rěčow so wot někotrych slědźerjow hižo njezastupuje, tak zo stej wobě separatnej skupinje znutřka finsko-permskich rěčow. Dóńdźemy potom k slědowacej genetiskej strukturje uralskeje rěčneje swójby:

Genetiska struktura

• finougriske rěče
  • finsko-permske rěče
    • permske rěče
    • marišćina
    • mordwinske rěče
    • samiske rěče
    • baltofinske rěče
  • ugriske rěče
    • madźaršćina
    • Ob-ugriske rěče
• samojediske rěče
  • sewjerosamojediske rěče
  • južnosamojediske rěče

Zaćišć wot stopjenja přiwuznosće jednotliwych uralskich rěčow dadźa slědowace tabele z wubranymi uralskimi słownymi runicami. Wone pokazuja na prěni pohlad, zo finšćina a estišćina stej jara blisko přiwuznej a zo so samojediska nencišćina – najebać spóznajomneje přiwuznosće – wot njeju jara wotchiluje. Wosebita bliskosć chantišćiny k madźaršćinje – wobě stej ugriskej rěči – njewotwodźuje so bjeze wšeho z tabele, ale pokazuje so hakle při zasadźenju subtilnišich linguistiskich technikow.

Hłownej žórle tutych tabelow stej Uralisches Etymologisches Wörterbuch wot Károly Rédei (1986–1991) a podaća w zběrniku The Uralic Languages (1988). Rekonstrukcija uralskich abo finougriskich formow slěduje nowšemu systemej Pekka Sammallahti’a. W druhej rjadce su často wužiwane alternatiwne mjena rěčow resp. jich skrótšenki podate. Podaće „(FU)“ za rekonstruowanej formu woznamjenja, zo tuta słowna runica je jenož we finougrišćinje dokładźena, ale nic w samojedišćinje. Je tuž rekonstruowana protofinougriska forma. Cyłouralske słowne runicy su relatiwnje zrědka; najebać toho je přisłušnosć samojediskich rěčow k uralšćinje bjez dwěla.

Uralske słowne runicy I: Substantiwy

Uralske słowne runicy II: Werby, ličbniki, pronomeny

Uralske zwukowe wotpowědniki

Date etymologije dadźa někotre uralske zwukowe wotpowědniki spóznawać, na př. při přirunowanju finskich a madźarskich słowow słowneje runicy:

• w nazwuku stejacy finski /p-/ wotpowěduje madźarskemu /f-/ (na př. puu : fa)
• w nazwuku stejacy finski /k-/ wotpowěduje před /a/ a /o/ madźarskemu /h-/ (na př. kala : hal), hewak madźarskemu /k-/ (na př. käsi : kéz)
• w mjezyzwuku stejacy finski /-t-/ wotpowěduje madźarskemu /-z/ (na př. sata : száz)
• w mjezyzwuku stejacy finski /-nt-/ wotpowěduje madźarskemu /-d-/ (na př. tunte- : tud-)
• w nazwuku stejacy finski /s-/ wotpowěduje madźarskemu /sz-/ abo /Ø-/ (na př. silmä : szem, syli : öl), kotryž na tym pokazuje, zo finski /s/ wot dweju rozdźělneju s-zwukow pochadźa, kotrejuž rozdźěl w madźaršćinje hišće je jasny.

Z tutych a dalšich wobkedźbowanjow dadźa so fonemy protouraliskeje rěče do dalokeje měry rekonstruować. Uralistika wuchadźa z toho, zo finšćina je zwjetša protouralske konsonanty wobchowowała – konsonanty madźaršćiny tuž su nowowuwića, mjeztym zo originalne wokale najprjedy w samiskich rěčach eksistuja.

Madźaršćina je uralska rěč z najstaršimi pisomnymi dokładami. Po prěnich rozbrojenych jednotliwych słowach w druhorěčnych tekstach je Nekrolog z kónca 12. lětstotka najzažniši tekstowy dokład. Wón wobsteji z 38 linkow a ma wobjim wot 190 słowow. Slěduje wokoło lěta 1300 staromadźarska Marijowa skóržba, wuměłsce hódnotne přebasnjenje łaćonskeho teksta, takrjec prěnja madźarska baseń.

Najstarši karelski rěčny pomnik pochadźa z 13. lětstotka a je jara krótki na brězowej skorje pisany tekst. Staropermišćina, zažna forma komišćiny, dósta w 14. lětstotku wot misionara Stephan swójski alfabet, kotryž na grjekskim a kyriliskim alfabeće bazuje. Najstarša estiska kniha bu 1525 ćišćana, ale njeje so wobchowała; prěni wobchowany estiski tekst je 11 stronow w lěće 1535 ćišćaneho nabožneho kalendra. Finska literatura započa w lěće 1544 z Rukouskirja Bibliasta Mikaela Agricole, w lěće 1548 slěduje jeho přełožk Noweho testamenta. Najstarše samiske teksty pochadźeja ze 17. lětstotka.

Nimo mjenowanych rěčow z relatiwnje zažnymi rěčnymi pomnikami su mjeztym nimale wšě uralske rěče spisownu formu dóstali, byrnjež so woprawdźita literariska produkcija jenož pola wjetšich rěčow wotměła. Uralske rěče w Ruskej wužiwaja modifikacije kyriliskeho alfabeta, zapadne rěče łaćonski alfabet.

• Károly Rédei: Uralisches Etymologisches Wörterbuch. Akadémiai Kiadó, Budapest 1986–1991, ISBN 96-3053067-8. 

• Denis Sinor: The Uralic Languages. Brill, Leiden 1988, ISBN 90-0407741-3. 

• Tabela uralskich rěčow a narěčow z projekta Database of Uralic Typology
• Álgu (Datowa banka samiskich etymologijow)