Արմավենու յուղ

Մարդիկ արմավենու յուղը օգտագործել են դեռ 5000 տարի առաջ։ 1800 թվականի վերջին Աբիդոսի գերեզմանում (մ․թ․ա․ 3000) հայտնաբերել են մի նյութ, որը համարում են արմավենու յուղ^[10]։

Գվինեական արմավենու յուղը Արևմտյան և Կենտրոնական Աֆրիկաների երկրներում բազմիցս օգտագործվել է որպես սնունդ պատրաստելու յուղ։ Եվրոպացի վաճառակնները Արևմտյան Աֆրիկայի երկրների հետ առևտրի ժամանակ բազմիցս գնել են արմավենու յուղ՝ Եվրոպայում որպես սնունդ պատրաստելու յուղ օգտագործելու համար։

Արմավենու յուղը դարձել է մեծ բրիտանացի առևտրականների կողմից մեծ պահանջարկ ունեցող ապրանք, քանի որ Բրիտանական արտադրական հեղափոխության ժամանակ օգտագործվել է որպես մեքենաների արդյունաբերական քսանյութ^[11]։

Արմավենու յուղը օգտագործվում է որպես օճառի հումք, ինչպես՝ «Lever Brothers» և «Sunlight» օճառներում և ամերիկյան «Palmolive» բրենդի մոտ^[12]։

1870-ականներին արմավենու յուղը դարձել է Արևմտյան Աֆրիկայի որոշ երկրների արտահանման հիմնական ապրանքը, չնայած 1880-ականներին այն փոխարինվել է կակաոյով՝ գաղութային եվրոպական կակաոյի պլանտացիաների ի հայտ գալով^[13][14]։

Արմավենու յուղը բնականից կարմիր գույն ունի բետա-կարոտենի բարձր պարունակության պատճառով։ Այն պետք չէ շփոթել արմավենու կորիզից պատրաստված յուղի կամ կոկոսի յուղի հետ, որը ստացվում է կոկոսյան արմավենու կորիզից^[15]։ Տարբերվում են գույնով (հում արմավենու յուղը չի պարունակում շատ կարոտենոիդ և կարմիր չէ) և հագեցած ճարպերի պարունակությամբ։ Արմավենու միջնապտղաշերտի (մեզոկարպ) յուղը 49%-ով հագեցած է, մինչ արմավենու կորիզի յուղը և կոկոսի յուղը համապատասխանաբար 81% և 86%-ով հագեցած յուղեր են։ Այնուամենայնիվ, հում կարմիր արմավենու յուղը,որը զտում են, չեզոքացնում են, գունաթափում և դեոդաորիզացում,առավել հայտնի որպես ԶՍԴ (զտած,գունաթափած և դեոդրոիզացված) յուղ, չի պարունակում կարոտենոիդներ^[16]։ Սննդի արտադրությամբ զբաղվող բազմաթիվ ընկերություններ օգտագործում են արմավենու յուղի կոտորակային բաղադրիչները (հաճախ կոչվում են «արմավենու ձևափոխված յուղեր»), որոնց հագեցվածության մակարդակը կարող է հասնել 90%-ի^[17]։ Արմավենու ձևափոխված յուղերը կարող են չափազանց հագեցած լինել, բայց պարտադիր չէ որ լինեն հիդրոգենացված։

Յուղային արմավենին տալիս է մսոտ միջնապտղաշերտով պտուղներ, որոնք պատված են կոշտ կեղևով։ Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպությունը արմավենու միջուկից և կորիզից պատրաստվող յուղերը համարում է հիմնական մթերքներ։ Մի ճյուղի վրա աճող մրգերից ստացվող յուղի քանակը 17-20% է արմավենու յուղի համար և 4-10% արմավենու կորիզից յուղի համար^[18]։

Կոկոսի յուղի հետ միասին արմավենու յուղը ամենահագեցած բուսական յուղերից է և սենյակային ջերմաստիճանում կիսապինդ վիճակում է գտնվում^[19]։ Արմավենու յուղը սննունդ պատրաստելու տարածված բաղադրիչ է արևադարձային Աֆրիկայի երկրներում, Ասիայի հարավարևելյան երկրներում և Բրազիլիայում։ Դրա կիրառումը աշխարհի այլ մասերում առևտրային սսնդի արտադրության մեջ բավականին տարածված է, ցածր գնի^[20] և բարձր օքսիդադիմացկության պատճառով^[21][22]։ 2015 թվականին անցկացրած հետազոտությունում նշվում է, որ մեկ անձի հաշվով օգտագործվել է 7,7 կգ արմավենու յուղ^[4]։

Զտում

Մանրեցնեուց հետո, օգտագործելով զտման գործընթացը, արմավենու յուղից պատրաստվում են տարատեսակ ապրանքներ։

1. Յուղը նախ ֆիլտրում են, որպեսզի ազատվեն յուղ չպարունակող պինդ նյութերից^[23]։ Այնուհետև այն առանձնացնում են ըստ խտության, որպեսզի արմավենուց հեռացնեն ջուրը։ Այս փուլում կարող է իրականացվել որոշակի յուղազերծում, պայմանով, որ պտուղը նախ մշակում են գոլորշով, որպեսզի խեժը հիդրոլիզացվի, արդյունքում որոշ տրիգլիցերիդներ նույնպես հիդրոլիզվում են։ Արդյունքում ստացվում է «արմավենու չմշակված յուղ»^[23]։
2. Յուղազերծման փուլի շնորհիվ հիդրոլիզացվում են նաև յուղում պարունակվող ֆոսֆոլիպիդները։ Սա հնարավոր է ըստ քաշի 0․1% ֆոսֆորի թթու ավելացնելով^[24]։
3. Գունաթափման միջոցով յուղը գունազրկվում է։ Սա հնարավոր է դառնում վակումային խառնիչում կավ ներծծող նյութ (bleaching earth) ավելացնելով^[24]։
4. Զտիչները կավը հեռացնում են յուղից^[24]։
5. Յուղը այնուհետև անցնում է դեոդորիզացիայի փուլ, որը պատասխանատու է հիդրոլիզի արդյունքում առաջացած ճարպաթթուների հեռացման համար։ Դեոդրիզատներից մեկը աշխատում է այպսես՝ հեռացնելով ճարպաթթուները տարբեր ջերմաստիճաններ օգտագործելով։ Ճարպաթթուները վեր են ածվում «արմավենու ճարպաթթվի թորանյութ»-ի։ Արմավենու ճարպաթթվի թորանյութը ինքնին արժեքավոր ապրանք է, որը օգտագործվում է օճառներ, լվացքի փոշիներ և այլ ապրանքներ արտադրելու մեջ։
6. Վերջնական յուղը կոչվում է «զտած, գունաթափված և դեոդորիզացված արմավենու յուղ» (ԶԳԴԱՅ)։ ԶԳԴԱՅ-ը արդեն արմավենու սովորական յուղն է, որը վաճառվում է աշխարհի ապրանքային շուկաներում։

ԶԳԴԱՅ-ը կարող է նաև մասերի բաժանվել և օգտագործվել ըստ իր բաղադրիչների տարբեր հալման աստիճանների։ Այն հատվածը, որն ունի հալման բարձր ջերմաստիճան և շուտ բյուրեղանում է կոչվում է արմավենու ստեարին^[25]։ Այն մեծամասամբ կազմված է հագեցած ճարպերից։ Մնացած հեղուկ հատվածը կոչվում է արմավենու օլեին։ Մասնատումը հնարավոր է իրականացնել նաև մշակման այլ փուլում, անգամ չմշակված արմավենու յուղի հետ^[26]։

Կարմիր արմավենու յուղ

1990-ականների կեսից կարմիր արմավենու յուղը ստացել են յուղոտ արմավենու պտղի սառը ճնշման միջոցով և շշալցրել են՝ օգտագործելով որպես սնունդ պատրաստելու յուղ կամ ավելացնելով նաև մայոնեզի և բուսական յուղերի մեջ^[16]։

Արմավենուց ստացված յուղը կոչվում է կարմիր արմավենու յուղ կամ պարզապես արմավենու յուղ։ Այն պարունակում է մոտ 50% հագեցած ճարպեր։ Իր չմշակված փուլում կարմիր արմավենու յուղը մուգ կարմիր գույն ունի առատ կարոտինի պարունակության պատճառով։ Կարմիր արմավենու յուղը նաև պարունակում է ստերոլներ, վիտամին E և կարոտենոիդներ, ինչպիսիք են՝ ալֆա-կարոտինը, բետա-կարոտինը և լիկոպինը^[27]։

Սպիտակ արմավենու յուղ

Սպիտակ արմավենու յուղը վերամշակման և զտման արդյունք է։ Զտելուց հետո արմավենու յուղը կորցնում է իր մուգ կարմիր գույնը։ Այն լայնորեն կիրառվում է սննդի արտադրության մեջ և այն կարելի է հանդիպել բազմաթիվ վերամշակված սննդատեսակներում ներառյալ՝ գետնանուշի կարագը և չիպսերը։ Այն հաճախ կարճ անվանում են արմավենի և տարատեսակ թխված և տապակած մթերքում օգտագործում են որպես հիդրոգենացված ճարպերին փոխարինող բաղադրիչներ։

Սննդի մեջ

Արմավենու յուղի խիստ հագեցվածությունը հնարավորություն է տալիս, որ սենյակային ջերմաստիճանում պինդ մնա, այն դարձնելով կարագի կամ հիդրոգենացված բանջարեղենային յուղի էժան այլընտրանք այնպիսի պայմաններում, որտեղ նախընտրելի է պինդ ճարպի առկայությունը, օրինակ՝ հրուշակագործության մեջ։ Արմավենու յուղը օգտագործվում է Արևմտյան Աֆրիկայի խոհանոցում, ինչպես օրինակ՝ էգուսի և օկրա ապուրներում^[28]։ Բուսական յուղերում առկա տրանս ճարպերի հետ կապված առողջական խնդիրների աճը նույնպես պատճառ է հանդիսացել սննդի արտադրության մեջ՝ արմավենու յուղի օգտագործման աճի համար^[29]։ Արմավենու յուղը երբեմն օգտագործվում է հորթի կաթի փոխարինիչի մեջ^[30][31]։

Ոչ սննդային ապրանքներ

Արմավենու յուղը համատարած օգտագործվում է խնամքի և մաքրման միջոցներում և դա է հանդիսանում գրեթե բոլոր օճառների, շամպունների կամ ախտահանող միջոցների փրփրման պատճառը։ Խնամքի պարագաների մոտ 70%-ը ներառյալ՝ օճառը,շամպունը,դիմահարդարումը և լոսյոնը ներառում են արմավենու յուղից ստացված բաղադրիչներ։ Այնուամենայնիվ, գոյություն ունեն ավելի քան 200 տարբեր անվանումներ ունեցող բաղադրիչներ,որոնք պարունակում են արմավենու յուղ և դրանց միայն 10%-ի անվանման մեջ կա արմավենի բառը^[32]։

Կենսազանգված և կենսավառելիք

Արմավենու յուղը օգտագործվում է թե՛ մեթիլ էստեր, թե՛ կենսավառելիք արտադրելու մեջ^[33]։ Արմավենու յուղի մեթիլ էստերը պատրաստվում է տրանսէստերիֆիկացիա կոչվող գործընթացի միջոցով^[34]։ Արմավենու յուղից պատրաստված կենսավառելիքները հաճախ խառնում են այլ վառելիքների հետ, որպեսզի ստեղծեն արմավենու յուղի կենսավառելիքի խառնուրդներ։ Արմավենու յուղից պատրաստված կենսավառելիքը միանգամայն համապատասխանում է եվրոպական կենսավառելիքի վերաբերլյալ EN 14214 ստանդարտին^[33]։ Կենսավառելիքը արտադրվում է,երբ ճարպը բաժանվում է ալկանների և պրոպանի ուղղակի հիդրոգենոլիզի միջոցով։ Աշխարհի ամենամեծ կենսավառելիք արտադրող գործարանը 550 միլիոն եվրո արժողությամբ Ֆինլանդիայի կողմից կառավարվող Neste Oil կենսավառելիքի գործարանն է՝ Սինգապուրում, որը բացվել է 2011 թվականին։ Տարողությունը մոտ 800000 տոննա տարեկան և արտադրում է NEXBTL կենսավառելքը Մալազիայից և Ինդոնեզիայից ներմուծված արմավենու յուղով^[35][36]։

Եվրոպա արտահանվող արմավենու յուղի էական մասը փոխարինվել է կենսավառելիքով (2018 թվականի տվյալներով 40% Ինդոնեզիա,30% Մալազիա)^[37][38]։ 2014 թվականին Եվրոպայում առկա արմավենու յուղի մոտ կեսը օգտագործվել է որպես մեքենաների վառելիք^[39]։ 2018 թվականի տվյալներով Եվրոպա ներմուծված արմավենու յուղի կեսը օգտագործվել է որպես կենսավառելիք^[40]։ Արմավենու յուղը որպես կենսավառելիք օգտագործելը հանգեցնում է ածխածնի երեք անգամ ավելի մեծ արտանետումների,քան հանածո վառելիք օգտագործելիս^[41], և օրինակ՝ Ինդոնեզիայի արմավենու յուղից պատրաստված կենսավառելիքը ածխածնի գլոբալ խնդիրը ավելի է սրում,քան բարելավում^[42]։

Ինդոնեզիական արմավենու վրա հիմված կենսավառելիքի արտադրամասերը պահանջում են յուղոտ արմավենու պլանտացիաների թվերի աճ։ Ներկայումս գազի պոմպերի կենսավառելիքը պարուն ակում է արմավենու յուղ սովորական դիզելային վառելիքի հետ 30։ 70-ը հարաբերակցությամբ։ Ինդոնեզիայի կառավարությունը նպատակ է դրել արտադրել 100%-անոց արմավենու յուղից կենսավառելիք, որպեսզի կիրառությունից հանեն սովորական վառելիքը։ Ինդոնեզիայի կառավարությունը նշել է,որ անհրաժեշտ կլինի ստեղծել մոտ 15 միլիոն հա յուղոտ արմավենու պլանտացիներ՝ այս նպատակին հասնելու համար^[43]։

Յուղոտ արմավենու յուղի մշակման ընթացքում առաջացած թափոնները,իննչպիսիք են՝ արմավենու կեղևը և ծառի ճյուղերը նույնպես կարելի է օգտագործել էներգիա ստանալու համար։ Այս թափոնները կարող են վերածվել գնդիկների,որոնք հետո կարող են օգտագործվել որպես կենսավառելիք^[44]։ Բացի այդ սնունդը տապակելու համար օգտագործվող արմավենու յուղը կարող է վերածվել մեթիլ էստերի կենսավառելիքի համար։ Օգտագործված յուղը ենթարկվում է քիմիական մշակման՝ ստեղծելու համար նավթային վառելիքին նման կենսավառելիք^[45]։

Վերքերի խնամք

Չնայած արմավենու յուղը օգտագործում են վերքերի վրա դրա հակամիկորբային ազդեցդության համար,հետազոտությունները դեռևս չեն ապացուցում դրա արդյունավետությունը^[46]։

2018-2019 թվականներին արմավենու յուղի արտադրությունը հասել է 73,5 միլիոն տոննայի^[47]։ Մինչ 2050 թվականը սպասվում է, որ արմավենու յուղի տարեկան արտադրության քանակը կհասնի 240 միլիոն տոննա^[48]։ 2022 թվականին Ռուսաստանի՝ Ուկրաինա ներխուժման պատճառով սկսված սննդի ճգնաժամը և աշխարհի այլ մասերում կլիմայական պայմանների արտակարգ փոփոխությունների պատճառով վատ բերքատվությունը Ինդոնեզիայի կառավարությանը ստիպեց արգելել արմավենու յուղի արտահանումը^[49]։ Սրան գումարած նաև Մալազիայի բերքատվության պակասը բավականին բարձրացրին յուղի գլոբալ գները,ինչն էլ իջեցրել է դրա հասանելիությունը՝ թողնելով ալիքային ազդեցություն գլոբալ մատակարարման շղթայի վրա^[49]։ 2022 թվականի մայիսի 23-ին Ինդոնեզիայի կառավարությունը վերաբացել է առևտուրը հուսալով հավասարակշռել պաշարները^[50]։

Ինդոնեզիա

Ինդոնեզիան արմավենու յուղ արտադրող երկրներից աշխարհում ամենամեծն է,2006 թվականին շրջանցելով Մալազիային արտադրելով 20,9 միլիոն տոննա^[51][52], որը 2016 թվականի տվյալներով աճել է՝ հասնելով 34,5 միլիոն տոննայի^{[53][54][55][56]}։ Ինդոնեզիան հույս ունի ավելացնել արտադրությունը մինչև 2030 թվականի ավարտը^[57]։ 2019 թվականին թիվը հասել էր 51,8 միլիոն տոննա^[58]։ 2010 թվականի վերջին արտահանված արտադրանքի 60%-ը չմշակված արմավենու յուղ է^[59]։ Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության տվյալները ցույց են տալիս,որ 1994-2004 թվականների միջև ընկած ժամանակաշրջանում արտադրության քանակը աճել է 400%-ով՝ հասնելով 8,7 միլիոն տոննա։

Մալազիա

Մալազիան արմավենու յուղ արտադրող երկրներից աշխարհում երկրորդն է։ 1992 թվականին, ի պատասխան անտառահատումների վերաբերյալ վրդովմունքին Մալազիայի կառավարությունը երաշխավորեց,որ կկրճատի յուղոտ արմավենու պլանտանցիաների աճը՝ պահպանելով երկրի հողերի առնվազն կեսը որպես անտառային ծածկույթ^[60][61]։

2012 թվականին երկիրը^[62] արտադրել է 18,8 միլիոն տոննա չմշակված արմավենու յուղ մոտ 5000000 հա տարածքի վրա^[63][64]։ Չնայած Ինդոնեզիան ավելի շատ արմավենու յուղ է արտադրում,Մալազիան աշխարհի ամենամեծ արտահանող երկիրն է՝ 2011 թվականին արտահանելով մոտ 18 միլիոն տոննա արմավենու յուղից ապրանքներ^[65]։ Հնդկաստանը, Չինաստանը, Պակիստանը, Եվրոպական Միությունը և ԱՄՆ-ն Մալազիայի արմավենու յուղի ապրանքների հիմնական ներմուծողներն են։ 2016 թվականին արմավենու յուղի գները աճել են,գրանցելով 4 տարվա ամենաբարձրը՝ ԱՄՆ ընտրություններում Թրամփի հաղթանակից հետո^[66]։

Նիգերիա

2018 թվականի կտրվածքով Նիգերիան աշխարհի երրորդ ամենամեծ արտադրողն է,մոտ 2,3 միլիոն հա արմավենու յուղ մշակման փուլում։ Մինչև 1934 թվականը Նիգերիան աշխարհում ամենամեծ արտադրողն էր։ Թե՛ մեծ,թե՛ փոքր արտադրողներ մասնակցում են արտադրությանը^[67][68]։

Թաիլանդ

Թաիլանդը աշխարհի չմշակված արմավենու յուղ արտադրող երրորդ ամենամեծ երկիրն է՝ արտադրելով մոտ 2 միլիոն տոննա տարեկան կամ գլոբալ արտադրանքի 1,2%-ը։ Թաիլանդի գրեթե ողջ արտադրանքը սպառում են տեղում։ Արմավենու պլանտացիաների և գործարանների գրեթե 85%-ը գտնվում են Թաիլանդի հարավում։ 2016 թվականի վերջում 750000-930000 միլիոն հա յուղային արմավ է տնկվել,աշխատանքով ապահովելով ավելի քան 300000 ագարակատերերի,հիմնականում փոքր չափի հողատիրույթներում (3,2 հա)։ Հարավարևելյան Ասիայի պետությունների ասոցիացիային է պատկանում յուղային արմավենու 52,5 միլիոն տոննա արտադրությունը՝ աշխարհի ամբողջ արտադրության 85%-ը և գլոբալ արտահանումների 90%-ը։ Ինդոնեզիային է պատկանում աշխարհի արտահանման 52%-ը,Մալազիային՝ 38%-ը։ Արմավենու յուղ ամենաշատը սպառող երկրներն են Հնդկաստանը, Եվրոպական Միությունը և Չինաստանը՝ երեքը միասին վերցրած սպառում են աշխարհի արտահանման 50%-ը։ Թաիլանդի ներքին առևտրի վարչությունը ինքն է հաճախ սահմանում չմշակված արմավենու յուղի և զտած յուղի գինը։ Թաիլանդի ֆերմերները ավելի քիչ բերք են ստանում,քան Մալազիայի կամ Ինդոնեզիայի ֆերմերները։ Թաիլանդում արտադրվող յուղային արմավենու մշակաբույսերը տալիս են 4-17% յուղ, համեմատած մրցակից երկրների 20%-ի։ Ի հավելումն, Ինդոնեզիայի և Մալազիայի յուղային պլանտացիաները 10 անգամ ավելի մեծ են Թաիլանդի պլանտացիաներից^[69]։

Բենին

Արմավենին բնորոշ է արևմտյան Աֆրիկայի ճահճուտային շրջաններին և հարավային Բենինը առանձնանում է իր արմավենու պլանտացիաներով։ Նրանց՝ «գյուղատնտեսական բարենորոգման ծրագիր»-ը արդեն հայտնաբերել է հազարավոր հա տարածքներ նոր յուղային արմավենի տնկելուն հարմար։ Չնայած տնտեսական առավելություններին, ոչ կառավարական կազմակերպությունները,ինչպես օրինակ՝ «Nature Tropicale»-ը, պնդում են, որ կենսավառելիքները մրցակցելու են տեղական սննդի արտադրությունների հետ՝ արդեն գոյություն ունեցող որոշ սահմանամերձ գյուղատնտեսական տարածքներում։ Այլ տարածքները ընդգրկում են տորֆային ճահիճները, որոնց չորացումը վնասակար ազդեցություն կթողնի շրջակա միջավայրի վրա։ Նրանք նաև մտավախություն ունեն, որ նոր գենետիկապես ձևափոխված բույսեր կհայտնվեն շրջանում՝ վտանգի տակ դնելով իրենց՝ ԳՄՕ չպարունակող մշակաբույսերի համար ստացվող գումարը^[70][71]։

Ըստ National Geographic-ի վերջին հոդվածի,Բենինի արմավենու յուղի մեծ մասը դեռևս արտադրում են կանայք տնային օգտագործման համար^[72]։ Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպությունը հավելում է,որ Բնեինի գյուղացիները ակտիվորեն զբաղվում են ագրոէկոլոգիայով^[73]։ Նրանք հավաքում են արմավենու բերքը փոքր ֆերմաներից,իսկ ստացված յուղը օգտագործում տեղական սպառման համար։

Կամերուն

Կամերունում իրականացվել է արտադրական նախագիծ, որի նախաձեռնողն է «Herakles Farms» ընկերությունը ԱՄՆ-ում^[74]։ Այնուամենայնիվ, նախագիծը շուտով դադարեցվել է Կամերունի քաղաքացիական-հասարակական կազմակերպությունների բողոքի պատճառով։ Նախքան նախագիծը դադարեցվել է, «Herakles Farms»-ը բանակցությունների հենց սկզբում լքել է արմավենու յուղի կայուն արտադրության կլոր սեղանը^[75]։ Նախագիծը հակասական է նախ գյուղացիների ընդդիմության, հետո նախագծի դիրքի համար (այն վտանգի տակ էր դնում կենսաբազմազանությունը)։

Կոլումբիա

2018 թվականին արմավենու յուղի ընդհանուր արտադրանքը Կոլումբիայում կազմել է 1․6 միլիոն տոննա՝ կազմելով ազգային ՀՆԱ-ի 8%-ը և մեծապես օգնելով փոքր հողատերերին (Կոլումբիայի արմավենու յուղի արտադրողների 65%-ը)^[76][77]։ Ըստ շրջակա միջավայրի պահպանություն, գիտություն և քաղաքականություն կազմակերպության հետազոտության Կոլումբիան ունի արմավենու յուղի կայուն արտադրությամբ զբաղվելու ներուժ առանց անտառահատում առաջացնելու^[78]։ Ի հավելումն արմավենու յուղը և այլ մշակաբույսեր լավ այլընտրանք են հանդիսանում այլ ապօրինի մշակաբույսերի համար, ինչպես՝ կոկան^[79]։

Էկվադոր

Էյվադորը ցանկանում է օգնել արմավենու յուղ արտադրողներին անցնել ավելի կայուն միջոցների և հասնելու արմավենու յուղի կայուն արտադրության կլոր սեղանի հավաստագրման,որպեսզի զարգացնեն կանաչ արտադրությունները^[80]։

Գանա

Գանան ունի արմավենու բազմաթիվ տեսակներ, որոնք կարող են շրջանում՝ գյուղատնտեսության զարգացման կարևոր գործոն հանդիսանալ։ Չնայած Գանան լի է արմավենու տարբեր տեսակներով՝ սկսած տեղական արմավենուց, ավարտած տեղական տեսակից,որը կոչվում է ագրիք։ Այն միայն վաճառվում է երկրի ներսում և հարևան երկրներին։ Այժմ արտադրությունը մեծանում է, քանի որ խոշոր ներդրողական ֆոնդեր են գնում պլանտացիաները, և Գանան համարվում է արմավենու յուղի աճեցման համար խոշոր տարածաշրջան։

Քենյա

Քենյայի ուտելի յուղերի տեղական արտադրությունը ծածկում է երկրի տարեկան պահանջի մեկ երրորդը՝ 380000 տոննա։ Մնացածը արտահանվում է տարեկան մոտավորապես 140 միլիոն ԱՄՆ դոլարի՝ ուտելի յուղը դարձնելով երկրի երկրորդ ամենակարևոր ներմուծումը նավթից հետո։ 1993 թվականից սկսած Արևմտյան Քենյայում Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպությունը արմավենու յուղի նոր հիբրիդային, ցրտադիմացկուն և բերքատու տեսակ է աճեցնում։ Այն մեղմացնում է երկրում ուտելի յուղերի պակասորդը նաև շատ կարևոր գումարային օգնություն է հանդիսանում երկրի համար։ Այն նաև մեծ բնապահպանական օգուտ է տալիս շրջանին, քանի որ այն չի մրցակցում պարենային մշակաբույսերի կամ տեղական բուսականության հետ և կայունացնում է հողը^[81]։

Մյանմա

Մյանմայում առաջին անգամ արմավենու յուղի հետ ծանոթացել են 1920-ականներին^[82]։ 1970-ականների սկզբին, փոքր մասշտաբով արմավենու յուղերի պլանտացիաներ ձևավորվել են Թանինթհարի շրջանում, Մոն, Կային և Ռակհին նահանգներում^[82]։ 1999 թվականին երկիրը ղեկավարող զինվորականները և նահանգում խաղաղության և զարգացման ապահովման խորհուրդը սկսեց նման պլանտացիաների մեծածավալ զարգացում, հատկապես Թանինփհարիում՝ Մյանմայի ամենահարավային շրջանում^[82]։ 2019 թվականի դրությամբ ավելի քան 401,814 հա արմավենու յուղի պլանտացիաներ են նվիրվել 44 ընկերությունների^[82]։ Նվիրած պլանտացիաների 60%-ը բաղկացած են անտառներից և ազգային բուսականությունից և որոշ պլանտացիաներ անգամ համընկնում են ազգային պարկերի հետ, ինչպես՝ Թանիթհարյի և Լենյա ազգային պարկը, որոնք անտառահատում են և խափանում եմ էնդեմիկ տեսակների՝ ինչպես հնդկաչինական վագրը, պահպանման ջանքերը^[82][83]։

Ինդոնեզիայում և Մալազիայում անտառներ են հատվել արմավենու յուղի մոնոկուլտուրայի համար տարածքներ ստեղծելու համար^[84]։ Սա նշանակալից ազդեցություն է թողնում տեղական էկոհամակարգի վրա՝ դառնալով անտառահատման և կենսաբազմազանության կորստի պատճառ։ Օրինակ՝ այս գործընթացները հանգեցրել են՝ երեք կենդանի մնացած օրանգուտանի տեսակների ապրելու վայրի մեծ կորուստների։ Տեսակներից հատկապես մեկը՝ Սումատրան օրանգուտանը, գտնվում է ոչնչացման եզրին, արմավենու յուղի պլանտացիաների աճման պատճառով^[57][85]։

Հասարակական

Ի հավելումն բնապահպանական խնդիրներին, այն շրջաններում, որտեղ արմավենու յուղ են արտադրում առաջացել են սոցիալական կոնֆլիկտներ։ Այն շրջանները, որտեղ արագ տեմպերով աճում են արմավենու յուղի արտադրամասերը, հանդիպել են տեղական հողի իրավունքների խախտումների, ապօրինի ներգաղթյալ աշխատուժի հոսքի, աշխատանքային պրակտիկայի և այլ մարդկային իրավունքների խախտումների դեպքերի։

Արմավենու յուղի արտադրությունը ունի և՛ լավ, և վատ ազդեցություն աշխատողների, տեղաբնիկների և արմավենու յուղի արտադրության համայնքի բնակիչների վրա։ Արմավենու յուղի արտադրությունը տալիս է աշխատանքի հնարավորություններ և բարեկարգում է ենթակառուցվածքը, սոցիալական ծառայությունները և նվազեցնում է աղքատությունը^[86][87][88]։ Այնուամենայնիվ, որոշ դեպքերում արմավենու յուղի պլանտացիաները ծավալվում են բնիկների հողատարածքների հաշվին՝ առանց նրանց իմացության, որն էլ հանդիսանում է հասարակական կոնֆլիկտի պատճառ^[89][90][91]։ Մալազիայում ապօրինի ներգաղթյալնների օգտագործումը նույնպես դարձել է վրդովմունքի պատճառ^[92][93][94]։

Որոշ սոցիալական ձեռներեցներ օգտագործում են արմավենու յուղի պլանտացիաները, որպեսզի մեղմացնեն աղքատության քանակը։ Օրինակ՝ Եվրոմիության Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության նախագիծը Արևմտյան Քենյայում, որը բարելավում է տեղական բնակչության եկամուտները և սնունդը, կամ Մալազիայի հողերի կառավարման դաշնային վարչությունը, դաշնային հողերի համախմբման և վերականգնողական մարմինը, որոնք երկուսն էլ գյուղական զարգացման կողմնակից են^[95]։

Ուտելիք ընդդեմ վառելիք

Արմավենու յուղի օգտագործումը կենսավառելիք արտադրելու մեջ, հանգեցրել է այն մտքին, որ վառելիքի անհրաժեշտությունը ավելի վեր է դասվում քան սննդինը։ Սա առավել հայտնի է որպես սննդի վեճը ընդդեմ վառելիքի։ 2008 թվականի հետազոտության համաձայն՝ հրապարակված վերականգնվող էներգիայի և էներգիայի կայուն զարգացման ակնարկներում, արմավենու յուղը համարվում է թե՛ ուտելիքի, թե՛ կենսավառելիքի կայուն աղբյուր և արմավենու յուղի օգտագործումը կենսավառելիքի մեջ վտանգ չի հանդիսանում արմավենու յուղի ուտելի պաշարների համար^[96]։ 2009 թվականի հետազոտության համաձայն, արմավենու յուղից պատրասստված կենսավառելիքը կարող է ավելացնել արմավենու յուղի պահանջարկը ապագայում՝ դառնալով արմավենու յուղի արտադրության մեծացման և հետևաբար սննդի պաշարների ավելացման^[97]։

Մարդու իրավունքներ

Մի հոդված պատմում է Ինդոնեզիայի և Մալազիայի արմավենու յուղի արտադրամասերում մարդկային իրավունքների խախտումների մասին, ներառյալ՝ վտանգավոր պեստիցիդները, երեխաների աշխատանք, բռնաբարություն և սեռական ոտնձգություններ։ Այս պատահարները հնարավոր է ընկերության կամ ոստիկանության կողմից ուշադրության չարժանանան կամ զոհերը այդ մասին չզեկուցեն ոստիկանությանը՝ վախենալով իրենց հաբդեպ ոտնձգություն գործած անձի վրեժխնդրությունից։ Պեստիցիդներում օգտագործվող քիմիական նյութերը, ինչպիսիք են պարաքվատը և գլիֆոսատը հանդիսանում են Պարկինսոնի հիվանդության և քաղցկեղի պատճառ^[98]։

Ինդոնեզիայի բնիկները և համայնքների ներկայացուցիչները պատմել են, որ կորցնում են իրենց համար մեծ նշանակություն ունեցող ֆերմերային հողեր արմավենու յուղի արտադրամասերի մեծացման պատճառով։ 2017 թվականին բնիկների և արմավենու յուղի պլանտացիաների միջև տեղի են ունեցել 650 տարածքային վեճեր^[99]։ Բնիկները նաև բողոքել են բնական ռեսուրսների կորստից, ինչպես օրինակ՝ վայրի ռետինի, եղեգի և համայնքային անտառներ^[99]։ Բնիկները որոշակի հաջողության են հասել հողային վեճերի լուծման հարցում՝ կա՛մ բողքի ակցիաների, կա՛մ օրինական միջոցներով^[99][100]։

Բնիկների վրա ունեցած ազդեցության մեջ են մտնում նաև կառավարության հսկողության պակասն է արմավենու յուղի պլանտացիաներում, քաղաքական կաշառակակերությունը կամ բնիկ տարածքները պաշտպանելու վերաբերյալ օրենքների խախտումները^[101]։ Գվատեմալայի նման երկրներում արմավենու յուզի արտադրամասերը մեծ ազդեցություն են թողնում տեղական արդարադատության համակարգի վրա՝ տեղի ոստիկանությանը ստիպելով անտարբերության մատնել տարածքների խլումերը, ուժ կիրառել ցրելու հավաքները և անգամ սպանել տեղի առաջնորդներին^[102]։

Բնապահպանական

Չնայած աշխարհի բանջարեղդենային յուղի ֆերմերային տարածքների ընդամենը 5%-ն է օգտագործվում արմավենու պլանտացիաների համար, արմավենու մշակումը արտադրում է աշխարհի բանջարեղենային յուղի պաշարի 38%-ը^[103]։ Արմավենու պլանտացիաները 10 անգամ ավելի արդյունավետ են յուղ ստանալու համար, քան սոյայի, արևածաղկի և սևուկի արտադրամասերը, քանի որ արմավենու և՛ միջուկը, և՛ կեղևը տալիս են կիրառման համար պիտանի յուղ^[103]։ Արմավենու յուղը արժանացել է քննադատության բնապահպանների կողմից՝ նրա աճման վայրի կարևորության պատճառով^[104]։ Բայց, այնուամենայնիվ, այն անկասկած յուղ արտադրող բույսերից ամենաարդյունավետն է։ Հաշվարկները ցույց են տալիս, որ արմավենու յուղի արտադրամասերը արտադրում են 4,7 միլիոն տոննա բերք մեկ հեկտարի համար։ Համեմատության համար, մնացած յուղի տեսակները՝ արևածաղկի, սոյայի կամ գետնանուշի արտադրում են 0,56, 0,39 և 0,16 տոննա բերք մեկ հեկտարի համար համապատասխանաբար^[105]։ Արմավենու յուղը բերքատվության տեսակետից ամենակայունն է և պահանջում է այլ մշակաբույսերի համար օգտագործվող հողերի մեկ իններորդ մասը^[106]։ Ապագայում լաբորատոր պայամններում աճեցված մանրէեները կարող են ավելի բարձր բերքատվություն ապահովել մեկ միավոր տարածքի համար՝ համեմատելի գներով^[107][108]։

Այնուամենայնիվ, արմավենու յուղի արտադրամասերը քննադատության են արժանացել բնական միջավայրի վրա թողած ազդեդցության համար^[109][110], ներառյալ՝ անտառահատումները, բնիկների կորուստը^[111] և ջերմոցային գազերի արտանետումներ^[112][113], որոնք սպառնում են որոշ վտանգի եզրին կանգնած տեսակների ոչնչացման (օրինակ՝ օրանգուտան^[114] և Սումատրայի վագրը^[115])։ 2019 թվականի սեպտեմբերից սկսած 857000 հա տարածք է այրվել Ինդոնեզիայում, որտեղ տորֆի հանքավայրերը կազմում են այրված տարածքի ավելի քան մեկ քառորդը^[116]։ Անտառահատումների և այլ բնապահպանական խնդիրները տարածված են Ինդոնեզիայում, որոնց մեծ մասը արմավենու յուղի արտադրությամբ է պայմանավորված հաճախ նաև անվանում են էկոցիդ^{[117][118][119][120][121]}։

Բնապահպանական ծմբերը, ինչպիսիք են՝ Greenpeace-ը և Friends of the Earth-ը դեմ են արմավենու յուղը բնական վառելիքի համար օգտագործելուն, պնդելով,որ անտառահատումները կլիմայի համար ավելի վտանգավոր են, քան այն առավելությունները, որոնք ստացվում են կենսավառելիքի անցման ժամանակ^[122]։

2018 թվականի «Բնության պահպանության միջազգային միություն»-ան (ԲՊՄՄ) կողմից արված հետազոտությունը ցույց տվեց, որ արմավենու յուղը դեռ երկար է օգտագործվելու իր արդյունավետության պատճառով՝ համեմատած այլ բանջարեղենային յուղերի։ ԲՊՄՄ-ն հաստատում է, որ մնացած բանջարեղենային յուղերի օգտագործումը կառաջացնի ավելի մեծ գյուղատնտեսական հողերի պահանջարկ՝ վատ ազդեցություն թոցնելով կենսաբազմազանության վրա^[106][123]։ ԲՊՄՄ-ն առաջարկում է արմավենու յուղի արտադրության ավելի լավ պրակտիկա, օրինակ՝ խանգարելով պլանտացիաներին գրավել նաև անտառային տարածքները^[123]։

2019 թվականին Rainforest Action Network -ը հարցազրույց է անցկացրել արմավենու յուղի արտադրության հետ կապված 8 բրենդի հետ և ասում է, որ նրանցից չր մեկն էլ չի աշխատում ինչպես հարկն է^[124]։ Բազմաթիվ ընկերություններ պատմել են the Guardian-ին, որ իրենք աշխատում են բարելավել իրենց արտադրությունները^[125]։ Բնության համաշխարհային հիմնադրամը 173 ընկերություններից միայն 15-ին է համարել որպես ճիշտ աշխատող ընկերություններ^[126]։

2020 թվականին Chain Reaction Research-ի կողմից անցկացրած մի հետազոտություն եկավ այն եզրահանգման,որ ՈԱՏՇ (Որ Անտառահատումների, Ոչ Տորֆին, Ոչ Շահագործմանը) քաղաքականությունը ազդում են արմավենու յուղի արտադրամասերի 83%-ի վրա։ ՌԱՇՏ քաղաքանությունը ամենաարդյունավետ գաղտնի մեխանիզմն է, որը օգնում է կտրել անտառահատումների հետ անմիջական կապը նվազեցնելու համար նավթավերամշակման գործարանների՝ արմավենու յուղի արտադրամասների վրա ունեցած ազդեցությունը^[127]։

Ըստ Համբուրգի յուղային աշխարհի առևտրական ամսագրի^[128] 2008 թվականին յուղերի և ճարպերի գլոբալ արտադրությունը հասել է 160 միլիոն տոննայի։ Արմավենու յուղը և արմավենու կեղևի յուղը ամենաշատ պգտագործվածն է՝ մոտ 48 միլիոն տոննա կամ ընդհանուր արտանդրանքի 30%-ը։ Երկրորդը սոյան էր 37 միլիոն տոննա արտադրությամբ (23%)։ Աշխարհում արտադրված յուղերի և ճարպերի 38%ը տեղափոխվել է օվիկանոսներով։ Ամբողջ աշխարհում արտահանվող 60 միլիոն տոննա յուղերի և ճարպերի մոտ 60%-ը կազմում է արմավենու և արմավենու միջուկի յուղը. Մալազիան, ունենալով շուկայի 45%-ը, գերիշխում է արմավենու յուղի առևտուրում։ Արմավենու յուղի արտադրությունը, որը համապատասխանում է կամավոր կայունության չափանիշներին, աճում է ավելի արագ տեմպերով, քան սովորական արտադրությունը։ Ստանդարտներին համապատասխանող արտադրությունն աճել է 110%-ով 2008-ից 2016 թվականներին, մինչդեռ պայմանական արտադրությունն աճել է 2%-ով^[129]։ Բուսական յուղերի արտադրությունն ամբողջությամբ աճել է 125%-ով 2000-2020 թվականներին՝ պայմանավորված արմավենու յուղի կտրուկ աճով^[130]։

Սննդի մակնշման կանոնակարգերը

Նախկինում արմավենու յուղը կարող էր նշված լինել որպես «բուսական ճարպ» կամ «բուսական յուղ» Եվրամիության (ԵՄ) սննդամթերքի պիտակների վրա։ 2014 թվականի դեկտեմբերից ԵՄ-ում սննդի փաթեթավորման համար այլևս չի թույլատրվում բաղադրիչների ցանկում օգտագործել «բուսական ճարպ» կամ «բուսական յուղ» ընդհանուր տերմինները։ Սննդամթերք արտադրողները պարտավոր են նշել օգտագործվող բուսական ճարպի կոնկրետ տեսակը, ներառյալ՝ արմավենու յուղը։ Բուսական յուղերը և ճարպերը կարող են խմբավորվել բաղադրիչների ցանկում «բուսական յուղեր» կամ «բուսական ճարպեր» տերմինների ներքո, սակայն դրան պետք է հետևեն բուսական ծագման տեսակը (օրինակ՝ արմավենու, արևածաղկի կամ ռեփի սերմեր) և «բուսական յուղեր». տարբեր համամասնություններ» արտահայտությունը^[131]։

Մատակարարման շղթայի հաստատություններ

Սպառողական ապրանքների ֆորում

2010 թվականին Սպառողական ապրանքների ֆորումը որոշում ընդունեց, որ դրա անդամները անտառահատումների քանակը,արմավենու յուղի մատակարարման միջոցով, մինչև 2020 թվականը կհասցնեն զրոյի^[132]։ 2023 թվականի դրությամբ այդ նպատակը չի կատարվել^[133]։

Արմավենու յուղը շատ խոհանոցների սննդի հիմնական բաղադրիչն է և պարունակում է զգալի կալորիաներ, ինչպես նաև ճարպի աղբյուր է^{[134][135][136]}։ 2015 թվականին գլոբալ միջինում մարդիկ մեկ անձի համար 7,7 կգ (17 ֆունտ) արմավենու յուղ են օգտագործել^[4]։ Չնայած արմավենու յուղի սպառումը խստորեն կապված է հիվանդությունների ռիսկի հետ, կլինիկական հետազոտության որակը, որը հատուկ գնահատում է արմավենու յուղի ազդեցությունը ընդհանուր առմամբ վատն է եղել^[137]։ Հետևաբար հետազոտությունը կենտրոնացել է արմավենու յուղի և արմավենու թթվի՝ որպես ուտելի յուղերում օգտագործվող հագեցած ճարպի աղբյուրի մարդու վրա ունեցած վտանգավոր ազդեցության վրա։ Նրանք հանգել են այն եզրակացության, որ արմավենու յուղը և հագեցած ճարպերը սննդակարգում պետք է փոխարինվեն չհագեցած ճարպերով^[138][139]։

2015 թվականի մետավերլուծությունը և Ամերիկյան սրտի ասոցիացիայի 2017 թվականի խորհրդատվությունը ցույց են տվել, որ արմավենու յուղը սննդային հագեցած ճարպեր մատակարարող մթերքներից է, որը բարձրացնում է արյան մեջ LDL խոլեստերինի մակարդակը և սրտանոթային հիվանդությունների ռիսկը, ինչը հանգեցնում է արմավենու յուղի նվազեցման կամ վերացման առաջարկություններին։

Գլիցիդիլ ճարպաթթուների էսթերները (GE), 3-MCPD և 2-MCPD, հայտնաբերված են հատկապես արմավենու յուղերում և արմավենու ճարպերում, քանի որ դրանք զտվում են բարձր ջերմաստիճանում (մոտ 200 °C (392 °F))^[140][141]:

Հիմնական բաղադրիչներ

Ճարպաթթուներ

Արմավենու յուղը, ինչպես բոլոր ճարպերը, բաղկացած է ճարպաթթուներից՝ էստերացված գլիցերինով։ Արմավենու յուղն ունի հագեցած ճարպերի բարձր կոնցենտրացիա, մասնավորապես՝ 16 ածխածնային հագեցած ճարպաթթու՝ պալմատիկ թթուն։ Մոնոչհագեցած օլեինաթթուն նույնպես արմավենու յուղի հիմնական բաղադրիչն է։ Չզտված արմավենու յուղը տոկոտրիենոլի զգալի աղբյուր է, որը վիտամին E-ի ընտանիքի մի մասն է^[142][143]։

Արմավենու յուղի լինոլիկ թթվի պարունակությունը կազմում է մոտ 6,4 - 15%^[144]։

Արմավենու յուղում էստերացված ճարպաթթուների մոտավոր կոնցենտրացիան հետևյալն է^[145].

Պալմիտիկ թթու

Արմավենու յուղի 44%-ը կազմող արմավենու թթվի չափից ավելի ընդունումը բարձրացնում է արյան մեջ ցածր խտության լիպոպրոտեինի (LDL) և ընդհանուր խոլեստերինի մակարդակը և, հետևաբար, մեծացնում է սրտանոթային հիվանդությունների ռիսկը^{[138][146][147]}։ Այլ ակնարկներ, Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը և ԱՄՆ-ի Սրտի, թոքերի և արյան ազգային ինստիտուտը խրախուսել են սպառողներին սահմանափակել արմավենու յուղի, արմավենու թթվի և հագեցած ճարպերով հարուստ մթերքների օգտագործումը^{[138][147][148]}։

• Zuckerman, Jocelyn C. (2021). Planet palm : how palm oil ended up in everything-and endangered the world. New York. ISBN 978-1-62097-523-7. OCLC 1142520474.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)