Úkraínska byltingin 2014

Rætur úkraínsku byltingarinnar liggja í langvarandi klofningi meðal Úkraínumanna milli þeirra sem aðhyllast nánara samband við Evrópu og Vesturlönd og þeirra sem aðhyllast áframhaldandi náið samband við grannríkið Rússland, sem er náskyld þjóð Úkraínumönnum og hefur ráðið yfir landsvæði Úkraínu mikinn hluta af sögu hennar.^[13] Sögulega séð hefur vesturhluti Úkraínu, þar sem meirihluti íbúa talar úkraínsku og úkraínsk þjóðernisvitund er útbreiddari, hallað sér að Evrópu en austurhlutinn, þar sem margir íbúar eru rússneskumælandi, hefur viljað rækta sambandið við Rússa.^[14]

Ágreiningur um þessi efni leiddi árið 2004 til appelsínugulu byltingarinnar svokölluðu, þar sem fjöldamótmæli gegn ætluðu kosningasvindli leiddu til þess að forsetakosningar voru endurteknar og Víktor Júsjtsjenko var kjörinn forseti Úkraínu. Júsjtsjenko var hallur undir Vesturlönd og vildi leiða Úkraínu inn í Evrópusambandið og Atlantshafsbandalagið. Á forsetatíð Júsjtsjenkos frá 2005 til 2010 miðaði hins vegar lítið áfram í þeim efnum, einkum vegna ágreinings milli Júsjtsjenkos og forsætisráðherrans Júlíu Tymosjenko. Þessi ágreiningur og óánægja með brostin fyrirheit appelsínugulu byltingarinnar stuðluðu að því að árið 2010 var Víktor Janúkovytsj kjörinn forseti í hnífjöfnum kosningum á móti Tymosjenko. Janúkovytsj hafði tapað gegn Júsjtsjenko í kosningunum 2004 og var afar vilhallur Rússum.^[15]

Stjórnartíð Janúkovytsj

Eftir að Janúkovytsj tók við embætti forseta var Júlía Tymosjenko ákærð fyrir að hafa misbeitt valdi sínu í tengslum við gassamning sem hún gerði við Rússland á meðan hún var forsætisráðherra árið 2009. Árið 2011 var hún síðan dæmd í sjö ára fangelsi.^[16] Árið 2013 úrskurðaði Mannréttindadómstóll Evrópu að dómurinn gegn Tymosjenko hefði verið ólöglegur og gerræðislegur. Fangelsun hennar erfiðaði því samskipti stjórnar Janúkovytsj við Evrópusambandið, sem stóð á þessum tíma í viðræðum um samstarfssamning við Úkraínu.^[17]

Á forsetatíð sinni hafði Víktor Júsjtsjenko hafið að semja við Evrópusambandið um samning um nánara viðskipta- og efnahagssamband Úkraínu og ESB. Janúkovytsj hafði lengst af gefið út að stjórn hans myndi halda þessum viðræðum áfram og að hann myndi undirrita samninginn fyrir hönd Úkraínu. Stjórn Vladímírs Pútín í Rússlandi beitti Janúkovytsj hins vegar þrýstingi til þess að koma í veg fyrir að Úkraína yki samstarf sitt við ESB. Rússar beittu ýmsum viðskiptaþvingunum til að ráða Úkraínumönnum frá því að skrifa undir samstarfssamninginn, meðal annars með því að stöðva innflutning á súkkulaði frá úkraínsku sælgætisverksmiðjunni Roshen.^[14]

Hagvöxtur í Úkraínu hafði verið neikvæður frá árinu 2012 og því voru miklar vonir bundnar við samstarfssamninginn við ESB. Landið rambaði á barmi greiðslufalls en Vladímír Pútín hvatti Janúkovytsj til að hafna samningnum við ESB og þiggja þess í stað stuðningspakka frá Rússlandi upp á 15 milljarða Bandaríkjadala.^[15] Í október 2013 tilkynnti Janúkovytsj á síðustu stundu að hann myndi ekki skrifa undir samninginn við Evrópusambandið og myndi þess í stað þiggja tilboð Pútíns. Samtök iðnrekenda höfðu varað við því að frekari refsiaðgerðir Rússa myndu skaða efnahag Úkraínu ef af samkomulaginu yrði.^[17]

Evromajdan-hreyfingin

Samkomulagið við ESB hafði notið víðtæks stuðnings í Úkraínu, sér í lagi í vesturhlutanum, og ákvörðun Janúkovytsj um að hætta við það kom flatt upp á marga. Júlía Tymosjenko, sem enn sat í fangelsi, hvatti landsmenn til að mótmæla ákvörðuninni og knýja forsetann til að ganga að samningnum. Í nóvember 2013 hófust fjöldamótmæli gegn Janúkovytsj sem hlutu nafnið Evromajdan, í höfuðið á Majdan-torginu (eða Sjálfstæðistorginu) í Kænugarði.^[15] Um miðjan desember höfðu um 200.000 mótmælendur safnast saman í Kænugarði.^[18] Auk þess að krefjast þess að samningurinn við ESB yrði undirritaður fóru mótmælin að beinast með almennari hætti gegn spillingu og gerræði í ríkisstjórn Úkraínu. Mótmælendur kröfðust þess meðal annars að Júlía Tymosjenko yrði látin laus úr haldi og að stjórnarskrárbreytingar frá árinu 2004 yrðu teknar upp á ný, en með þeim höfðu völd forseta Úkraínu verið skert.^[19] Þrír fyrrverandi forsetar Úkraínu, þeir Leoníd Kravtsjúk, Leoníd Kútsjma og Víktor Júsjtsjenko, gáfu út sameiginlega yfirlýsingu þar sem þeir lýstu yfir stuðningi við kröfur mótmælendanna.^[14]

Mikill hiti færðist í mótmælin á næstu mánuðum og til átaka kom milli lögreglu og mótmælenda. Þann 30. desember 2013 gerði óeirðalögreglan Berkút árás á mótmælendur á Sjálfstæðistorginu í Kænugarði en mætti harðri mótspyrnu.^[11] Þann 19. febrúar 2014 höfðu að minnsta kosti 25 manns látist og allt að 1.000 manns særst í átökum þegar óeirðalögregla gerði atlögu að stærstu búðum mótmælendanna.^[20][21] Kaflaskil urðu í átökunum þann 20. febrúar þegar leyniskyttur skutu af húsþökum á mótmælendur á Sjálfstæðistorginu.^[17]

Vegna mótmælanna samþykkti úkraínska þingið með miklum meirihluta að skerða stjórnarskrárbundin völd forsetans í samræmi við breytingarnar frá árinu 2004. Þann 21. febrúar skrifaði Janúkovytsj undir samkomulag um að forsetakosningum yrði flýtt og þær haldnar fyrir lok ársins.^[22] Sama kvöld flúði Janúkovytsj hins vegar frá Kænugarði og hélt til Karkív, þar sem hann naut enn umtalsverðs stuðnings.^[23] Janúkovytsj flúði síðan til Rússlands og sagðist hafa neyðst til að yfirgefa landið vegna ótta um líf sitt.^[24]

Eftir að Janúkovytsj hvarf frá Úkraínu kaus úkraínska þingið með miklum meirihluta að víkja honum úr embætti. Oleksandr Túrtsjynov var útnefndur forseti til bráðabirgða og hann tók að sér að mynda þjóðstjórn fram að kosningum. Janúkovytsj viðurkenndi ekki stjórnarskiptin og sakaði þingið um að hafa tekið þátt í valdaráni gegn sér. Í Úkraínu var Júlíu Tymosjenko jafnframt sleppt úr fangelsi og Berkút-lögreglusveitirnar voru leystar upp.^[25][11]

Rússar brugðust við óeirðunum í Kænugarði með því að senda herlið á Krímskaga með stuðningi héraðsstjórnvalda sem ekki viðurkenndu stjórnarskiptin.^[17] Rússar og stuðningsmenn þeirra á Krímskaga héldu í kjölfarið atkvæðagreiðslu þar sem samþykkt var að Krímskagi yrði innlimaður í rússneska sambandslýðveldið.

Þegar kosningar voru haldnar í maí 2014 var auðkýfingurinn Petro Porosjenko kjörinn nýr forseti Úkraínu. Árið 2014 hófust jafnframt uppreisnir í austurhluta Úkraínu, þar sem meirihluti íbúa er rússneskumælandi. Aðskilnaðarsinnar í austurhluta landsins andmæltu nýju stjórnvöldunum í Kænugarði vegna fjandskaps þeirra við Rússland og vegna ítaka öfgahægrisinnaðra þjóðernisflokka og hreyfinga eins og Svoboda í nýju stjórninni.^[26] Aðskilnaðarsinnarnir lýstu yfir stofnun sjálfstæðra „alþýðulýðvelda“ í Donetsk og Lúhansk. Rússar veittu aðskilnaðarsinnunum aðstoð en stjórnvöld í Rússlandi neituðu því jafnan að um væri að ræða rússneska stjórnarhermenn.^[27] Innlimun Krímskaga og stuðningur Rússa við aðskilnaðarsinna í Donbas-héruðunum hefur leitt til áframhaldandi hernaðardeilna Rússlands og Úkraínu.^[28]

• Appelsínugula byltingin
• Innlimun Rússlands á Krímskaga
• Stríð Rússlands og Úkraínu
• Innrás Rússa í Úkraínu 2022