Zeventiende iew

Zuug ouch: Tachtegjaoregen Oorlog

• 1602: Opriechting vaan de V.O.C., die in naom vaan de Rippubliek in Oos-Indië maag handel drieve en oorlog veure.
• 1603: Keuning Zjaak VI vaan Sjotland weurt ouch keuning vaan Ingeland. De personeel unie zal definitief blieke.
• 1603: Tokugawa Ieyasu weurt tot shogun beneump. De Tokugawa-dynastie zal Japan twie'nhaven iew regere (zoegeneumden Edotied).
• 1607: Mèt Jamestown stiech Ingeland zien ierste blievende neerzètting in de Nuie Wereld. De kolonie geit Virginia hete.
• 1609-1621: Twelfjaoreg bestand in d'n Tachtegjaoregen Oorlog.
• 1618: De Boheemsen adel kump in opstand tege de keizer vaan 't Heileg Roems Riek; begin Daartegjaoregen Oorlog.
• 1621: De W.I.C. weurt opgeriech veur de Nederlandsen handel in Amerika. Veurnaamste bronne vaan verdeenste weure de slavehandel en de sokkerbouw.
• 1624: Stiechting vaan Nui-Nederland, boe-oet ouch Nui-Amsterdam zal voortkoume.
• 1630: De W.I.C. pak noordelek Brazilië vaan de Portugeze. Nederlands-Brazilië zal tot 1654 blieve bestoon.
• 1632: Frederik Hendrik vaan Oranje vereuvert achterein Venlo, Remund, Zittert en Mestreech. De lèste stad kump definitief in Staotse han.
• 1634: De Hollenders pakke Curaçao vaan de Spanjole. 't Eiland kump daomèt definitief oonder Nederlands bestuur.
• 1641: De Japanse regering wijs 't eilendsje Dejima es handelspos aon de V.O.C. touw. De koumende 200 jaor mage allein de Hollenders mèt Japan handele.
• 1644: Keizer Chongzhen vaan China pleeg zelfmaord en beïndeg zoe de Mingdynastie. Dao-op woort de minderjaorege Mantsjoe-prins Fulin geïnstalleerd es keizer Shunzhi, de stiechter vaan de Qingdynastie.
• 1648: De Vrei vaan Munster weurt geslote.
  • Spaanje erkint de Rippubliek es soeverein euver de Noordeleke Nederlen. Deze staot trejt daomèt ouch formeel oet 't Heileg Roems Riek.
  • Protestantse en kathelieke voorstedomme in 't Riek beslete tot vreizaam coëxistentie.
  • 't Zwitsers Eidgenoetsjap stap oet 't Heileg Roems Riek.
• 1649: Keuning Sjarel I weurt oonthoof. Lord Oliver Cromwell nump es 'Lord Protector' de mach euver.
• 1652: Jan van Riebeeck stiech de Kaapkolonie, de groondslaag veur 't later Zuid-Afrika.
• 1656: De V.O.C. vereuvert Colombo en heet daomèt Ceylon vaan de Portugeze gepak.
• 1660: De monarchie in Ingeland weurt herstèld: Sjarel II kump op d'n troen.
• 1664: De Ingelse pakke Nui-Nederland. De hoofstad zal later weure umgeduip tot New York.
• 1667: De Rippubliek pak Suriname vaan Ingeland.
• 1672: Ingeland, Fraankriek, Kölle en Munster valle de Rippubliek aon (Rampjaor).
• 1674: De Vrei vaan Nimwege beïndeg d'n oorlog tösse de Rippubliek en zien aonvallers. Fraankriek annexeert e deil vaan Vlaondere.
• 1683: De Osmaanse Turke belègke Wene veur d'n twiede kier. Ze weure euvertuigend verslage.
• 1699: Vrei vaan Karlowitz: 't Osmaans Riek moot Kroatië en Hongarije aon de Habsbörgers aofstoon, de Peloponnesus aon Venetië en Azov aon Rusland.

Oontdèkkingsreize

De groetste oontdèkkinge waore al in de vieftiende en zèstienden iew gedoon, meh de wereldkaart vertuinde nog väöl witte vlekke. Australië woort oontdèk, zoewel bij touwval es in 'n zeuktoch nao 't Zuidland. Oonderwijl verkóste en koloniseerde de Russe Siberië. N.B.: Alle oontdèkkinge zien vaanoet Europees perspecief.

• 1601: 'n Expeditie oonder Olivier van Noort veurt es ierste Nederlander um de wereld.
• 1606: 't Sjeep de Duyfken oonder bevel vaan Willem Jansz oontdèk Australië.
• 1620: De pelsjeger Demid Pjanda oontdèk de Lena.
• 1632: De Russe stiechte Jakoetsk, daan wiedoet de oosteleke Russische plaots in Siberië.
• 1638: 'n Expeditie oonder Ivan Moskvitin bereik de Zie vaan Ochotsk. Daomèt is 't de Russe gelök Siberië gans te doortrèkke.
• 1642: Abel Tasman oontdèk Tasmanië en Nui-Zieland.
• 1652: De Portugesen aventureer António Raposo Tavares kump bij de Amazone aon. Heer is veer jaor ieder oet São Paulo vertrokke en gans door 't binneland gereis.
• 1675: D'n Ingelsmaan Anthony de la Roché stik es ierste door 't Zuidpoolfroont.

Natuurwetensjappe

• 1609: Johannes Kepler publiceert de ierste twie vaan zien drei wètte. De daarde vint heer jaore later; ze weurt in 1619 gepubliceerd.
• 1610: Galileo Galilei oontdèk veer maone bij Jupiter.
• 1655: Christiaan Huygens oontdèk Titan, de groetste maon vaan Saturnus.
• 1676: Anthonie van Leeuwenhoek oontdèk de bacterië. In de veurgoonde en naovolgende jaore deit heer nog väöl mie microbiologische oontdèkkinge.
• 1687: Isaac Newton bringk de ierste editie vaan Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica oet. Hei-in publiceert heer zien idee vaan de zwuurtekrach, verbint die mèt de Wètte vaan Kepler, en stiech de klassieke mechanica.

Wiskunde

• 1653: Blaise Pascal formuleert de binomiaol verdeiling.
• 1684: Gottfried Wilhelm Leibniz publiceert es ierste euver integraol- en differentiaolrekening. Ouch Isaac Newton heel ziech t'rzelfdertied daomèt bezeg.

Minswetensjappe

• 1625: Hugo de Groot publiceert, in ballingsjap in Fraankriek, zie hoofwerk De jure belli ac pacis.
• 1647: De Nederlander Marcus Zuerius van Boxhorn sjrijf es ierste euver de Indo-Germaanse taole, die heer Scytisch neump. Zie werk, wat heer tot zienen doed zal voortzètte, is zienen tied wied veuroet.

Filosofie

• 1637: René Descartes formuleert in Discours de la méthode veur 't iers 't Cartesiaans theorema ('iech dink, dus iech bin').
• 1670: Spinoza publiceert zie Tractatus theologico-politicus, boe-in heer stèlt tot de Biebel minsewerk moot zien (en gein direkte goddeleke revelatie).

Oetvindinge

• 1608: telescoop
• 1619: microscoop
• 1620: duukboot
• 1657: slingerklok
• 1700: piano

• 1608: De Ziewse predikant Willem Teellinck riech ziech mèt zie tractaot Philopatris op de rol die 't geluif in 't leve vaan de geluivege moot höbbe. Zien lier is vaan groet belaank veur de Naoder Rifformatie, meh ouch veur 't puritanisme en 't piëtisme, liere die later in respectievelek Groet-Brittannië en Noord-Duitsland opkoume.
• 1618: In Dordrech begint de Dordtse Synood. Hei-op weurt oonder mie 't remonstrantisme aofgeweze en opdrach gegeve tot de Staotevertaoling.
• 1633: De Roems-Kathelieke Kèrk dwingk Galileo Galilei aof te zien vaan zien heliocentrische visie.
• 1637: De Staotevertaoling is veerdeg en weurt gedrök.
• 1640: Cornelius Jansen zie book Augustinus weurt postuum gepubliceerd; oontstoon vaan 't jansenisme, 'n streng, protestants-echtege lier.
• 1685: In 't Edik vaan Fontainebleau weurt 't protestantisme in Fraankriek verboje. De Hugenote goon oondergroonds of wieke oet nao Ingeland, de Rippubliek of de Duitse len.

• 1605: Diego Cervantes sjrijf Don Quijote, d'n ierste groete roman.
• 1607: Claudio Monteverdi sjrijf L'Orfeo, zienen iersten opera.
• 1626: De Pieterskèrk in Roeme weurt gewijd.
• 1642: Rembrandt van Rijn sjèldert De Nachwach in opdrach vaan 't Amsterdams stadsbestuur.
• 1664: Pieter Post bouwt 't Raodhoes vaan Mestreech aof.
• 1670: Molière zie speul Le Bourgeois gentilhomme geit in premièr, mèt meziek vaan Jean-Baptiste Lully.
• 1682: Lowie XIV trèk in 't Peleis vaan Versailles. De bouw is daan al jaore bezeg en zal nog tot in de volgenden iew doorgoon.

Wat veer sport neume bestoont in de zeventienden iew koelek. Sommege speule die v'r noe es groete sporte kinne, woorte toen evels al gedoon.

• 1611: D'n ierste bekinde cricketmatch tösse twie dörper weurt gespäöld.
• 1689: D'n Turksen hings Byerley Turk weurt veur 't iers in Britse bronne geneump. Heer is de ajdste vaan de drei oosterse peerd die aon de basis vaan 't Ingels volblood en de Britse peerdsrentraditie stoon.
• 1697: In Sussex vint 'ne cricketmatch plaots tösse twie èlftalle mèt goodbetaolde speulers.

Politici

• Oliver Cromwell, Lord Protector
• Frederik Hendrik vaan Oranje
• Lowie XIII vaan Fraankriek
• Lowie XIV vaan Fraankriek
• Johan van Oldenbarnevelt
• Peter de Groete
• Sjarel I vaan Ingeland
• Paus Urbanus VIII
• Wöllem III vaan Oranje en Ingeland
• Johan de Witt
• Zjaak VI en I vaan Sjotland en Ingeland

Wetensjappers en filosofe

• René Descartes
• Galileo Galilei
• Christiaan Huygens
• Johannes Kepler
• Athanasius Kirchner
• Anthoni van Leeuwenhoek
• Gottfried Wilhelm Leibniz
• Isaac Newton
• Baruch de Spinoza

Kunstenere

• Dietrich Buxtehude
• Jean-Baptiste Lully
• Molière
• Claudio Monteverdi
• Henry Purcell
• Rembrandt van Rijn
• Peter Paul Rubens
• Heinrich Schütz
• William Shakespeare
• Jan Steen
• Jan Pieterszoon Sweelinck
• Diego Velázquez
• Johannes Vermeer
• Joost van den Vondel