Фонема

Фонемата се дефинира како единица со чија промена во зборот се менува значењето на зборот. Начинот на определување на фонемите е наоѓање на т.н. минимални парови, парови зборови кои се разликуваат само по една фонема^[1] . На пример, минималниот пар рака-мака покажува дека /р/ и /м/ се фонеми во македонскиот јазик.

Една фонема припаѓа на неколку гласовни реализации, акустички различни, кои ги нарекуваме алофони. Во примерите „нана“ и „банка“ можеме да слушнеме две алофонски фонеми /н/: алвеоларно [н] и заднонепчано [н]. Со замена на алофонот не може да се промени значењето на зборот.

Она што еден јазик го гледа како две фонеми, друг јазик може да го смета за алофони. На пример, /ч/ и /ќ/ во стандардниот македонски се две фонеми, додека на англиски би имало две алофонски фонеми /ch/. Спротивно на тоа, англискиот јазик ги разликува фонемите /th/ и /d/, кои македонските говорници ги слушаат како ист звук, алофони на една фонема /д/.

Фонемите се комбинираат во зборови според строги начела. Во македонскиот јазик не може да се најде збор што започнува на пример со бг- или лрк-, што значи дека во јазикот има дозволени и забранети комбинации на фонеми. Правилата за комбинирање на фонемите се нарекуваат правила на фонотактиката. Во македонскиот јазик секоја фонема може да се најде на почетокот, на средината и на крајот на зборот, што не е случај кај другите јазици.

Фонемите, исто така, може да се анализираат на таков начин што ќе ги одредат нивните дистинктивни обележја, акустични својства кои ги спротивставуваат со други фонеми на истиот јазик. Утврдено е дека со помош на 12 дистинктивни обележја можно е да се опишат сите фонеми на сите јазици во светот^[2].

Првиот фонолошки опис на еден јазик го дал древниот индиски граматичар Панини во 4 век пр.н.е., кој напишал санскритска граматика.^[3][4][5][6] Во европската антика постоел интерес за говорните гласови (поимот фонема доаѓа од старогрчкиот збор φύνημα, „изведен звук, исказ, изговорено нешто, говор, јазик“ ^[7]), но тогаш тие биле проучувани за да се подобрат некои практични вештини како што е пеењето или во обид подобро да се разберат говорните нарушувања. Кога лингвистиката била воспоставена како наука во 19 век, таа најпрвин започнала со опис на звуците (дисциплина позната денес како фонетика ), а дури подоцна преминала на проучување на функцијата на гласовите во јазичниот систем (фонологија). Експерименталната фонетика во 19 век се развивала со брзо темпо, што овозможило прецизно проучување на артикулацијата на гласовите во говорниот тракт користејќи различни методи (палатографија, мерење на издишување (експирација) итн.). По артикулационата фонетика, се развила акустичната фонетика и овој опис на гласовите ги поставил темелите за понатамошно истражување на однесувањето на гласовите во јазичниот систем.

Прашањето за фонемите прв го покренал Бодуен де Куртене во 1870 година во неговото воведно предавање на Петроградскиот универзитет.^[8] Тој сакал да основа нова „етимолошка фонетика“, лингвистичка дисциплина која делумно би се занимавала со доменот на денешната фонологија. Подоцна, Бодуен, под влијание на тогашната наука, ја дефинирал фонемата како „психички еквивалент на гласот“. Даниел Џонс станал првиот лингвист во западниот свет кој го употребил поимот фонема во нејзината сегашна смисла, применувајќи го зборот во својата статија „Фонетската структура на сечуанскиот јазик“.^[9]

Двајца фонетичари, Англичанецот Хенри Свит и неговиот дански ученик Ото Јесперсен, се важни за дефинирање на фонемата, бидејќи тие ги разликувале меѓу гласовните појави оние кои имаат одредена значајна вредност и оние што немаат. Роман Јакобсон ја истакнува важноста од проучувањето на функцијата на гласовите наведувајќи голем број примери кога на различни јазици различни гласови имаат дистинктивна вредност: „Ако споредиме некои два дадени јазици, забележуваме дека, гледано од акустична и артикулациона гледна точка, нивните гласови може да се идентични, но дека тие се различно групирани во фонемите“^[10]. Тие предложиле фонемите да можат понатаму да се разложуваат на одлики, кои се вистинските минимални конституенти на јазикот.^[11] Одликите меѓусебно се преклопуваат една во време, како што е случајот со супрасегментните фонеми во говорниот јазик и многу фонеми во знаковните јазици. Одликите може да се окарактеризираат на различни начини: Јакобсон и неговите колеги ги дефинираат во акустична смисла,^[12] Чомски и Хале претежно користат артикулациска основа, со задржување на дел од акустичните својства, додека системот на Ладефогед^[13] е чисто артикулациски систем, освен за употребата на акустичниот поим „сибилант“.

На почетокот на 20 век, концептот на фонема продира во светската наука. Фердинанд де Сосир смета дека не е самиот глас важен во зборот, туку се важни гласовните разлики што овозможуваат тој збор да се разликува од сите други зборови, бидејќи овие разлики се носители на значењето. Прочуена е формулацијата на Сосир: „Фонемите се првенствено спротивставени, релативни и негативни ентитети“ ^[14] . Сосир бил првиот што го употребил поимот фонолошки систем .

Со фонологијата како дисциплина први почнале да се занимаваат Едвард Сапир и Леонард Блумфилд во Америка во нивната теренска работа во снимањето и опишувањето на јазиците на Индијанците. Лингвистите од Прашката лингвистичка школа во Европа ги поставиле теориите и начелата на фонологијата. На крајот на 1930-тите, Николај Трубецкој бил првиот што се обидел да изврши фонолошка поделба на самогласките и бил првиот што ја дал типологијата на самогласничките системи на целиот свет. Во 1939 година, Николас ван Вијк го објавил првиот сеопфатен учебник за фонологија. Поедини структуралисти (иако не Сапир) ја отфрлаат идејата за когнитивна или психолингвистичка функција на фонемата.^{[15] [16]} Тоа подоцна било користено и редефинирано во генеративната лингвистика, првенствено во работата на Ноам Чомски и Морис Хале,^[17] и останува централно за многу размислувања за развојот на современата фонологија. Како теоретски концепт или модел, сепак, тој е дополнет, па дури и заменет со други.^[18]

Во описот на некои јазици, поимот хронема се користи за означување на контрастивна должина или „траење“ на фонемата. Во јазиците каде тоновите се фонемски, тонските фонеми може да се наречат тонеми. Иако не сите научници кои работат на такви јазици ги користат овие изрази, тие не можат да се сметаат за застарени.

По аналогија со фонемата, лингвистите предложиле други видови основни предмети, давајќи им имиња со наставката -ема, како што се морфема и графема. Овие понекогаш се нарекуваат емајски единици. Подоцнежниот термин првпат го користел Кенет Пајк, кој исто така генерирал опис на тој концепт (почнувајќи од суфиксите фонемски и фонетски ) со примени вон лингвистиката.^[19]

Денес, фонологијата е составен дел од образованието на лингвистите на сите универзитети во светот.

Во текот на развојот на теоријата на фонемите во средината на 20 век, фонолозите не се занимавале само со процедурите и начелата вклучени во создавањето фонемска анализа на звуците на даден јазик, туку и со стварноста или единственоста на фонемското решение. Некои писатели го зазеле ставот изразен од Кенет Пајк: „Постои само една правилна фонемска анализа за дадено множество податоци“,^[20] додека други веруваат дека различни анализи со еднаква валидност може да се направат поаѓајќи од исти податоци. Џао Јуенжен (1934), во својата статија „Неединствени фонемски решенија на фонетските системи“^[21] наведува „во однос на звуците на јазикот, обично има повеќе од еден можен начин на нивно сведување на множества фонеми, а тие различни системи или решенија не се едноставно точни или неточни, туку може да се сметаат само за добри или лоши за различни цели“. Лингвистот Ф. В. Хаушолдер го коментирал овој аргумент во лингвистиката како „Божјата вистина наспроти хокус-покус“.^[22] Како илустрација може да се користат различни анализи на англискиот самогласнички систем. Кога се разгледува англиската фонологија, неопходно е да се забележи дека англискиот јазик има особено голем број на самогласни фонеми и дека има 20 самогласни фонеми во прифатениот изговор, 14-16 во американскиот и 20-21 во австралискиот англиски. Затоа, може да се сумира дека англискиот јазик користи прилично големо множество од 13 до 21 самогласни фонеми. Иако овие бројки често се наведуваат како научни факти, тие всушност одразуваат само една од многуте можни анализи, а подоцнежниот поглед на англиската фонологија разгледува алтернативен пристап во кој некои од дифтонзите и долгите самогласки може да се толкуваат дека се состојат од кратка самогласка поврзана со /j/ или /w/. Транскрипцискиот систем за британски англиски (RP) развиен од фонетичарот Џеф Линдси и користен во речникот на изговор, исто така, ги третира дифтонзите како што се состојат од самогласка плус /j/ или /w/.^[23] Најцелосно изложување на овој пристап се наоѓа кај Трагер и Смит (1951), каде што сите долги самогласки и дифтонзи („комплексни јадра“) се направени од кратки самогласки комбинирани со /j/, /w/ или /h/ (плус /r/ за ротични акценти), така што секоја да се состои од две фонеми: пишуваат „Неизбежен е заклучокот дека сложените јадра ги содржат секоја од двете фонеми, една од кратките самогласки проследена со еден од трите лизгачки гласа“.^[24] Транскрипцијата за самогласка нормално транскрибирана како /aɪ/ наместо тоа би била /aj/, /aʊ/ би била /aw/ и /ɑː/ би била /ah/. Последица на овој пристап е тоа што англискиот теоретски може да има само седум самогласни фонеми, кои можеби би можеле да бидат претставени со /i/, /e/, /a/, /o/, /u/, /ʌ/ и /ə/, или дури шест ако schwa се третира како алофон на /ʌ/ или од други кратки самогласки, што е приказ што би го направил англискиот многу поблизок до просечниот број на самогласните фонеми во другите јазици.^[25]

Во истиот период постоеле несогласувања околу правилната основа за фонемска анализа. Структуралистичката позиција била дека анализата треба да се направи чисто врз основа на официјалните елементи и нивната дистрибуција, без повикување на надворешни фактори како што се граматиката, морфологијата или интуицијата на мајчин јазик; оваа позиција е силно поврзана со Леонард Блумфилд.^[26] Зелинг Харис тврдел дека е можно да се откријат фонемите на јазикот само со испитување на распределбата на фонетските сегменти.^[27] Осврнувајќи се на менталистичките дефиниции за фонемите, Твадел (1935) изјавил: „Таквата дефиниција е невалидна бидејќи (1) немаме право да погодуваме за лингвистичкото размислување на недостапниот „ум“ и (2) не можеме да обезбедиме никаква предност со користење на такви претпоставки. Јазичните процеси на „умот“ како такви едноставно не се набљудуваат; а интроспекцијата за јазичниот процес е познато како оган во шпорет на дрва“.^[28] Овој пристап бил спротивен на гледиштето на Едвард Сапир, кој ѝ дал важна улога на интуицијата на мајчин јазик во врска со тоа каде одреден звук или група звуци припаѓа во примерокот. Користејќи го англиското [ŋ] како пример, Сапир тврдел дека, и покрај тоа што овој звук навидум припаѓа на групата назални согласки, „ниту еден роден говорител на англискиот јазик нема да почувствува во своите коски дека овој звук припаѓа во серија заедно со /m/ и /n/. Тоа сè уште се чувствува како ŋg“.^[29] Теоријата на генеративна фонологија која се појавила во текот на 1960-тите експлицитно го отфрла структуралистичкиот пристап на фонологијата и го фаворизира менталниот или когнитивниот поглед на Сапир.^[30][31]

Во знаковните јазици, основните елементи на знакот порано се нарекувале хереми или хеиреми, но сега генерално се нарекуваат фонеми, како и во говорните јазици.

Фонемите на знаковен јазик се снопови на артикулациски својства. Стоуки бил првиот научник кој го опишал фонемскиот систем. Тој идентификувал групи на табови (елементи за локација, од латинскиот збор ), дезови (облик на рака, од ) и сигови (движења, од ). Некои истражувачи, исто така, препознаваат ории (ориентации), изрази на лицето и/или емоции. Како и кај говорните јазици, кога одликите се комбинираат, тие ствараат фонеми.

Терминологијата и системот на нотација на Стоуки повеќе не се користат во истражувањето за опишување на фонемите на знаковните јазици. Истражувањето на Вилијам Стоуки сè уште се смета за суштинско, иако е откриено дека не го карактеризира доволно американскиот знаковен јазик или другите знаковни јазици.^[32] На пример, немануелните одлики не се вклучени во класификацијата на Стоуки. Пософистицирани модели на фонологијата на знаковен јазик подоцна биле предложени од Брентари,^[33] Сендлер,^[34] и Ван дер Куиј.^[35]