हरितगृह वायू
प्राथमिक हरितगृह वायू हे पृथ्वीच्या वातावरणात असलेले कर्ब द्वी प्राणीद मीथेन, नायट्रस ऑक्साईड व ओझोन वायू व पाण्याची वाफ आहेत.हे वायू पृथ्वीच्या वातावरणात राहून अवरक्तप्रारणे शोषून घेतात व ती परत पृथ्वीवर परावर्तीत करतात. हे वायू पृथ्वीवर हरितगृह परिणाम निर्माण करतात.
या वायूंशिवाय पृथ्वीचे तापमान हे −१८ °से (० °फॅ) इतके राहील जे सध्या सरासरी १५ °से (५९ °फॅ) इतके आहे.याचे संतुलन आवश्यक आहे. याचे वातावरणातील वाढलेले प्रमाण हे 'असंतुलित हरितगृह परिणाम' निर्माण करते.
औद्योगिक क्रांतीच्या (सुमारे १७५०)च्या सुरुवातीपासून मानवी क्रियाकलापांमध्ये कार्बन डाय ऑक्साईडच्या वातावरणीय एकाग्रतेत ४५% वाढ झाली आहे.[१] जीवाश्म इंधन, कोळसा, तेल, नैसर्गिक वायू, जंगलतोड, जमीन वापरातील बदल, मातीची धूप आणि शेती (पशुधनांसह) मिळून मोठ्या प्रमाणात मानववंशिक कार्बन डाय ऑक्साईड उत्सर्जन होते.[२][३] मानववंशिक मिथेन उत्सर्जनाचा प्रमुख स्रोत म्हणजे पशुसंवर्धन, गॅस, तेल, कोळसा आणि इतर उद्योगातून घनकचरा, सांडपाणी आणि तांदळाचे उत्पादन.
पृथ्वीच्या वातावरणातील वायू
पृथ्वीच्या वातावरणामधील सर्वात सामान्य वायू नत्रवायू (७८%), ऑक्सिजन (२१%) आणि आरगॉन (०.९%) कार्बन डाय ऑक्साईड (०.०४%), नायट्रस ऑक्साईड, मिथेन आणि ओझोन आहेत. पृथ्वीच्या वातावरणामध्ये हरितगृह वायू पुढील क्रमाने आहेत:
- पाण्याची वाफ
- कार्बन डाय ऑक्साईड
- मिथेन
- नायट्रस ऑक्साईड
- ओझोन
- क्लोरोफ्लोरोकार्बन
- हायड्रोफ्लोरोकार्बन
मानववंशिक हरितगृह वायू
सुमारे १७५० मानवी क्रियामुळे कार्बन डाय ऑक्साईड आणि इतर हरितगृह वायूंचे प्रमाण वाढले आहे. कार्बन डाय ऑक्साईड वातावरणीय एकाग्रता पूर्व-औद्योगिक पातळीपेक्षा १०० पीपीएम जास्त आहे.[४] कार्बन डाय ऑक्साईडचे नैसर्गिक स्रोत मानवी क्रिया स्रोतांपेक्षा २० पट जास्त असतात.
मानवी क्रिया हरितगृह वायूंचे मुख्य स्रोतः
- जीवाश्म इंधन आणि जंगलतोड ज्वलन यामुळे हवेतील कार्बन डाय ऑक्साईडचे प्रमाण जास्त होते. जमीन वापर (मुख्यत: उष्ण कटिबंधातील जंगलतोड) संपूर्ण मानववंशिक CO2 उत्सर्जनाच्या एक तृतीयांश भागांपर्यंत आहे.[५]
- खत व्यवस्थापन, भात शेती, जमीन वापर, पाणथळ बदल, मानवनिर्मित तलाव, पाइपलाइन तोटा आणि उत्सर्जन यामुळे मिथेन वातावरणीय एकाग्रता वाढते. किण्वन प्रक्रिया आणि लक्ष्यित करणारी अनेक नवीन शैली दुषित प्रणाली वातावरणातील मिथेन स्रोत आहे.
- शेतीविषयक कृषी खतांच्या उपक्रमामुळे नायट्रस ऑक्साईड (N2O) वाढते.
जीवाश्म इंधन ज्वलन पासून CO2चे सात स्रोत (२०००-२००४ च्या टक्केवारीसह) आहेत:[६]
.png)
| सात मुख्य जीवाश्म इंधन ज्वलन स्रोत | योगदान (%) |
|---|---|
| द्रव इंधन (उदा. पेट्रोल, इंधन तेल) | ३६% |
| घन इंधन (उदा. कोळसा) | ३०% |
| वायू इंधन (उदा. नैसर्गिक वायू) | २०% |
| सिमेंट उत्पादन | ३% |
| औद्योगिक आणि अत्यंत भडक गॅस | <१% |
| इंधन नसलेले हायड्रोकार्बन्स | <१% |
| वाहतुकीचे "आंतरराष्ट्रीय बंकर इंधन" राष्ट्रीय यादीमध्ये समाविष्ट नाहीत | ४% |
कार्बन डाय ऑक्साईड, मिथेन, नायट्रस ऑक्साईड आणि फ्लोरिनेटेड वायूंचे तीन गट (सल्फर हेक्साफ्लोराइड, हायड्रोफ्लोरोकार्बन आणि पर्फ्लोरोकार्बन्स) मानववंशिक हरितगृह वायू आहेत.[८][९] क्योटो प्रोटोकॉल आंतरराष्ट्रीय करारा अंतर्गत नियमन २००५ मध्ये अस्तित्वात आले.[१०] २०१० मध्ये झालेल्या कॅन्कन करारामध्ये उत्सर्जनावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी ७६ देशांनी स्वयंसेवी करारांचा समावेश आहे.
वीज निर्मिती
हरितगृह वायूंच्या चतुर्थांश भागावर वीज निर्मिती उत्सर्जित होते.[११] २०१८ मध्ये १० जीटी पेक्षा जास्त कोळसा उर्जा शक्ती केंद्र हे सर्वात मोठे उत्सर्जक आहेत.[१२] कोळसा वनस्पतींपेक्षा कमी प्रदूषण करणारे असले तरी, नैसर्गिक वायू-उर्जा प्रकल्प प्रमुख उत्सर्जक आहेत.[१३]
पर्यटन
वातावरणातील हरितगृह वायूंच्या वाढत्या प्रमाणात पर्यटन हे महत्त्वपूर्ण योगदान आहे. हवाई वाहतुकीचा वेगवान विस्तार केल्याने CO2च्या उत्पादनात सुमारे २.५% वाटा आहे.
प्लास्टिक
प्लास्टिकचे उत्पादन मुख्यत: जीवाश्म इंधनातून केले जाते. जागतिक तेल उत्पादनापैकी 8 टक्के उत्पादन प्लास्टिक उत्पादनात होते.