भारतीय धर्महरू
भारतीय धर्महरू वा दक्षिण एसियाली धर्महरूले भारतीय उपमहाद्वीपमा उत्पत्ति भएका धर्महरूलाई जनाउँदछ। [१] दक्षिण भारतमा फरक अवधिमा हिन्दु जैन, बौद्ध, सिख धर्म जस्ता धर्महरूको उदय भएको थियो भने यो समय अनुसार संसारभरि फैलिएको थियो। [२]
प्रायः यी सबै धर्महरूलाई बहु-साम्प्रदायिक धर्मको रूपमा चिनिन्छ। यी सबै धर्महरूको मूल मान्यता कर्मकाण्डहरूमा यी धर्महरूको समान उत्पत्ति र केही पारस्परिक प्रभावका कारण केही समानता रहेको छ। प्रायः यी सबै धर्महरूलाई सम्प्रदायहरूको धर्मको रूपमा चिनिन्छ भने यी सबै धर्महरूलाई 'हिन्दू' धर्म पनि भनिन्छ। यी सबै धर्महरूलाई पूर्वी धर्मको रूपमा वर्गीकृत गरिएको छ। यद्यपि सबै भारतीय धर्म ऐतिहासिक रूपमा भारतको इतिहाससँग जोडिएको छ।[३] [४] [५] [६]
समान संस्कृति
यी सबै धर्मका अनुयायीहरूको विचारधारा, अन्तरक्रिया र सामाजिक एकताको मेलमिलापका कारण यी मान्यताहरूलाई व्यापक हिन्दू धर्मको उप-विभाजन वा उप-जातिको रूपमा पनि मानिन्छ। मन्दिर, गुम्बा, पूजास्थल, चाडपर्व, संस्कृति, परम्परा, रीतिरिवाज, जाति व्यवस्था, ब्रह्माण्ड, धर्मशास्त्र, साहित्य, वेद, पात्रो जस्ता धार्मिक प्रतीक वा मान्यता सबै धर्महरूमा समान छ। सबै धर्मका मानिसमा मन्दिर जाने चलन रहेको छ। [७] यी सबै धर्म जाति व्यवस्थाको पालना गर्छन्। [८]
भारतीय धर्महरू
हिन्दू धर्म
हिन्दू धर्म एसियाली महादेशको दोस्रो ठूलो र पुरानो धर्म हो। यो धर्मलाई १०० करोडभन्दा बढी मानिसले मान्छन्। जनसंख्याको हिसाबले भारत, नेपाल र बाली टापुहरूमा यो बहुसंख्यक धर्म हो। भुटान, इन्डोनेसिया, बंगलादेश, म्यानमार, क्यारेबियन, मलेसिया, सिंगापुर र श्रीलंकामा उल्लेख्य संख्यामा हिन्दूहरू बस्छन्। हिन्दू धर्म साधारण रूपमा वर्गीकृत छ शैव, वैष्णव र शाक्तम्।
जैन धर्म
जैन धर्म एक भारतीय धर्म हो। जैनहरू प्रायः भारतमा बस्छन् तर संसारका धेरै भागहरूमा पाइन्छ। भारतको राजनीतिक, आर्थिक र नैतिक विशेषताहरूमा जैन धर्मको प्रभाव महत्त्वपूर्ण छ। भारतका धर्महरूमध्ये सबैभन्दा बढी शिक्षित जैनहरू हुन्। [९] [१०] जैन पुस्तकालयहरूलाई भारतको सबैभन्दा पुरानो पुस्तकालयहरू मानिन्छ। [११] [१२] वर्तमान महावीरको उपदेश नै यस धर्मको दिशानिर्देश हो।
बुद्ध धर्म
बुद्ध धर्म विश्वको चौथो ठूलो धर्म हो र एशियाको तेस्रो ठूलो धर्म हो। धर्मको सुरुवात सिद्धार्थ गौतमले गरेका हुन् । एसियामा १२% जनसंख्या यस धर्मलाई मान्छन्। भुटान, म्यानमार, कम्बोडिया, थाइल्याण्ड, श्रीलंका, तिब्बत र मंगोलियामा यो प्रमुख धर्म हो। चीन, ताइवान, उत्तर कोरिया, दक्षिण कोरिया, सिंगापुर र भियतनाममा उल्लेखनीय संख्यामा बौद्ध धर्मावलम्बीहरू बस्छन्। बौद्ध धर्मलाई सामान्यतया थेरवाद बौद्ध धर्म र महायान बौद्ध धर्मको रूपमा वर्गीकृत गरिएको छ।
सिख धर्म
सिख धर्म संसारको पाँचौं ठूलो धर्म हो। करिब तीन करोड मानिसले यो धर्म मान्छन्। यो 1500 मा गुरु नानक द्वारा बनाईएको थियो। यसको उत्पत्ति भारतीय उपमहाद्वीपको उत्तरी भाग पंजाबमा भएको हो। सिख नाम संस्कृत शब्दबाट आएको हो जसको अर्थ विद्यार्थी (सिख) हो। यो भारतको चौथो ठूलो धर्म हो र भारतीय जनसंख्याको 2% निम्न जनसंख्या छ। भारत बाहेक क्यानडा, संयुक्त राज्य अमेरिका, पाकिस्तान, अफगानिस्तान, युनाइटेड किंगडम, अष्ट्रेलिया, सिंगापुर, मलेसिया, पूर्वी अफ्रिका र मध्यपूर्वमा पनि सिखहरू बस्छन्।
हिन्दू सुधार आन्दोलन
यी सुधार आन्दोलनहरूलाई कहिलेकाहीँ नयाँ धर्मको रूपमा लिइन्छ। यी सबैले हिन्दू जीवनशैली सिकाउँछन्। तिनीहरू पनि धर्म धर्मको एक भाग हुन्। यसलाई पालन गर्ने सबैले पनि हिन्दू धर्म मान्छन्।
अय्यावाझी
उन्नाइसौं शताब्दीको मध्यतिर अय्यावाझी, दक्षिणी भारत, कन्याकुमारी जिल्लामा सैद्धान्तिक रूपमा एकल क्यामिटोप्पु धर्मको उपस्थिति थियो। अय्यावाझीलाई भारतीय जनगणनामा हिन्दू सम्प्रदाय मानिन्छ। [१३]
शाकाहारी
वीर शाकाहारी वा लिंकायतम शाकाहारी र धार्मिक विभाजन जुन एक धर्मबाट उत्पन्न भयो। यो प्रायः कर्नाटकमा लिंगायत समुदायमा पछ्याइएको छ। ।
सिरदी साई बाबा
शिर्डी साई बाबा, जसलाई शिरडी साई बाबा पनि भनिन्छ, एक भारतीय आध्यात्मिक गुरु हो जसलाई उनका भक्तहरूले श्री दत्तगुरुको प्रकटीकरण मान्छन् र एक संत र पाकिरको रूपमा चिनिन्छन्।
आर्य समाज
आर्य समाज एक एकात्मक भारतीय हिन्दू सुधार आन्दोलन हो जसले वेदको शक्तिमा आफ्नो विश्वासको आधारमा दर्शन र अभ्यासहरूलाई बढावा दिन्छ। समाज १० अप्रिल १८७५ मा सन्यासी स्वामी दयानन्द सरस्वतीले स्थापना गरेका थिए।
समानताहरू
हिन्दू धर्म, बौद्ध धर्म, जैन धर्म र सिख धर्मले केहि महत्वपूर्ण दर्शनहरू साझा गर्दछ जुन विभिन्न समूह र व्यक्तिहरूद्वारा फरक-फरक रूपमा व्याख्या गरिन्छ। 19 औं शताब्दी सम्म, ती विभिन्न धर्मका अनुयायीहरूले आफूलाई एकअर्काको विरोधको रूपमा लेबल गर्दैनन्, तर "एउटै विस्तारित सांस्कृतिक परिवारसँग सम्बन्धित" भनेर लेबल लगाए।
परोपकार
यी धर्महरूलाई धर्मको मुख्य अवधारणामा गाँसिएको हुनाले तिनीहरूलाई धर्म धर्म भनिन्छ। धर्मको सन्दर्भ अनुसार फरक फरक अर्थ हुन्छ। उदाहरणका लागि यसले सद्गुण, कर्तव्य, न्याय, अध्यात्म आदिलाई बुझाउन सक्छ। [१४]
समाजशास्त्र
हिन्दू, बौद्ध, जैन र सिख धर्मले मोक्ष र पुनर्जन्मको चक्रबाट मुक्तिको विचार साझा गर्छन्। तिनीहरू यस रिलीजको सही प्रकृतिमा भिन्न छन्।
अनुष्ठान
सामान्य विशेषताहरु पनि अनुष्ठान मा पाउन सकिन्छ। को टाउको anointing समारोह Sikhism को अपवाद संग, सबै तीनवटा खास परम्परा महत्त्वपूर्ण छ। अन्य उल्लेखनीय अनुष्ठानहरूमा मृतकको दाहसंस्कार, विवाहित महिलाहरूको टाउकोमा माटोको भाँडा लगाउने र विभिन्न विवाह समारोहहरू समावेश छन्। चार परम्पराहरूमा कर्म, धर्म, संसार, मोत्सम र विभिन्न प्रकारका योगका अवधारणाहरू समावेश छन्।
मिथक
राम यी सबै धर्महरूमा वीर व्यक्तित्व हुन्। मा हिन्दु धर्म उहाँले एक आदिवासी राजा को रूप मा परमेश्वरको रूपमा incarnated; बौद्ध धर्ममा, उहाँ बोधिसत्व-अवतार हुनुहुन्छ; को मा Jainism को धर्म, उहाँले सिद्ध मानिस थिए। बौद्ध रामायणहरू मध्ये: वसन्तराजटक, रेगर, रामज्ञान, फ्रा लक फ्राम, हिकायत सेरी राम, आदि। कामती रामायण असमको कामती जनजातिमा पनि पाइन्छ, बोधिसत्वको अवतार जसले रामलाई सजाय दिन अवतार लिएको थियो। रावणको आमा रामायण अर्को पुस्तक हो जसले असममा दिव्य कथालाई पुन: बताउँछ।
विश्व जनसङ्ख्यामा भारतीय धर्म
विश्व जनसङ्ख्याको प्रतिशतको रूपमा भारतीय धर्महरू
| धर्म | जनसङ्ख्या |
|---|---|
हिन्दु ( ) | १.२ अर्ब |
बौद्ध ( ) | ५२ करोड |
सिख धर्म ( ) | ३ करोड |
जैन ( ) | ६० लाख |
| अन्य | ४० लाख |
| जम्मा | १.७६ अर्ब |
यी धर्मका धेरैजसो अनुयायीहरू दक्षिण एसिया, दक्षिणपूर्वी एसिया र पूर्वी एसियाका रहेका छन्। इस्लामको आगमन अघि, मध्य एसिया, मलेसिया र [१९] र इन्डोनेसिया ऐतिहासिक रूपमा हिन्दू र बौद्ध बहुसङ्ख्यक थियो। [२०] [२१] [२२] एसिया बाहिर अमेरिका क्यानडा, क्यारेबियन, संयुक्त अधिराज्य, मध्य पूर्व, मौरिसस, अस्ट्रेलिया, युरोपेली सङ्घ र दक्षिण अफ्रिकामा यी धर्महरूका अनुयायीहरूको उल्लेखनीय जनसङ्ख्या रहेको छ। सबै दक्षिण एसियाली मानिसहरू भारतीय धर्म अन्तर्गत पर्दछन्।
हाल विश्वका धर्महरूको लगभग २ अरब अनुयायीहरूले विश्वको जनसङ्ख्याको २४% ओगटेका छन् भने सहि जनसङ्ख्याको तथ्याङ्क हालसम्म पनि निकालिएको छैन। यसको मुख्य कारण धरै देशहरूमा जैन र बुद्ध धर्मका अनुयायीहरूलाई हिन्दू धर्मको सम्प्रदाय मानिन्छ। [२३]
२०औँ शताब्दी अघि, यस धर्मका सबै अनुयायीहरूलाई हिन्दू भनिन्थ्यो। भारतको स्वतन्त्रता पछि मात्र सिख र जैन धर्मलाई अलग-अलग धर्म मानिएको थियो। [२४] [२५]
भारतीय आप्रवासीहरू
अस्ट्रेलिया, संयुक्त राज्य अमेरिका, क्यानडा र युरोपमा रहेको हिन्दू परिषद्का सदस्यहरू सहित सिख, जैन र अन्य आदिवासी धर्महरूका सङ्गठन, समुदाय र राजनीतिक दलका सदस्यहरूले सिख, जैन र अन्य भारतीय धर्महरूको प्रतिनिधित्व गर्दछन्।[२६] [२७]
भारतमा सिख, जैन र बौद्धहरू
सिख, जैन र बौद्ध धर्मका अनुयायीहरूलाई भारतको सामाजिक संरचना अनुसार व्यापक हिन्दू मानिन्छ। सन् २००५ मा भारतीय सर्वोच्च अदालतले सिख र जैनहरूलाई व्यापक हिन्दू समुदायको हिस्सा भएको घोषणा गरेको थियो। सिख, बौद्ध, जैन र भारतका सबै लोक धर्महरूलाई हिन्दू मानिन्छ र उनीहरूमा हिन्दू नागरिक कानून लागू हुन्छ। [२८] [२९]
सन् १९५५ को हिन्दू विवाह ऐनले हिन्दूहरूलाई बौद्ध, जैन, सिख र इसाई (मुस्लिम, फारसी वा यहूदी बाहेक) भनेर परिभाषित गरेको छ। भारतको संविधानमा भनिए अनुसार "हिन्दूको सन्दर्भलाई सिख, जैन वा बौद्ध धर्म मान्ने व्यक्तिहरूलाई बुझाइन्छ।" [३०]
न्यायिक अनुस्मारक भारतको सर्वोच्च अदालतले सिख र जैन धर्मलाई हिन्दू धर्म भित्रको उपविभाजन वा हिन्दू धर्मको एक सम्प्रदायको रूपमा उल्लेख गरेको छ। [३१]
यद्यपि ब्रिटिस भारतीय सरकारले सन् १८७३ मा आयोजित पहिलो जनगणनाबाट भारतमा जैनहरूलाई हिन्दू धर्मको उप-विभाजन मानिएको थियो भने सिख र जैनहरूलाई सन् १९४७ मा स्वतन्त्रता पश्चात् राष्ट्रिय अल्पसङ्ख्यक मानिएको थियो। [३२]
सन् २००५ मा भारतको सर्वोच्च अदालतले भारतभर जैनहरूलाई धार्मिक अल्पसङ्ख्यक दर्जा दिन अस्वीकार गरेको थियो। अदालतले जैन धर्मको अल्पसङ्ख्यक हैसियत निर्धारण गर्न सम्बन्धित राज्यहरूलाई फैसला गर्न छोडिदिएको थियो। [३३]
यद्यपि, केही व्यक्तिगत राज्यहरूले विगत केही दशकहरूमा जैन, बौद्ध र सिखहरू धार्मिक अल्पसङ्ख्यक हुन् वा होइनन् भन्ने कुरामा न्याय घोषणा गरेको थिएन। सन् २००६ मा सर्वोच्च अदालतले उत्तर प्रदेशसँग सम्बन्धित मुद्दामा दिएको फैसलाले जैन धर्मलाई हिन्दू धर्मबाट अविभाज्य घोषणा गरेको थियो। यद्यपि सर्वोच्च अदालतले जैन धर्मलाई छुट्टै धर्म मान्ने विभिन्न अदालती मुद्दाहरू पनि उद्धृत गरेको थियो। [३४] [३५]