हिमाचल प्रदेश

हिमाचल प्रदेश शब्द संस्कृत भाषाबाट व्युत्पन्न भएको हो जसको अर्थ "हिमालयको भूमि" हो।

वैदिक कालमा, जनपद भनेर चिनिने धेरै साना गणतन्त्रहरू अस्तित्वमा थिए जसलाई पछि गुप्त साम्राज्यले कब्जा गरेको थियो। राजा हर्षवर्धन द्वारा वर्चस्वको छोटो अवधि पछि, क्षेत्र केही राजपूत राज्यहरू सहित प्रमुखहरूको नेतृत्वमा धेरै स्थानीय शक्तिहरूमा विभाजित भएको थियो।^[२] गोरखा राज्यले धेरै राज्यहरू जित्यो र १७६८ मा नेपालमा सत्तामा आयो। तिनीहरूले आफ्नो सैन्य शक्तिलाई सुदृढ पारे र आफ्नो क्षेत्र विस्तार गर्न थाले। बिस्तारै नेपाल अधिराज्यले सिरमौर र शिमलालाई आफ्नो कब्जामा लिएको थियो। अमरसिंह थापाको नेतृत्वमा नेपाली सेनाले काँगडालाई घेरा हालेको थियो।^[२]

तिनीहरूले धेरै प्रान्तीय प्रमुखहरूको सहयोगमा सन् १८०६ मा काँगडाका शासक संसार चन्द कटोचलाई हराउन सफल भए। तथापि, नेपाली सेनाले सन् १८०९ मा महाराजा रणजित सिंहको अधीनमा आएको काँगडा किल्ला कब्जा गर्न सकेन। पराजय पछि, तिनीहरू राज्यको दक्षिण तिर विस्तार भयो।^[२]

हिमाचल पश्चिमी हिमालयमा रहेको ५५,६७३ वर्ग किलोमिटर (२१,४९५ वर्ग मील) को क्षेत्रफल ओगटेको छ, यो एक पहाडी राज्य हो। जान्स्कर दायरा राज्यको उत्तरपूर्वी भागमा चल्छ र ठुलो हिमालय शृङ्खला पूर्वी र उत्तरी भागहरूबाट बग्छ, जबकि कम हिमालयको धौलाधर र पीर पन्जाल पर्वतशृङ्खलाहरू र तिनीहरूका उपत्यकाहरूले धेरै भागहरू बनाउँछन्। बाहिरी हिमालय, वा शिवालिक दायरा, दक्षिणी र पश्चिमी हिमाचल प्रदेशको गठन गर्दछ। ६,८१६ मिटर उचाइमा रहेको रियो पुर्गिल हिमाचल प्रदेश राज्यको सबैभन्दा अग्लो हिमाल हो।^[३]

हिमाचलको जल निकासी प्रणाली नदी र हिमनदी दुवै मिलेर बनेको छ। हिमालयका नदीहरूले पूरै हिमालको शृङ्खलालाई पार गर्छन्। हिमाचल प्रदेशले सिन्धु र गङ्गा नदी दुबै बेसिनहरूलाई पानी उपलब्ध गराउँछ। यस क्षेत्रका जल निकासी प्रणालीहरू चन्द्र भाग वा चेनाब, रवि, व्यास, सतलज र यमुना हुन्।^[४]

उचाइमा चरम भिन्नताका कारण, हिमाचल प्रदेशको मौसमी अवस्थाहरूमा ठुलो भिन्नता हुन्छ। हावापानी दक्षिणी भूभागमा तातो र आर्द्र उपोष्णकटिबंधीयबाट भिन्न हुन्छ, उत्तरी र पूर्वी पर्वतमालाहरूमा बढी उचाइ, चिसो, अल्पाइन र हिमनदीहरू।^[५] अल्पाइन ट्र्याक्टहरूमा हिमपात सामान्य छ। प्रदुषणले भारतका लगभग सबै राज्यको हावापानीमा असर गरिरहेको छ। प्रदुषण रोक्न सरकारले चालेका कदमका कारण हिमाचल प्रदेश भारतको पहिलो धुवाँमुक्त राज्य बनेको छ जसको अर्थ सम्पूर्ण राज्यमा पकाउने परम्परागत चुल्हाबाट मुक्त छ।^[६]

हिमाचल प्रदेश राज्यलाई १२ जिल्लाहरूमा विभाजित गरिएको छ जसलाई तीनवटा उपविभागहरू, शिमला, काँगडा र मन्डीमा समूहबद्ध गरिएको छ। जिल्लाहरूलाई थप ७३ उपविभागहरू, ७८ ब्लक र १७२ तहसीलहरूमा विभाजन गरिएको छ।