Aleje Ujazdowskie w Warszawie

Pierwsze wzmianki o ulicy prowadzącej do Ujazdowa (Jazdowa) pochodzą z 1659^[1]. W latach 1722–1732 z polecenia króla Augusta II przez pola uprawne wytyczona została Droga Kalwaryjska, prowadząca od placu Trzech Krzyży do Grobu Chrystusa niedaleko Zamku Ujazdowskiego^[2]. Stanowiła ona naturalne przedłużenie trasy prowadzącej ze Starego Miasta przez Krakowskie Przedmieście i Nowy Świat do Wilanowa^[3]. Wzdłuż drogi wzniesiono 28 murowanych kaplic zaprojektowanych przez Joachima Daniela Jaucha^[4]. Droga miała długość ok. 2 km i szerokość 14 metrów^[5]. Była obsadzona lipami i przecinały ją drogi narolne (późniejsze ulice)^[6].

W drugiej połowie XVIII wykonane z nietrwałych materiałów kaplice uległy zniszczeniu, a Droga Kalwaryjska przekształciła się w Aleje Ujazdowskie^[4]. W latach 1767–1768 po obu stronach ulicy wykopano rowy odwaniające i ustawiono ławki^[7].

W roku 1827 powstała Dolina Szwajcarska, szybko stając się popularnym miejscem spotkań i imprez masowych. W 1857 przy ulicy zainstalowano pierwsze latarnie gazowe, jednak wskutek niewłaściwego ułożenia rur ulatniający się gaz doprowadził do zniszczenia drzew rosnących przy ulicy^[8]. W 1863 rury gazowe ułożono pośrodku ulicy i zabroniono ich układania w pobliżu drzew^[8].

W 1879 rozpoczęto kanalizowanie Alej. W latach 1893–1896 po wschodniej stronie ulicy, pomiędzy ul. Piękną i placem Na Rozdrożu, urządzono park Ujazdowski^[9].

Druga połowa XIX wieku to początek zabudowy willowej i pałacowej w Alejach – powstały wówczas liczne siedziby arystokracji i przemysłowców. Po I wojnie światowej przy ulicy znalazło swoją siedzibę wiele poselstw i ambasad.

W 1881 poprowadzono Alejami linię tramwaju konnego, a w 1908 – tramwaju elektrycznego. Cechą charakterystyczną Alej Ujazdowskich był nietypowy dla Warszawy sposób ułożenia torowiska^[10]. Pomimo szerokości jezdni wynoszącej 14 metrów na całej długości Alej ułożono je nie pośrodku jezdni, ale przy chodnikach^[11].

11 grudnia 1922 roku przeciwnicy wyboru Gabriela Narutowicza na prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej zbudowali na rogu Alej Ujazdowskich i ul. Pięknej barykadę z ławek, usiłując nie dopuścić go do Sejmu w celu złożenia przysięgi przed Zgromadzeniem Narodowym^[12].

5 października 1939 Adolf Hitler przyjął w Alejach Ujazdowskich defiladę zwycięstwa wojsk niemieckich^[13]. Trybunę honorową dla kanclerza III Rzeszy ustawiono na wysokości wylotu ulicy Chopina (po stronie parku Ujazdowskiego)^[14]. Była to jedyna wizyta Adolfa Hitlera w okupowanej Warszawie^[14].

W czasie okupacji rejon Alej Ujazdowskich znalazł się w obrębie dzielnicy niemieckiej, co spowodowało konieczność przekwaterowania stamtąd polskich mieszkańców przez Zarząd Miejski do innych części miasta^[15]. Dwukrotnie zmieniano nazwę ulicy. W maju 1940 Aleje zostały przemianowane na Lindenallee (aleję Lipową)^[16], a 6 października 1940 na Siegesstrasse (ulicę Zwycięstwa)^[17]. Nazwa nawiązywała do niemieckiego zwycięstwa nad Polską w 1939^[18]. Nazwy tej nie wolno było tłumaczyć na język polski^[16]. Zmianie nazwy ulicy towarzyszyła defilada oddziałów Wehrmachtu, SS i policji, odebrana przez generalnego gubernatora Hansa Franka i feldmarszałka Wilhelma Lista^[17]. Niektóre budynki znajdujące się w Alejach Ujazdowskich zostały zajęte przez niemiecką administrację m.in. w kamienicach dochodowych Bohdanowicza pod nr 9 (obecnie 11 – siedziba Ministerstwa Sprawiedliwości) i ul. Koszykowej 6 i 6a miała swoją siedzibę Kriminalpolizei (Kripo)^[19], w willi Gawrońskich (nr 23) mieściła się siedziba dowódcy SS i Policji na dystrykt warszawski^[20], a pod nr 31 – warszawska siedziba NSDAP^[21]. Aleje Ujazdowskie były jedną z reprezentacyjnych ulic, po których na podstawie zarządzenia Ludwiga Leista w lipcu 1940 zabroniono chodzenia Żydom^[22]. W kwietniu 1942 ulicą zaczęła kursować przeznaczona wyłącznie dla Niemców nowo uruchomiona okólna linia tramwajowa „O” łącząca najważniejsze punkty Śródmieścia^[23].

1 lutego 1944 w Alejach Ujazdowskich miał miejsce udany zamach na Dowódcę SS i Policji na dystrykt warszawski, Franza Kutscherę^[24].

Zabudowa ulicy uległa poważnym zniszczeniom w czasie powstania warszawskiego. Po 1945 zachowała jednak swój charakter szerokiej, zadrzewionej ulicy z pałacami i wysokimi kamienicami^[25]. Jeden z zachowanych budynków został jednak zburzony pod budowę Ambasady Stanów Zjednoczonych^[25].

Fragment ulicy między placem Trzech Krzyży a placem Na Rozdrożu uchwałą Rady Narodowej m.st. Warszawy z dnia 5 marca 1945 przemianowano na aleję im. Marszałka Józefa Stalina^[26]. Dawną nazwę przywrócono w 1956^[27][28].

Od 1951 roku w Alejach Ujazdowskich organizowano kiermasz książkowy pod nazwą Dni Oświaty, Książki i Prasy, przeniesiony później pod Pałac Kultury i Nauki^[29].

W związku z budową w latach 1971–1974 Trasy Łazienkowskiej pod ulicą przebito tunel o długości 46 metrów^[30].

W 1994 Trakt Królewski w Warszawie wraz z historycznym zespołem miasta i Wilanowem został uznany za pomnik historii^[31]. W 2023, w czasie przebudowy placu Na Rozdrożu, zlikwidowano przejście podziemne dla pieszych znajdujące się pod ulicą^[32].

• Belweder
• Pomnik Józefa Piłsudskiego
• Gmach Kancelarii Prezesa Rady Ministrów (nr 1)
• Łazienki Królewskie
• Pomnik Fryderyka Chopina
• Pomnik Henryka Sienkiewicza
• Ogród Botaniczny (nr 4)
• Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Warszawskiego (nr 4)
• Centralne Biuro Antykorupcyjne (nr 9)
• Pomnik Wojciecha Korfantego
• Ministerstwo Sprawiedliwości oraz Cele Bezpieki, oddział Muzeum Powstania Warszawskiego (nr 11)
• Pałac Sobańskich – siedziba Klubu Polskiej Rady Biznesu (nr 13)
• Pomnik Stefana Roweckiego „Grota”
• Ambasada Węgier (ul. Chopina 2)
• Park Ujazdowski
• Pomnik Ignacego Jana Paderewskiego
• Pałac Pod Karczochem w Warszawie, siedziba Ambasady Litwy (nr 14)
• Pałacyk Wielopolskich (nr 15)
• Kamienica Władysława Ławrynowicza (nr 22)
• Willa Gawrońskich, b. siedziba Ambasady Jugosławii oraz Serbii (nr 23)
• Pałacyk Śleszyńskich, b. siedziba Ambasady Jugosławii oraz Serbii (nr 25)
• Pałac Rembielińskiego (nr 6a)
• Kamienica pod Gigantami (nr 24)
• Pałacyk Wilhelma Ellisa Raua – Ambasada Szwajcarii wraz z przedstawicielstwem organizacji promocji eksportu Osec (nr 27)
• Ośrodek Rozwoju Edukacji (nr 28)
• Ambasada Stanów Zjednoczonych (nr 29/31)
• Pomnik Ronalda Reagana
• Pałacyk Dziewulskich – Ambasada Bułgarii i Bułgarski Instytut Kultury (nr 33/35)
• Pałacyk Karnickich, siedziba Niemieckiego Instytutu Historycznego (nr 39)
• Pałacyk Józefa Jurkiewicza (od 1878 własność Ignacego Bernsteina), siedziba m.in. Ambasady Czarnogóry (nr 41)
• Kamienica firmy Ericsson (nr 47)
• Kamienica Jana Kulikiewicza (nr 49)
• Dom Dochodowy, siedziba m.in. Ambasada Nowej Zelandii (nr 51)
• Trzy tablice pamiątkowe Tchorka (nr 21 oraz przy skrzyżowaniach z ulicami: Bagatela i Agrykola)

• Dolina Szwajcarska
• Kamienica Maurycego Spokornego
• Willa Lilpopa

• Archiwalne widoki ulicy w bibliotece Polona