XIX wiek

Według periodyzacji stosowanej w pracach historycznych XIX wiek niekoniecznie rozpoczął się w 1801 roku. Ze względu na przemiany w różnych dziedzinach życia za datę graniczną uznaje się częściej 1789 rok (początek rewolucji we Francji), zaś w odniesieniu do Polski 1795 (III rozbiór Polski). Za koniec XIX wieku w pracach naukowych najczęściej uznaje się 1914 lub 1918 rok^[1].

• 1801
  • 1 stycznia – Królestwo Wielkiej Brytanii i Królestwo Irlandii połączono w Zjednoczone Królestwo
  • 9 lutego – zawarto traktat pokojowy w Lunéville
• 1802 – podpisano francusko-brytyjski pokój w Amiens (25 marca)
• 1803 – Francja sprzedała Luizjanę Stanom Zjednoczonym za 15 mln $ (30 kwietnia)
• 1804
  • 1 stycznia – uzyskanie niepodległości przez Haiti
  • 2 grudnia – Napoleon koronuje się na cesarza Francuzów
• 1805
  • 9 sierpnia – zawiązanie III koalicji antyfrancuskiej
  • 26 grudnia – zawarto traktat pokojowy w Preszburgu
• 1806
  • 26 marca – Napoleon oficjalnie uznał prawo Andory do niepodległości
  • 12 lipca – utworzenie Związku Reńskiego
  • 14 października – klęska Prus w bitwach pod Jeną i Auerstedt
• 1807 – zawarto traktat pokojowy w Tylży (7 lipca)
• 1808 – wojska rosyjskie wtargnęły do zajmowanej przez Szwecję Finlandii (21 lutego)
• 1809
  • 5–6 lipca – Bitwa pod Wagram
  • 16 sierpnia – założenie Uniwersytetu Humboldta w Berlinie
• 1810 – we Francji wprowadzono kodeks karny Napoleona (12 lutego)
• 1811 – pierwsze miasto przekroczyło 1 mln mieszkańców (Londyn miał 1 009 546 osób)
• 1812
  • 24 czerwca – wybuch wojny francusko-rosyjskiej
  • 5–7 września – Bitwa pod Borodino
• 1813 – Bitwa pod Lipskiem (16–19 października)
• 1814 – podpisano Traktat kiloński (14 stycznia)
• 1815
  • 26 lutego – ucieczka Napoleona z wyspy Elby
  • 9 czerwca – kongres wiedeński (podpisanie aktu końcowego)
  • 18 czerwca – Bitwa pod Waterloo
  • 26 września – zawarto Święte Przymierze
• 1816
  • Rok bez lata – globalne ochłodzenie klimatu wywołane wybuchem wulkanu Tambora (5 kwietnia 1815)
  • Dojście do władzy Czaki
• 1817 – założono Nowojorską Giełdę Papierów Wartościowych (8 marca)
• 1818 – proklamowano niepodległą republikę Chile (1 stycznia)
• 1819 – pierwszy rejs statku parowego przez Atlantyk (20 czerwca)
• 1820 – została zniesiona Inkwizycja hiszpańska (9 marca)
• 1821
  • 6 marca – początek wojny o niepodległości Grecji
  • 28 lipca – ogłoszenie niepodległości przez Peru
• 1822 – proklamowanie niepodległości Grecji (13 stycznia)
• 1823 – Robert Stephenson, jego ojciec George Stephenson i Edward Pease podjęli w Newcastle upon Tyne budowę pierwszej lokomotywy parowej (23 czerwca)
• 1824 – wybuchła I wojna brytyjsko-birmańska (5 marca)
• 1825 – zawarto układ rosyjsko-brytyjski ustalający granicę między Alaską a Kanadą (28 lutego)
• 1826 – pierwsze zdjęcie wykonane przez Josepha-Nicéphorea Niépce
• 1827 – angielski aptekarz John Walker sprzedał pierwsze pudełko wynalezionych przez siebie zapałek (7 kwietnia)
• 1828 – zakończyła się ostatnia, 5. Wojna rosyjsko-perska (22 lutego)
• 1829 – w Wielkiej Brytanii i Irlandii katolicy otrzymali prawa wyborcze (13 kwietnia)
• 1830 – wybuch powstania listopadowego (29 listopada)
• 1831 – król Francji Ludwik Filip I podpisał dekret o utworzeniu Legii Cudzoziemskiej (9 marca)
• 1832 – nadawanie przez cara Rosji, Mikołaja I Statutu Organicznego Królestwu Kongresowemu (26 lutego)
• 1833 – uchwalono konstytucję Chile (25 maja)
• 1834 – na terenie całego imperium brytyjskiego zniesiono niewolnictwo (1 sierpnia)
• 1835 – pierwszy w historii zamach na prezydenta USA: w Waszyngtonie R. Lawrence strzelił z 2 pistoletów do Andrew Jacksona, chybiając celu (30 stycznia)
• 1836 – Bitwa o Alamo (23 lutego – 6 marca)
• 1837
  • 25 lutego – pierwszy silnik elektryczny (Amerykanin, Th. Davenport)
  • 20 czerwca – koronacja Wiktorii na królową Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii
• 1838 – Samuel Morse po raz pierwszy zademonstrował w Morristown (New Jersey) działanie telegrafu (6 stycznia)
• 1839 – Louis Daguerre wykonał pierwsze zdjęcie Księżyca (2 stycznia)
• 1840 – w Wielkiej Brytanii wyemitowano pierwszy znaczek pocztowy Penny Black (1 maja)
• 1841 – James Clark Ross odkrył Lodowiec Szelfowy Rossa na Antarktydzie (28 stycznia)
• 1842 – w wyniku trzęsienia ziemi o sile 8,1° w skali Richtera u wybrzeży Haiti i wywołanych nim fal tsunami zginęło około 5 tys. osób (7 maja)
• 1843 – po raz pierwszy obserwowano na niebie Wielką Kometę Marcową 1843 (5 lutego)
• 1844 – Samuel Morse wysłał pierwszą wiadomość telegraficzną, która była sentencją z Biblii (24 maja)
• 1845 – francuscy fizycy Armand Fizeau i Jean Bernard Léon Foucault wykonali pierwsze zdjęcie Słońca (2 kwietnia)
• 1846 – Kalifornia uznana za część Stanów Zjednoczonych Ameryki (7 lipca)
• 1847 – wielki pożar Bukaresztu (23 marca)
• 1848
  • 12 stycznia – pierwsze wybuchy w Europie powstań, znanych później jako Wiosna Ludów
  • 24 stycznia – początek gorączki złota w Kalifornii
• 1849 – odbyły się pierwsze wybory powszechne w historii Państwa Kościelnego (29 stycznia)
• 1850 – wybuch Wezuwiusza (6 lutego)
• 1851 – Wielka Wystawa światowa w Londynie (1 maja – 15 października)
• 1851–1864 – Powstanie tajpingów w Chinach
• 1852 – podpisano Konwencję Rzeki Sand, w której Wielka Brytania uznała niepodległość burskiego Transwalu (17 stycznia)
• 1853–1856 – Wojna krymska (16 października 1853 – 30 marca 1856)
• 1854 – proklamowano niepodległość Wolnego Państwa Orania (17 lutego)
• 1855 – Kamehameha IV został królem Hawajów (11 stycznia)
• 1856 – w Paryżu podpisana została deklaracja dotycząca prawa wojny morskiej potwierdzająca zniesienie piractwa i zawierająca po raz pierwszy definicję blokady morskiej (16 kwietnia)
• 1857 – II wojna opiumowa: Francja i Wielka Brytania wypowiedziały wojnę Chinom (3 marca)
• 1858 – Richard Francis Burton i John Hanning Speke jako pierwsi Europejczycy dotarli do jeziora Tanganika (13 lutego)
• 1859 – francuski dyplomata i przedsiębiorca Ferdinand de Lesseps wbił w Port Saidzie łopatę w piasek, inaugurując budowę Kanału Sueskiego (25 kwietnia)
• 1860 – pierwsze ekspedycje amerykańskiej poczty konnej Pony Express (3 kwietnia)
• 1861
  • 17 marca – zjednoczenie Włoch
  • 12 kwietnia – wybuch wojny secesyjnej w Stanach Zjednoczonych
• 1862 – podczas wojny secesyjnej doszło do pierwszej bitwy między opancerzonymi okrętami (8–9 marca: pojedynek „Virginii” z „Monitorem”)
• 1863
  • 22 stycznia – wybuch powstania styczniowego
  • 26 października – powstanie Czerwonego Krzyża
• 1864 – utworzenie Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników (28 września); I Międzynarodówka
• 1865 – Izba Reprezentantów Stanów Zjednoczonych przyjęła 13. poprawkę do konstytucji, znoszącą niewolnictwo (31 stycznia)
• 1866 – Wojna siedmiotygodniowa (16 czerwca – 23 sierpnia)
• 1867 – ustanowienie Monarchii Austro-Węgierskiej (8 lutego)
• 1868 – Rewolucja Meiji w Japonii obaliła feudalny siogunat i przywróciła władzę cesarską (3 stycznia)
• 1869 – otwarcie Kanału sueskiego (17 listopada)
• 1870–1871 – Wojna francusko-pruska (19 lipca 1870 – 10 maja 1871)
• 1871
  • 18 stycznia – zjednoczenie Niemiec
  • 18 marca – Komuna Paryska
• 1872 – utworzenie Parku Narodowego Yellowstone (1 marca)
• 1873 – Japonia przyjęła kalendarz gregoriański (1 stycznia)
• 1874 – w Bernie założono Powszechny Związek Pocztowy (9 października)
• 1875 – w Montrealu rozegrano pierwszy mecz hokeja na lodzie (3 marca)
• 1876–1879 – klęska głodu w Indiach i Chinach
• 1876
  • 10 marca – pierwszy telefon (Aleksander Bell, Edynburg)
  • 20 kwietnia – Powstanie kwietniowe w Bułgarii
• 1877 – wybuch X wojny rosyjsko-tureckiej (24 kwietnia)
• 1878 – inauguracja wystawy światowej w Paryżu (2 lutego)
• 1879 – Thomas Alva Edison opatentował żarówkę (27 stycznia)
• 1880–1881 – I wojna burska (16 grudnia 1880 – 23 marca 1881)
• 1881–1898 – Powstanie Mahdiego w Sudanie
• 1882 – Robert Koch ogłosił w Berlinie wyodrębnienie bakterii prątka odpowiedzialnego za gruźlicę (24 marca)
• 1883 – wybuch wulkanu Krakatoa (20 maja)
• 1884 – niemiecki wynalazca Paul Nipkow otrzymał patent na tzw. tarczę Nipkowa, która w ogromnym stopniu przyczyniła się do rozwoju telewizji (6 stycznia)
• 1885 – na konferencji w Berlinie europejskie mocarstwa uznały prawa króla Belgów Leopolda II do dorzecza Kongo (26 lutego)
• 1886 – Benz Patent-Motorwagen Nummer 1 pierwszym automobilem (29 stycznia)
• 1887 – rozpoczęła się budowa Wieży Eiffla (28 stycznia)
• 1888 – Roundhay Garden Scene pierwszym filmem świata (14 października)
• 1889 – całkowite zaćmienie Słońca obserwowane w Kalifornii i Nevadzie (1 stycznia)
• 1890 – Masakra nad Wounded Knee – ostatnie duże starcie zbrojne pomiędzy armią Stanów Zjednoczonych Ameryki, a Indianami Wielkich Równin (29 grudnia)
• 1891 – w Londynie odbyły się I Mistrzostwa Świata w Podnoszeniu Ciężarów (28 marca)
• 1892 – odbył się pierwszy konkurs na skoczni narciarskiej w norweskim Holmenkollen (31 stycznia)
• 1893 – Rudolf Diesel opatentował silnik wysokoprężny, zwany później od jego nazwiska silnikiem Diesla (23 lutego)
• 1894 – William Kennedy Dickson francusko-szkocki konstruktor, zatrudniony przez Thomasa Edisona opatentował kamerę filmową (7 stycznia)
• 1895 – promieniowania rentgenowskiego (promieni X), po raz pierwszy użyto je w celach klinicznych. W Dartmouth w stanie New Hampshire zastosowano je do zbadania i złożenia złamanej ręki (20 stycznia)
• 1896
  • pierwsze nowożytne igrzyska olimpijskie odbywają się w Atenach (6–15 kwietnia)
  • gorączka złota w Klondike (sierpień)
• 1897 – Szwajcar Matthias Zurbriggen zdobył Aconcaguę w Andach, najwyższy szczyt półkuli południowej (14 stycznia)
• 1898 – w Sankt Moritz odbyły się pierwsze zawody bobslejowe (4 stycznia)
• 1899
  • 11 października – wybuch II wojny burskiej
  • 2 listopada – powstanie bokserów w Chinach

A

• Niels Henrik Abel (1802–1829) – matematyk norweski.
• John Acton – brytyjski pisarz polityczny.

B

• Michaił Bakunin – anarchista rosyjski.
• Frédéric Bastiat – pisarz polityczny.
• Ludwig van Beethoven – kompozytor niemiecki.
• Vincenzo Bellini
• Otto von Bismarck – I kanclerz Rzeszy Niemieckiej.
• Georges Bizet
• Simón Bolívar – wenezuelski rewolucjonista.
• Johannes Brahms – kompozytor niemiecki.
• Aaron Burr – amerykański polityk.
• Frances Hodgson Burnett – angielska powieściopisarka.
• George Byron – angielski poeta, przedstawiciel romantyzmu.

C

• Fryderyk Chopin – sławny polski pianista.
• Augustin Louis Cauchy
• Georg Cantor
• Jeanne Calment (1875–1997) – najdłużej żyjąca osoba w historii, której wiek został udowodniony
• Pierre de Coubertin
• Pafnutij Czebyszow

D

• John Dalton (1766–1844) – angielski chemik.
• Charles Darwin – biolog brytyjski, twórca teorii ewolucji.
• Jefferson Davis – prezydent Stanów Konfederacji.
• Richard Dedekind
• Charles Dickens – pisarz brytyjski.
• Benjamin Disraeli – brytyjski polityk.
• Gaetano Donizetti – włoski kompozytor.

E

• Thomas Alva Edison – wynalazca
• Fryderyk Engels

F

• Michael Faraday
• Franciszek Józef I (1830–1916) – cesarz Austrii i król Węgier.

G

• Évariste Galois (1811–1832) – francuski matematyk.
• Carl Friedrich Gauss
• William Ewart Gladstone – brytyjski polityk – liberał.
• Johann Wolfgang Goethe – pisarz niemiecki.
• Ulysses Grant – generał wojsk Unii podczas Wojny Secesyjnej, osiemnasty prezydent Stanów Zjednoczonych.

H

• Karl Ludwig von Haller – szwajcarski konserwatywny myśliciel polityczny.
• Georg Wilhelm Friedrich Hegel – filozof niemiecki.
• Theodor Herzl – założyciel syjonizmu.
• David Hilbert
• Henryk Sienkiewicz – polski noblista, powieściopisarz.
• Victor Hugo (1802–1885) – pisarz francuski epoki romantyzmu.

K

• Robert Koch
• Ernst Eduard Kummer

L

• Robert E. Lee – generał wojsk Konfederacji podczas Wojny Secesyjnej.
• Aleksander Lesser
• Abraham Lincoln
• Joseph Lister

Ł

• Nikołaj Łobaczewski

M

• Jan Matejko – polski malarz.
• Karol Marks – niemiecki filozof i socjolog.
• Henri Meilhac
• Klemens von Metternich – kanclerz Austrii.
• Giacomo Meyerbeer
• Adam Mickiewicz – poeta polski.
• Édouard Manet – malarz francuski.
• Claude Monet – malarz francuski.
• Stanisław Moniuszko – kompozytor polski.
• Giuseppe Mazzini

N

• Napoleon Bonaparte – cesarz Francuzów.
• Florence Nightingale – twórczyni nowoczesnego pielęgniarstwa.
• Friedrich Nietzsche – filozof niemiecki.
• Alfred Nobel – wynalazca dynamitu.

O

• Jacques Offenbach

P

• Ignacy Jan Paderewski – pianista, kompozytor, działacz niepodległościowy i polityk polski.
• Emmeline Pankhurst – brytyjska sufrażystka.
• Ludwik Pasteur – francuski lekarz i odkrywca.
• Edgar Allan Poe – pisarz i poeta amerykański.
• Pierre-Joseph Proudhon – socjalista francuski.
• Bolesław Prus – właśc. Aleksander Głowacki pisarz polski.

R

• Gioacchino Rossini – włoski kompozytor.
• Georg Friedrich Bernhard Riemann
• Arthur Rimbaud – poeta francuski; symbol XIX rebelii.

S

• Eugène Scribe
• George Bernard Shaw – brytyjski dramaturg.
• Friedrich Schleiermacher – filozof i teolog niemiecki.
• Arthur Schopenhauer – filozof niemiecki.
• Franz Schubert – kompozytor austriacki.
• Hermann Schwarz
• Henryk Sienkiewicz – polski pisarz.
• Juliusz Słowacki (1809–1849) – polski pisarz romantyzmu.
• Herbert Spencer – brytyjski liberał, filozof i myśliciel polityczny.
• George Stephenson – brytyjski konstruktor maszyn parowych.

T

• Charles-Maurice de Talleyrand-Périgord francuski biskup i polityk.
• Nikola Tesla serbski wynalazca, poeta i malarz. Twórca koncepcji generowania i wykorzystania prądu przemiennego.
• Alexis de Tocqueville – francuski autor polityczny, liberał.
• Romuald Traugutt – oficer rosyjski, potem powstaniec polski.
• Mark Twain (1835–1910) – pisarz amerykański.
• Richard Trevithick – angielski wynalazca.

V

• Giuseppe Verdi
• Juliusz Verne – francuski pisarz, ojciec literatury Science fiction.

W

• Richard Wagner – kompozytor niemiecki.
• Alfred Russel Wallace
• Herbert George Wells – pisarz brytyjski (science fiction).
• Aleksander Wielopolski – polski polityk konserwatysta.
• Wiktoria (królowa)
• Oscar Wilde – dramaturg brytyjski (irlandzki).
• Józef Wybicki (1747–1822) – polski pisarz, polityk, autor słów „Pieśni Legionów Polskich we Włoszech”.

Z

• Ludwik Zamenhof