میخایل ګورباچف

د ۱۹۸۵ زکال په مۍ میاشت کې ګورباچوف د شوروي اتحاد په بهرنیو چارو وزارت کې د وینا پر مهال – د لومړي ځل لپاره یې مستقیما د خپل هېواد دیپلماتانو ته نغوته وکړه – د بهرني سیاست په برخه کې یې د اساسي بدلونونو اړوند خبرې وکړې. یو له هغو مهمو مسایلو څخه چې د هغه دولت ورسره مخ و په افغانستان کې د شوروي مداخله وه؛ له دې سره ۵ کاله کېدل چې کورنۍ جګړه پیل شوې وه. د جګړې پر مهال د شوروي پوځ درنه مرګ ژوبله لرله او سربېره پر دې د خلکو او پوځ ترمنځ د دغې مداخلې اړوند په زیاته کچه مخالفتونو شتون درلود. وروسته له هغه چې ګورباچوف واک ته ورسېد؛ په دغه جګړه کې یې له ښکېلتیا څخه د ځان خلاصون، لومړیتوب باله. هغه د ۱۹۸۵ زکال په اکتوبر میاشت کې د افغانستان له مارکسیست پلوه مشر ببرک کارمل سره ولیدل او له هغه یې وغوښتل چې له خپل دولت څخه د عامه ملاتړ نه لرل تصدیق او له مخالفو ډلو سره د واک د وېش هوکړه ترسره کړي. همدغه میاشت د ګوند سیاسي دفتر له افغانستان څخه د شوروي د جنګي ځواکونو د ویستلو اړوند د ګورباچوف پرېکړه تائید کړه، خو شوروي ځواکونه د ۱۹۸۹ زکال تر فبروري میاشتې پورې په بشپړ ډول له افغانستان څخه وه نه وتل.^{[۱۷][۱۸][۱۹][۲۰]}

ګورباچوف ته د سړې جګړې بېرته را ولاړ شوي کلک ګواښونه په میراث پاتې و. هغه له متحده ایالاتو سره د اړیکو په بیارغونه باور درلود؛ له دې سربېره نوموړی د اټومي جګړې له لرلید څخه وېرېدلی و او پوهېده چې ډېره لرې ده چې شوروي اتحاد دې تسلیحاتي سیالي وګټي. هغه فکر کاوه چې په لوړو نظامي لګښتونو دوامداره تمرکز به د داخلي اصلاحاتو په برخه کې د هغه پر هیلو ناوړه اغېز وکړي. په داسې حال کې چې د متحده ایالاتو ولسمشر رونالډ ریګان هم د یوې اټومي جګړې له لرلید وېرېدلی و خو ښکارېده چې عملا د ترینګلیتاو د کمولو غوښتونکی نه و او د ترېنګالتیاوو کمښت او تسلیحاتي کنټرول ته یې شا کړې وه؛ هغه د پوځي ځواک په زیاتولو لاس پورې کړ او شوروي اتحاد یې «شیطاني سترواکي» وبلله.  ^[۲۱][۲۲]

ګورباچوف او ریګان دواړه د سړې جګړې اړوند د یوې غونډې د ترسره کولو په لټه کې و، خو دواړه په خپلو هېوادونو کې له دې امله له یو لړ مخالفتونو سره مخ شول. هغوی د ۱۹۸۵ زکال په نومبر میاشت کې د سویس په جینوا کې د یوې ناستې په کولو هوکړې ته ورسېدل. ګورباچوف د متحده ایالاتو له ناټو ملاتړو سره د اړیکو د ښه کولو په لټه کې و؛ همدا و چې د ۱۹۸۵ زکال په اکتوبر میاشت کې یې د فرانسې له ولسمشر فرانسوا میتران سره په فرانسه کې ولیدل. په جینوا ناسته کې د ګورباچوف او ریګان ترمنځ بحثونه به ځیني مهال ډېر ګرم شول او ګورباچوف په پیل کې دې باور ته رسېدلی و چې امریکايي سیال یې «داسې نه ښکاري هغه څه چې زه وایم ویې دې اوري». دوی دواړو په افغانستان او نیکاراګوا کې د سړې جګړې د نیابتي جګړو او همدارنګه د بشري حقونو د مسایلو پر سر له خبرو سربېره د متحده ایالاتو د ستراتیژیکې دفاع په نوښت هم خبرې وکړې او ګورباچوف ورسره کلک مخالف و. د دوی دواړو مېرمنو هم په دغه ناسته کې له یو بل سره وخت تېر کړ او خبرې یې سره وکړې. دغه ناسته د دوه مشترکو پرېکړو په کولو چې له اټومي جګړې څخه به ډډه کوي او همدارنګه به دوه نورې ناستې کوي چې یوه به یې په ۱۹۸۶ زکال کې په واشنګټن ډي سي او بله به په ۱۹۸۷ زکال کې په مسکو کې ترسره کېږي؛ پای ته ورسېده. له دغې ناستې وروسته ګورباچوف پراګ ته ولاړ څو د وارسا تړون نور مشران هم له دغو بدلونونو څخه خبر کړي.^{[۲۳][۲۴][۲۵][۲۶][۲۷]}

ګورباچوف د ۱۹۸۶ زکال په جنوري میاشت کې د شلمې پېړۍ تر پایه د نړۍ د اټومي وسلو د له منځه وړو په موخه خپله عملي درې پړاوه لرونکې طرحه اعلان کړه. وروسته یې د ۱۹۸۶ زکال په اکتوبر میاشت کې له ریګان سره د ایسلنډ په ریکجاویک کې له لیدنې (د ریکجاویک غونډه) سره هوکړه وکړه. ګورباچوف غوښتل د متحده ایالاتو د ستراتیژیک دفاعي پروګرام له نه ترسره کېدو ډاډ ترلاسه کړي او په بدل کې به یې د شوروي اتحاد لرې مزل وهونکي اټومي توغندي تر ۵۰ سلنې پورې را کم کړي. دواړو مشرانو د اټومي وسلو په راکمولو هوکړه وکړه خو ریګان د خپل دفاعي پروګرام له پای ته رسولو ډډه وکړه او د دوی ترمنځ په دې اړوند هېڅ هوکړه ترسره نه شوه. له غونډې وروسته د ریګان ډېری پلویانو د اټومي وسلو د له منځه وړو پر سر د هغه په هوکړې نیوکه وکړه. ورته مهال ګورباچوف د ګوند سیاسي دفتر ته وویل چې ریګان «تر ډېره بدوي، وحشي او له فکري پلوه کمزوری سړی دی». ^[۲۸]

شخصیت

د ګورباچوف د پوهنتون ملګري ملینار نوموړی د «وفاداره او رښتیني» کس په توګه توصیف کړی. نوموړی پر ځان باوري، مودب او با نزاکته و چې ښه خوی یې درلود او تل خوش باوره و. هغه به له تحقیر کوونکو ټوکو او کله هم له ښکنځلو کار اخیست او تر ډېره به یې دریم کس ته اشاره کوله. نوموړی ماهر مدیر و او ښه حافظه یې لرله. په کار باندې د معتاد کس په توګه د ګوند د عمومي منشي توب پر مهال به د سهار په ۷:۰۰ یا ۸:۰۰ بجو له خوبه پاڅېده او د شپې تر ۱:۰۰ یا ۲:۰۰ بجو به نه ویده کېده. نوموړی به د سهار په ۹ یا لس بجو د ښار له لویدیځې څنډې څخه د خپل کاري دفتر پر لور تله او د شپې په اتو بجو به کورته راتله. تاوبمن نوموړی د «ډېر غوړه سړي» په توګه بللی؛ د هغه په آند ګورباچوف «په لوړو اخلاقي معیارونو» سمبال و.

ژوروس مدودوف هغه یو پیاوړی ویناوال باله او په ۱۹۸۶ زکال کې یې څرګنده کړه چې د لئون تروتسکي له مهاله «په ډېر احتمال سره ګورباچوف په ګوند کې د لوړو ځایګیو لرونکو په کتار کې تر ټولو ښه وینا وال دی». مدودوف څرګندوي چې ګورباچوف «کاریزماتیک رهبر» و، په داسې حال کې چې برژنف، آندروپوف او چرننکو کاریزماتیک رهبران نه و. دودر او برانسون نوموړی «هغه جاودګر بللی چې شکونه یې د نورو له افکارو لرې کول او تل یې هڅه کوله هر څه له ټولو سره شریک کړي، یا لږ تر لږه د انتقاد کچه کمرنګه کړي». مک کاولي په دې باور و چې ګورباچوف د خپلې واکمنۍ پر مهال د سخت دریځو مارکسېست – لینېنېستانو او لیبرالېستانو ترمنځ «په ډېره ښه توګه د خپل پیاوړي تکتیکي مهارت» له مخې خپل ځایګی ساتلی و، خو څرګندوي چې هغه «په تاکتیکي او لنډ مهاله سیاستونو کې د ستراتیژیکو او اوږده مهاله تفکر په پرتله ډېر ماهره و»؛ هغه هم تر ډېره پورې له دې امله چې ده ته «د زهرو په منځ کې د پالیسي جوړولو مسئولیت ور تر غاړې و». ^{[۲۹][۳۰][۳۱][۳۲]}

دودور او برانسون څرګندوي چې ګورباچوف «تر هستې پورې یو روسي او کلک وطن پرست و، بشپړ د هغو وګړو څېر چې په سرحدي سیمو کې ژوند کوي». تاوبمن همدارنګه څرګندوي چې دغه شوروي رهبر «د ځان لوړ بللو او ځان خوښونې یو حس درلود» او په دې سره د خپلو یو شمېر همکارانو «پام او ستاینې ته یې اړتیا لرله». همکاران یې تر ډېره له دې امله چې هغه به خپل مسئولیتونه ناتمامه پرېښودل، ناهیلي کېدل او ځینې مهال به یې دا احساس کاوه چې د هغه د ستاینې او پام وړ نه ګرځي. بیوګرافي لیکونکي دودور او برانسون څرګندوي چې ګورباچوف «په خپل شخصي ژوند کې له نظم سره په لېوالتیا لرلو یو پاک لمنی» و. تاوبمن څرګندوي چې «هغه د محاسبه شوو اغېزو د له منځه وړو وړتیا لرله». د هغه پر خبره په ۱۹۹۰ زکال کې هغه مهال چې داخلي محبوبیت یې مخ پر کمېدو شو، «له رواني پلوه له هېواد بهر یې د ځان اشباع ته اړتیا لرله»، هغه ځانګړنه چې له امله یې له شوروي اتحاد څخه بهر له نیوکو سره مخ شو. مک کالي پر دې باور و چې «د هغه د کمزورتیا یو له ټکو څخه هم د خپلو کړنوعواقبو ته د پام لرنې د وړتیا نه لرل و». ^{[۳۳][۳۴][۳۵][۳۶][۳۷][۳۸]}

ګورباچوف د ۲۰۲۲ زکال د اګست په ۳۰ مه د ۹۱ کلونو په عمر د مسکو په مرکزي روغتون کې ومړ. نوموړی د یوې اوږد مهاله شدیدې ناروغۍ وروسته ومړ چې د روغتون د راپور له مخې د ۲۰۲۰ زکال له پیل څخه د ډاکټرانو تر دوامداره پالنې لاندې و. هماغه ډول چې نوموړي په خپل وصیت کې غوښتي و د مسکو په نوودویچي هدیره کې د خپلې مېرمن رایسا په خوا کې خښ کړای شو. ^{[۳۹][۴۰][۴۱][۴۲][۴۳]}

ګورباچوف د روسیې په تاریخ کې تر ټولو ډېر عمر کوونکی واکمن و چې له الکساندر کرنسکي او د شوروي اتحاد د اسمي رهبر واسیلی کوزنتسوف څخه چې دواړه د ۸۹ کلنۍ په عمر مړه شول، مخکې شو. نوموړی په ۱۹۸۸ زکال کې د ګئورګي مالنکوف له مړینې وروسته د شوروي اتحاد یوازنی ژوندی پاتې شوی رهبر و او همدارنګه یوازنی هغه رهبر و چې د شوروي اتحاد د موجودیت پر مهال زېږېدلی و.

د مړینې اړوند غبرګونونه

د روسیې ولسمشر ولادمیر پوتین د ګورباچوف د مړینې له امله خواشیني څرګنده کړه او په هغه روغتون کې چې نوموړی مړ شو؛ د هغه مړي ته یې د درناوي مراسم ترسره کړل، خو د کریملین د ویاند دیمیتري پسکوف په خبره د کاري مصروفیتونو له امله یې د هغه د جنازې په مراسمو کې ونډه نه لرله. ولسمشر پوتین له دې سره د نوموړي کورنۍ ته د تلګرام په استولو نوموړی د «هغه سیاستوال او دولت مشر په توګه یاد کړ چې سیاسي اصلاحاتو یې د نړۍ پر تاریخ اغېز لرلی». د ګورباچوف نږدې ملګري الکسی وندیکتوف په دې «خواشیني» څرګنده کړه چې پوتین د هغه ټول سیاسي اصلاحات له منځه وړي. د روسیې د فدرال ولسي جرګې (دولتي ډوما) مرستیال ویتالي میلونوف د ګورباچوف اړوند مثبت لیدلوری نه درلود او څرګنده یې کړه چې هغه د روسیې لپاره «له هیلټر څخه بد» و. ورته مهال د روسیې د کمونیست ګوند رهبر ګنادی زیوګانوف څرګنده کړه چې ګورباچوف هغه رهبر و چې حکومت یې «زموږ د ټولو وګړو لپاره غم، بدبختي او مطلقې ستونزې» رامنځته کړې. د اروپايي کمیسیون مشر اورسولا فون در لاین، د بریتانیا لومړي وزیر بوریس جانسون، د متحده ایالاتو د بهرنیو چارو پخوانۍ وزیرې کاندولیزا رایس او د ایرلنډ د بهرنیو چارو وزیر میشل مارتین د ټویټرونو په کولو سره هغه ته درناوی وکړ. ^{[۴۴][۴۵][۴۶][۴۷][۴۸][۴۹][۵۰]}

د ملګرو ملتونو سازمان عمومي منشي انتونیو ګوتریش څرګنده کړه چې ګورباچوف د متحده ایالاتو د بهرنیو چارو د پخواني وزیر جیمز بېکر په څېر «یو بې ساری دولت چلونکی و چې د تاریخ لوري ته یې تغیر ورکړ له دې سربېره پیاوړی نړیوال رهبر، څو اړخونو ته پام لرونکی او د سولې څخه نه ستړی کېدونکی مدافع و»؛ هغه زیاته کړه چې «تاریخ به میخایل ګورباچوف د هغه کس په توګه په یاد ولري چې خپل لوی ملت یې د سړې جګړې د پای په اډانه کې د دیموکراسۍ خوا ته رهبري کړ». د کاناډا لومړي وزیر جسټین ټروډو څرګنده کړه چې «نوموړي د سړې جګړې له پای ته رسولو سره مرسته وکړه، په شوروي اتحاد کې یې اصلاحات ومنل، د اټومي وسلو ګواښ یې راکم کړ او لوی میراث یې له ځانه پرېښود». د فرانسې ولسمشر امانوئل مکرون څرګنده کړه چې هغه «یو سوله غوښتونکی شخصیت و او انتخابونو یې د روسانو د آزادۍ لپاره لاره پرانیسته». د متحده ایالاتو ولسمشر جوبایډن ګورباچوف د «پام وړ لیدلوري لرونکي کس» په توګه یاد کړ. ^{[۵۱][۵۲][۵۳][۵۴][۵۵]}