මැංගනීස්

භෞතික ගුණ

මැංගනීස් රිදීවන් අළු පැහැ ලෝහයකි. භංගුර වේ.විලීන කිරීම අපහසුය. නමුත් පහසුවෙන් ඔක්සිකරණය වේ. මැංගනීස් ලෝහය හා එහි අයණ අනු චුම්භක ගුණ දරයි.

සමස්ථානික

මැංගනීස් ස්වභාවිකව ස්ථායි සමස්ථානික දරයි. වඩාත්ම ස්ථායි ⁵³Mn(අර්ධ ආයු කාලය වසර මිලියන 3.7කි )මීට අමතරව ⁵⁴Mn (අර්ධ ආයු කාලය දින 312.3), ⁵²Mn (අර්ධ ආයු කාලය දින 5.591) හා 18 වන විකිරණශීලී සමස්ථානිකය වන ⁵⁵Mn ද පවතී.සියලුම විකිරණශීලි මූලද්‍රව්‍ය වල අර්ධ ආයු කාලය පැය 3කට වඩා අඩු වන අතර එයිනුත් බොහොමයක මිනිත්තුවකට වඩා අඩු වේ. එසේම Mn වල බහුරූප අවස්ථා 3ක්ද දැක ගත හැක.

මැංගනීස් වල සමස්ථානිකයන්හි අණුක භාරය 46ක සිට 65 දක්වා වෙනස් වේ. මේ අතරින් වඩා ස්ථායි වන්නේ අණුක භාරය 55 වන සමස්ථානිකයයි.

රසායනික ගුණ

Mn වල ඔක්සිකරණ අංකය -3 සිට +7 දක්වා වෙනස් වුවත් බහුල ඔක්සිකරණ තත්ව වන්නේ +2,+3,+4,+6 හා +7 ය. Mn වල +7 ඔක්සිකරණ අවස්ථාව නැමැති අස්ථාවර Mn₂O₇ඔක්සයිඩයක් සාදන අතර එමගින් MnO₄^-දම් පැහැති ප්‍රභල ඔක්සිකාරක සංයෝගයක් වන ඇනායනය සාදයි. එමෙන්ම +5(නිල් ) හා +6(කොල ) ඔක්සිකරණ තත්වද ප්‍රභල ඔක්සිකාරක වන අතර ඒවා ද්වීදාකරණ ප්‍රතික්‍රියා වලට සහභාගී වේ.

වඩාත්ම ස්ථායි ඔක්සිකරණ තත්වය +2 වන අතර එය රෝස පැහැතිය. +2 ඔක්සිකරණ තත්වයේ ඇති සංයෝග ගණනාවකි. මෙම ඔක්සිකරණ තත්වයේ ඇති මැංගනීස් ඛනිජ නිධි තුල බහුලවම Mn₂CO₃ ලෙස දැකිය හැක. +2 ඔක්සිකරණ තත්වයේ සංයෝග ජීවී දේහ තුල වැදගත් මෙහෙයක් ඉටු කරයි.අනෙත් ඔක්සිකරණ තත්ව ජීවී දේහ වලට විෂ සහිතය.මූලද්‍රව්‍යයේ 4s ඉලෙක්ට්‍රෝණ 2ක් ඉවත් කිරීමෙන් +2 ඔක්සිකරණ තත්වය ලැබේ.උත්තේජිත අවස්ථාවට පත් වූ පසු වල 3d කාක්ෂිකයේ යුග්ම නොවූ ඉලෙක්ට්‍රෝණ 5ක් පවතී.මෙම කාක්ෂිකය තුල ඉලෙක්ට්‍රෝණ එහා මෙහා ගමන් කිරීමේදි විමොචණය වන විද්යුත් චුම්භක තරංග දෘශ්‍ය පරාසයේ පවතින නිසා සංයෝගයට වර්ණයක් ඇති ලෙස පෙනේ.

+3 ඔක්සිකරණ තත්වය මැංගනීස් ඇසිටේට් වැනි සංයෝග තනයි. මේවාද තරමක් ප්‍රභල ඔක්සිකාරක සාදන අතර ඒවා ද්වීදාකරණය වෙමින් +2 හා +4 ඔක්සිකරණ තත්ව ලබා දීමට නැඹුරුව සිටී. මැංගනීස් සංයෝග ජෝන් ටේලර් ආචරණය නිසා මේවා අෂ්ඨතල හැඩැති සංයෝග සාදන අතර ඒවා දම් රතු පැහැති වේ.මැංගනීස් වල +5 ඔක්සිකරණ තත්වය මැංගනීස් ඩයොක්සයිඩ් විලීන වල ද්‍රවණය කිරීමෙන් ලැබේ. එසේම +6 ඔක්සිකරණ තත්වයද මැංගනීස් ඩයොක්සයිඩ් විලීන භෂ්ම තුල දිය කර වාතයට නිරාවරණය කිරීමෙන් ලබා ගත හැක.පර්මැංගනේට් +7 තත්වය දම් පැහැතිය. [[NaMnO₄]] ,[[ KMnO₄]] ,[[ BaMnO₄]] ප්‍රභල ඔක්සිකාරක වේ. පොටෑසියම් පර්මැංගනේට් වලට කොන්ඩිස් කැට කියාද කියනු ලැබේ.මේවා වෛද්‍ය රසායණාගාර තුල බහුලව භාවිත වේ. ද්‍රාවණ ඉලෙක්ට්‍රෝණ අන්වීක්ෂයෙන් සෛල නැරඹීමේදී වර්ණකයක් ලෙස යොදා ගනී.

^[1]

අතීතයේ ග්‍රීසියේ මැග්නීසියා ප්‍රදේශයේදී කළු පැහැති ලෝහ 2ක් හමු විය. මෙය සොයා ගත් ස්ථානය අනුව මැග්නස් ලෙස නම් කරණ ලදී. මේවා වර්ග 2ක් විය. එක් වර්ගයක් යකඩ ආකර්ෂණය කරමින් චුම්භක ගුණ දරයි. අනෙක යකඩ ආකර්ෂණය නොකරයි. නමුත් එය වීදුරු විවර්ණ කරමින් විරංජක ගුණ දරයි.මෙයින් දෙවන වර්ගය මැග්නීසියා ලෙස හඳුන්වනු ලැබූ අතර (මැන්ගනීස් ඩයොක්සයිඩ් බව නොදත්තේය.)අනෙක් වර්ගය මැන්ගනීන් ලෙස හඳුන්වනු ලැබීය.පසු කාලීනව මේ මැන්ගනීස් බව මයිකල් ම(ර්)කැට් නම් කරන ලදී.

මැංගනීස් හි ඔක්සයිඩ ස්වභාවයේ බහුලය. මේවායේ වර්ණවත් බව නිසා ගල් යුගයේ සිට ගල් ගුහා වල අඳිනු ලැබූ චිත්‍ර වර්ණ ගැන්වීමට මේවා යොදාගෙන ඇත. (ගාර්ගස් වල ගල් ගුහා වල චිත්‍ර වසර 24,000ත් 32,000ත් අතර පැරණිය.)මැංගනීස් සංයෝග ඊජිප්තු හා රෝම වීදුරු කාර්මිකයන් යොදාගෙන තිබේ.(වීදුරු වර්ණ ගැන්වීමට හෝ විවර්ණ කිරීමට )14 වන සියවසයේ වැනීසියේ වීදුරු කර්මාන්තය මීට සාක්ෂි සපයයි.මැංගනීස් ඩයොක්සයිඩ් යොදාගෙන පරීක්ෂණ පැවත්වූ ඉග්නේටියස් ගොට්‍රයිට් කාම්(1770)හා ජොහෑන් ග්ලේබර් (17 වන සියවස )මේවා පර්මැන්ගනේට් බවට පත්කල හැකි බව සොයා ගන්න ලදී. 18 වන සියවසයේ මැද භාගයේදී ස්වීඩන් ජාතික කාල් විලියම් ශීල් මැන්ගනීස් ඩයොක්සයිඩ් යොදාගෙන ක්ලෝරින් නිපදවීය. මෙහිදී HCl අම්ලයත් තනුක සල්ෆියුරික් අම්ලයත් සෝඩියම් ක්ලෝරයිඩ් හා මැංගනීස් ඩයොක්සයිඩ් ප්‍රතික්‍රියා කරවා ඇත. මෙලෙස ක්ලෝරින් හා හයිප ක්ලෝරින් නිපදවීම නිසා විරංජණකාරක ලොවට බිහිවිය.පසු කාලීනව 1774දී ජෝන් ගොට්ලීබ් නැමැත්තා මැංගනීස් ඩයොක්සයිඩ් කාබන් සමග ප්‍රතික්‍රියා කරවා ලෝහය ලබා ගන්නා ලදී.19 වන සියවසයේ මුල් භාගයේදී මැංගනීස් වානේ කර්මාන්තයට යොදා ගනු ලැබීය. වසර 1816දී යකඩ වලට මැංගනීස් එකතු කිරීමෙන් එය වඩාත් ශක්තිමත් වන බවත්, භංගුර බව අඩු වන බවත් සොයා ගනු ලැබීය. 1837දී බ්‍රිතන්‍ය ජාතික ජේම්ස් කූපර් පතල් ආශ්‍රිතව මැංගනීස් ලෝහයට නිරාවරණය වීමෙන් පාකින්සන් රෝගය වැනි රෝගයක් ඇති විය හැකි බව සොයා ගන්නා ලදී.1912දී විද්යුත් රසායනිකව මැංගනීස් පොස්ෆේට් ගැල්වීමෙන් තුවක්කු කැඩීයාම වැලැක්විය හැකි බව සොයා ගැනුනි.1866දී ලෙක්ලාන්ච් කෝෂය සොයා ගැනීමෙන් පසුව කැතෝඩීය විධ්‍රැවිකය ලෙස මැංගනීස් ඩයොක්සයිඩ් වල වටිනාකම වැඩි විය. නිකල් කැඩ්මියම් බැටරි හා ලිතියම් බැටරි සොයා ගැනීමට පෙර බොහෝවිට මැංගනීස් යොදා ගැනුනි. ස්වභාවිකව හමුවන මැංගනීස් වල අපද්‍රව්‍ය ඇති බැවින් සින්ක්- කැඩ්මියම් බැටරි හා ක්ෂාරීය බැටරි සඳහා කාර්මිකව නිපදවූ මැංගනීස් යොදා ගනු ලැබේ.

පෘථිවි කබොලේ 1000ppm (0.1%) පමණ මැංගනීස් ඇත. එය පෘථිවියේ මූලද්‍රව්‍ය බහුලතාව අතින් ගත් විට 12 වන තැන ගනී. පසේ 7000-9000ppm අතර ප්‍රමාණයකුත් මුහුදු ජලයේ 10 ප්‍රමාණයකුත් අවකාශයේ 0-01g/m³ ප්‍රමාණයකුත් මැංගනීස් ඇත. ප්‍රධාන ලෙසම මැංගනීස් තයිරොලුසයිට්( MnO₂), බ්‍රෝනයිට්(Mn²⁺Mn³⁺)(SiO₂) , සිලමලීන් (Ba,H₂O)₂.Mn₅O₁₀ ,හා රොඩොක්‍රොසයිට් (MnCO₃)ලෙස පවතී.වඩාත් වැදගත් මැංගනීස් ලෝපස වන්නේ තයිරොලුසයිට්ය.අනෙක් මැංගනීස් වානිජයම නිධි යකඩ නිධි සමග මිශ්‍රව පවතී.ගොඩබිම ඇති මෙම ලෝපස් විසිරී පවතී. ලෝකයේ මැංගනීස් නිධි වලින් 80%ක්ම දකුණු අප්‍රිකාවේ ඇත. තවද මෙම නිදි යුක්‍රේනය,ඉන්දියාව,චීනය,ගාබන්, බ්‍රසීලයේ දැකිය හැක.1978දී තක්සේරු කල අන්දමට මැංගනීස් ටොන් බිලියන 500ක් මුහුදු පත්ලේ ඇත.ෆෙරෝ මැංගනීස් නිපදවීම සඳහා මැංගනීස් ලෝපස් යකඩ ලෝපස් හා කාබන් සමග වායු ධාරා ඌෂ්මක හෝ විද්යුත් චාප ඌෂ්මක තුල ඔක්සිහෘත කරනු ලැබේ. මෙලෙස ලැබෙන ෆෙරෝ මැංගනීස් වල මංගනීස් ප්‍රතිශතය 30%ත් 80%ත් අතර වේ. පිරිසුදු මැංගනීස් ලබා ගැනීම , මැංගනීස් නිධි සල්ෆියුරික් අම්ලය සමග විද්යුත් නිස්සාරණයෙන් ලබා ගත හැක.

Manganese ore	Psilomelane (manganese ore)	Spiegeleisen is an iron alloy with a manganese content of approximately 15%	Manganese oxide dendrites on limestone from Solnhofen, Germany—a kind of pseudofossil. Scale is in mm	Mineral rhodochrosite (manganese(II) carbonate) in which the deep red color is due to impurities, not manganese

මැංගනීස් ප්‍රධාන ලෙසම මිශ්‍ර ලෝහ කර්මාන්තයේදී යොදා ගනී.මෙහිදී මැංගනීස් වෙනුවට යොදා ගත හැකි ආදේශක නොමැත.නමුත් මැංගනීස් ෆොස්පේටීකරණය වැනි සුලු භාවිත වලදී මැංගනීස් වෙනුවට සින්ක්, වැනේඩියම් වැනි ලෝහ යොදා ගත හැක.බැටරි කර්මාන්තයේදීද මැංගනීස් යොදා ගත්තද අනාගතයේදී ලිතියම් බැටරි යොදා ගැනීම නිසා එම කර්මාන්තයට මැංගනීස් යොදා ගැනීම අඩු වනු ඇත.

වානේ

මැංගනීස් වල ඇති සල්ෆර් තිර කිරීමේ, ඔක්සිජන්හරණ, හා මිශ්‍ර ලෝහ තැනීමේ ගුණය නිසා යකඩ වානේ කර්මාන්තයේදී ඉතා වැදගත් වේ. එසේම මැංගනීස් අඩු මිල මල නොකන වානේ නිස්සාරණයේදී ප්‍රධාන සංඝටකයකි.ලෝහ වලට මැංගනීස් සුලු ප්‍රමානයක් එකතු කිරීමෙන් ඒවායේ ද්‍රවාංක ඉහල යයි. එනම් මැංගනීස් මගින් නිපදවන ද්‍රවාංක ඉහල සල්ෆයිඩ නිසා ද්‍රව යකඩ සල්ෆයිඩ සෑදීම ප්‍රමාද කරයි. මැංගනීස් යොදා ගැනීම මගින් වානේ වල භංගුරතාව අඩු වේ. මේ නිසා සාමාන්‍ය වානේ වලට 8% පමණ මැංගනීස් යොදා ගනී. එසේම මැංගනීස් ප්‍රතිශතය 8% සිට 15% දක්වා වන වානේ වල ආතන්‍ය බවද 863MPa දක්වා වැඩි වේ. මෙලෙස මැංගනීස් යොදාගෙන වානේ නිපදවීම මුලින්ම සොයා ගත්තේ රොබට් හැඩ්ෆීල්ඩ් විසිනි.(1882දී)

ඇළුමිනියම් මිශ්‍ර ලෝහ

ඇළුමීනියම් මිශ්‍ර ලෝහ සෑදීමටද මැංගනීස් යොදා ගනී.මැංගනීස් ප්‍රතිශතය 1.5%ක් පමණ වන ඇළුමිනියම් වල ලෝහ විඛාදන ප්‍රතිරෝධය මෙමගින් වැඩි කරයි. මැංගනීස් ප්‍රතිශතය 0.8% සිට 1.5%ක් දක්වා වන ඇලුමිනියම් මිශ්‍ර ලෝහ පානීය බීම බංදුන් නිපදවීමට යොදා ගනී.

වෙනත් ප්‍රයෝජණ

Other uses

.

මෙතිල් සයික්ලෝ පෙන්ටාඩයිනයිල් මැංගනීස් ට්‍රයිකාබොනයිල් ගැසොලින් වල ඔක්ටේන් අගය අඩු කිරීමට යොදා ගනී. මෙම සංයෝගයේ මැංගනීස් හි ඔක්සිකරණ අංකය +1ක් වේ.මැංගනීස් ඩයොක්සයිඩ් කාබනික රසායනයේදී ඇරෝමැටික ඇල්කොහොල ඔක්සිකරණය කිරීමට යොදා ගනී. එසේම සංයෝගය ඔක්සිජන් හා ක්ලෝරීන් වායුව නිපදවීමටද යොදා ගනී.

වියලි කෝෂ තුල Zn ලෝහයෙන් 'e' ප්‍රතිග්‍රහණය කිරීම සඳහා මැංගනීස් ඩයොක්සයිඩ් යොදා ගැනුනි. මෙම ක්‍රියාවලියේදී MnO₂සංයෝගය MnOOH බවට පත් වේ.එහිදී ඇනොඩයෙන් හයිඩ්‍රිජන් නිපදවීම වලකී.MnO₂ + H₂O + e− → MnO(OH) + OH−ක්ෂාරීය කෝශ තුලද MnO₂ යොදා ගනී. එහිදී ඉහත ප්‍රතික්‍රියාවම වෙනස් විද්යුත් විඡ්ඡේද්‍යයක් තුල සිදුවේ.වසර 2002ඒදී මැංගනීස් ඩයොක්සයිඩ් ටොන් 230,000ක් මෙසේ බැටරි නිෂ්පාදනය සඳහා යොදාගෙන තිබේ.මුදල් කාසි නිපදවන ලෝහයේද Mn අඩංගු වේ.අතීතයේ කාසි නිපදවීමට ගත් මිශ්‍ර ලෝහයේ තඹ(75%), නිකල්(25%) අඩංගු වුවත් පසුව නිකල් ලෝහය හිඟ වීමත් සමග කාසි නිපදවීමට රිදී හා මැංගනීස් අඩංගු ලොඅහයක් යොදා ගැනුනි.මෙහිදී අදාල මිශ්‍ර ලෝහයේ තඹ(56%),රිදී(35%),මැංගනීස්(9%)ලෙස අඩංගු විය.මැංගනීස් අඩංගු සංයෝග වීදුරු හා සෙරමික් කර්මාන්තයේදී වර්ණක ලෙස යොදා ගැනේ. දුඹුරු පැහැති භාණ්ඩ වල මැංගනීස් අඩංගුය. වීදුරු කර්මාන්තයේදී මැංගනීස්III යකඩII හා ප්‍රතික්ටියාවෙන් ප්‍රභල කොල පැහැයක් ඇති කරයි.මීට අමතරව රෝස පැහැති වීදුරු බොහොමයක් නිෂ්පාදනයට යොදා ගන්නේ මැංගනීස්ය.

මැංගනීස් ජීවී දේහ තුල අංශුමාත්‍ර මූලද්‍රව්‍යකි. Mn සහ සාධක ලෙස ඇති එන්සයිම ගණනාවක් ඇත. මේ අතර ඔක්සිඩෝරෙඩියුටේස්, ට්‍රාන්ස්ෆරේස්,හයිඩ්‍රොලේස්,ලයිපේස්,අයිසෝමරේස්,ලිගේස්,ලැක්ටීනා,හා ඉන්ටග්‍රිනස් ආදිය ඇත. ආනේස් හා ඩිප්තීරියා විෂබීජ තුලද අඩංගු වේ.එසේම සුපර් ඔක්සයිඩ් ඩිස්බියුටේස් වලද අඩංගු වේ.(Mn-SOD)

Mn-SOD එන්සයිමය බොහෝ එයුකැරියෝටික බැක්ටීරියා තුල මයිටකොන්ඩ්‍රියමේ ඇත.(මේවා මයිටකොන්ඩ්‍රියා වල ප්‍රවේණික තොරතුරු ගබඩා කර තබයි.) Mn-SOD එන්සයිමය ජෛව පරිණාමයේ ඉතා මුල් අවධි වල පැවති එන්සයිමයකි. ජීවී දේහ ඔක්සිජන් භාවිතා කිරීමට පෙර සුපර් ඔක්සයිඩ වල විෂගහරණ ක්‍රියාවට මෙය වැදගත් විය.මිනිස් සිරුරේ 12mg පමණ Mn අඩංගුය. ඒවා බහුල ලෙස අස්ථි,පටක තුල පවතී.එසේම අක්මාව හා වකුගඩු ආශ්‍රිතව මේවා සාන්ද්‍රණය වී පවතී.ප්‍රභාසංස්ලේශණයටද මැංගනීස් වැදගත් වේ. හරිතලව තුල ඔක්සිජන් පරිවහණය සඳහා මේවා වැදගත් වේ.මෙම ක්‍රියාව හරිතලවයේ තයිලකොයිඩ පටල තුල සිදුවේ.එසේම මේවා ප්‍රභාජලවිඡ්ඡේදනයේදී වැදගත් වේ.

මැංගනීස් ලෝහය නිකල්. කොපර් වැනි ලෝහ තරම්ම විෂ සහිත නොවේ.කෙසේ වෙතත් මැංගනීස් දුමාරයට විවෘත වීම (5mg/m³ පමණ වන ) විෂ සහිත විය හැක.මෙලෙස මැංගනීස් විෂ වීමෙන් මොලය හා සම්බන්ධ සංකුලතා ඇති විය හැක.මැංගනීස් අයන වලට වඩා පර්මැංගනේට් අයන විෂ සහිත වේ.10g පමණ ශරීර ගත වූ විට මාරාන්තික වේ.මේවා ශරීර ගතවීමෙන් පටක හා ශ්ලේශ්මල පටක ක්ෂය වීම සිදු විය හැක. ශරීර ගත වන මැංගනීස් වලින් ඉතා සුලු ප්‍රමාණයක් පමණක් බඩවැල් මගින් අවශෝෂණය කයි. කෙසේ වෙතත් මෙම පර්මැංගනේට් වලින් වකුගඩු හා අක්මාවට බලපෑම් ඇති කරයි. වසර 2005දී මීයන් යොදාගෙන කරණු ලැබූ පරීක්ෂණ වලින් මැංගනීස් ආශ්වාසයෙන් මධ්‍ය ස්නායු පද්ධතියට ඇතිවන බලපෑම මැන බලා තිබේ. මැංගනීස් නිසා මැංගනිසම නැමැති ස්නායු රෝගයක් ඇති වේ.(පාකින්සන් රෝගයට සමාන )මෙම රෝගී තත්වයට බහුලවම බඳුන් වන්නේ මැංගනීස් පතල් ආශ්‍රිතව වැඩකල ජනතාවයි. වසර 2010දී සිදුකල සොයාගැනීමක් උනේ පානීය ජලයේ ඇති මැංගනීස් දිගු කාලීනව ශරීර ගත වීමෙන් පාසල් වියේ දරුවන්ගේ බුද්ධිය සම්බන්ද ගැටලු ඇතිවන බවය.

• Parkerize

Manganese හා සබැඳි මාධ්‍ය විකිමාධ්‍ය කොමන්ස් හි ඇත.

manganese , යන්න නිදහස් ශබ්දකෝෂය වන වික්ෂනරිය දී සොයා බලන්න.

• National Pollutant Inventory – Manganese and compounds Fact Sheet
• International Manganese Institute
• Neurotoxicity of inhaled manganese: Public health danger in the shower?
• NIOSH Manganese Topic Page
• Link Found Between Parkinson's Disease Genes And Manganese Poisoning
• The periodic table of videos: Manganese
• Manganex සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2012-11-10 at the Wayback Machine – Institute of Occupational Medicine's Manganese Exposure Database

සැකිල්ල:Manganese compounds