หลี ยฺเหวี่ยนเจ๋อ

หลี่เกิดในครอบครัวชาวฮกเกี้ยนในนครชินจิกุ (หรือนครซินจู๋ในปัจจุบัน) ทางตอนเหนือของเกาะไต้หวันซึ่งในขณะนั้นยังอยู่ภายใต้การปกครองของญี่ปุ่น หลี ยฺเหวี่ยนเจ๋อเป็นบุตรของนายหลี่ เจ๋อฟาน จิตรกรชาวไต้หวัน และนางไช่ เผย์ (蔡配; Cài Péi) ครูประถมศึกษาจากเมืองโกเซโก (ญี่ปุ่น: 梧棲港街; โรมาจิ: Goseikō-kai) จังหวัดไทจู (ปัจจุบันคือเขตอู๋ชีของนครไถจง)^[1][3][4] ต้นตระกูลของหลี่สืบเชื้อสายมาจากชาวฮกเกี้ยนในนครหนานอัน มณฑลฝูเจี้ยนในจีนแผ่นดินใหญ่^[6] ขณะเข้าเรียนประถมศึกษาที่โรงเรียนประถมศึกษาซินจู๋หลี่เป็นตัวแทนเบสบอลและเทเบิลเทนนิสของโรงเรียน หลี่เข้าศึกษาระดับมัธยมปลายที่โรงเรียนมัธยมปลายซินจู๋ ซึ่งเขาเล่นเทนนิส ทรอมโบน และฟลูต

หลี ยฺเหวี่ยนเจ๋อเข้าเรียนระดับปริญญาตรีที่มหาวิทยาลัยแห่งชาติไต้หวันโดยไม่ต้องสอบเข้า และสำเร็จการศึกษาวิทยาศาสตรบัณฑิตใน ค.ศ. 1959^[1][3] สำเร็จการศึกษาวิทยาศาสตรมหาบัณฑิตจากมหาวิทยาลัยแห่งชาติชิงหฺวาใน ค.ศ. 1961 และสำเร็จการศึกษาปรัชญาดุษฎีบัณฑิตจากมหาวิทยาลัยแคลิฟอร์เนีย เบิร์กลีย์ ใน ค.ศ. 1965 โดยมีที่ปรึกษาได้แก่บรูซ เอช. มาฮัน^[1][3] เขาดำรงตำแหน่งในคณะกรรมการเคมีสากลตั้งแต่ ค.ศ. 1977 จนถึง ค.ศ. 1984^[4]

ในเดือนกุมภาพันธ์ ค.ศ. 1967 หลี่เริ่มทำงานวิจัยหลังปริญญาเอกกับดัดลีย์ อาร์. เฮิร์ชบาคที่มหาวิทยาลัยฮาร์วาร์ดเพื่อศึกษาปฏิกิริยาระหว่างอะตอมไฮโดรเจนและโมเลกุลคู่ของโลหะแอลคาไล และการสร้างเครื่องยิงลำโมเลกุลตัดกันเพื่อศึกษาจลนศาสตร์ หลังจบโครงการวิจัยหลังปริญญาเอกกับเฮิร์ชบาค หลี่ได้ย้ายไปประจำมหาวิทยาลัยชิคาโกในเดือนตุลาคม ค.ศ. 1968 และได้เลื่อนชั้นขึ้นเป็นศาสตราจารย์ในเดือนมกราคม ค.ศ. 1973^[7] ต่อมาใน ค.ศ. 1974 เขาได้ย้ายกลับไปยังมหาวิทยาลัยแคลิฟอร์เนีย เบิร์กลีย์เพื่อไปเป็นศาสตราจารย์สาขาเคมีและดำรงตำแหน่ง principal investigator ประจำห้องปฏิบัติการแห่งชาติลอว์เรนซ์ เบิร์กลีย์ควบอีกหนึ่งตำแหน่ง โดยในปีเดียวกันนั้นเองหลี่ได้รับสัญชาติอเมริกัน นอกจากนี้หลี่ยังได้รับเกียรติเป็นศาสตราจารย์เกียรติคุณในกลุ่มมหาวิทยาลัยแคลิฟอร์เนียด้วย^[8]

งานวิจัยของศาสตราจารย์หลี่มุ่งความสนใจไปที่ความสามารถในการควบคุมพลังงานของสารที่เข้าทำปฏิกิริยา การสร้างความเข้าใจเกี่ยวกับผลของทิศทางการเรียงตัวของโมเลกุลต่อการเกิดปฏิกิริยาเคมี และการศึกษาอื่น ๆ ที่เกี่ยวข้องกับจลนศาสตร์เคมี โดยใช้เทคนิคการยิงลำโมเลกุลตัดกันที่หลี่และเฮิร์ชบาคร่วมกันพัฒนา เทคนิคดังกล่าวทำให้หลี่และคณะนักวิจัยสามารถเก็บข้อมูลเกี่ยวกับพลังงานจลน์ของโมเลกุลที่เกี่ยวข้องในปฏิกิริยาและศึกษาขั้นตอนปฐมภูมิในการเกิดปฏิกิริยาได้ ผลงานเกี่ยวกับการศึกษาจลนศาสตร์เคมีด้วยการยิงลำโมเลกุลตัดกันนี้ทำให้หลี่และเฮิร์ชบาคได้รับรางวัลโนเบลสาขาเคมีใน ค.ศ. 1986 ร่วมกับจอห์น โพลานยี^[7]

หลี่ดำรงตำแหน่งประธานของสถาบัน Academia Sinica แห่งประเทศไต้หวันระหว่าง ค.ศ. 1994 และ ค.ศ. 2006^[7] และยังมีบทบาทสำคัญอื่น ๆ ในวงการวิทยาศาสตร์นานาชาติ เช่น โครงการค่ายวิทยาศาสตร์เอเชีย (Asian Science Camp) ซึ่งหลี่เป็นผู้ริเริ่มร่วมกับมาซาโตชิ โคชิบะ (รางวัลโนเบลสาขาฟิสิกส์ ค.ศ. 2002) เพื่อเปิดโอกาสสำหรับนักเรียนและนักศึกษาในทวีปเอเชียผู้สนใจด้านวิทยาศาสตร์ให้ได้มีโอกาสพบปะกับนักวิทยาศาสตร์ที่มีชื่อเสียง^[9] และ Malta Conferences ซึ่งเป็นโครงการสำหรับพัฒนานักวิทยาศาสตร์ในภูมิภาคตะวันออกกลาง โดยหลี่ได้เปิดรับสมัครนักวิจัยจากภูมิภาคดังกล่าวหกคนเพื่อฝึกวิจัยกับเครื่องซินโครตรอนในประเทศไต้หวัน^[10] เป็นต้น

หลี่ได้รับเลือกให้เป็นนายกสภานานาชาติเพื่อวิทยาศาสตร์ใน ค.ศ. 2008 และเริ่มดำรงตำแหน่งตั้งแต่ ค.ศ. 2011^[11] นอกจากนี้หลี่ยังดำรงตำแหน่งในคณะกรรมการที่ปรึกษาระหว่างประเทศของมหาวิทยาลัยตุนกูอับดุลระฮ์มัน ประเทศมาเลเซียด้วย^[12]

ระหว่างการเลือกตั้งประธานาธิบดีไต้หวัน ค.ศ. 2000 หลี่สนับสนุนพันธมิตรฟั่นลวี่ซึ่งสนับสนุนให้ไต้หวันแยกตัวเป็นเอกราช ในช่วงสัปดาห์สุดท้ายหลี่ประกาศสนับสนุนนายเฉิน ฉุยเปี่ยนซึ่งชนะเจมส์ ซ่งและได้รับเลือกเป็นประธานาธิบดี เฉิน ฉุยเปี่ยนแต่เดิมตั้งใจจะเสนอให้หลี่เป็นนายกรัฐมนตรีด้วย หลี่ดำรงตำแหน่งประธานสถาบัน Academia Sinica ตั้งแต่ ค.ศ. 1994 โดยสละสัญชาติสหรัฐเพื่อรับตำแหน่ง^[13] หลี่ยังมีส่วนร่วมสำคัญในการแต่งตำราประวัติศาสตร์ไต้หวันชื่อ โนวิงไต้หวัน ในฐานะประธานสถาบัน Academia Sinica ด้วย^[14]

เฉิน ฉุยเปี่ยนได้ขอให้หลี่เป็นตัวแทนสาธารณรัฐจีนในการประชุมผู้นำประเทศในกลุ่มความร่วมมือทางเศรษฐกิจเอเชีย-แปซิฟิกที่ประเทศเม็กซิโกใน ค.ศ. 2002 ที่ประเทศไทยใน ค.ศ. 2003 และที่ประเทศชิลีใน ค.ศ. 2004 เนื่องจากสาธารณรัฐประชาชนจีนไม่ยอมให้ประธานาธิบดีสาธารณรัฐจีนเข้าร่วมการประชุม^[15] ในเดือนมกราคม ค.ศ. 2004 หลี่ร่วมกับนักธุรกิจด้านอุตสาหกรรม หวัง หย่งชิ่ง และผู้กำกับการแสดงละครเวที หลิน หฺวายหมินได้แสดงเจตนารมณ์ร่วมกันเพื่อสนับสนุนทั้งเฉิน ฉุยเปี่ยนและเหลียน จ้าน และหลี่ได้ประกาศสนับสนุนเฉินอีกครั้งในการเลือกตั้งประธานาธิบดีไต้หวัน ค.ศ. 2004

ระหว่างการเลือกตั้งประธานาธิบดีไต้หวัน ค.ศ. 2012 หลี่ได้ประกาศสนับสนุนไช่ อิงเหวินจากพรรคประชาธิปไตยก้าวหน้า และในช่วงต้น ค.ศ. 2016 เขาได้สนับสนุนพรรคอำนาจใหม่ซึ่งก่อตั้งโดยนักศึกษาที่เข้าร่วมในขบวนการนักศึกษาทานตะวัน^[16]

ใน ค.ศ. 2003 หลี่เป็นหนึ่งในผู้ได้รับรางวัลโนเบลจำนวน 22 คนที่ลงนามใน Humanist Manifesto^[17]

ใน ค.ศ. 2010 หลี่กล่าวว่าภาวะโลกร้อนมีโอกาสที่จะรุนแรงกว่าที่นักวิทยาศาสตร์คาดการณ์ไว้ และประชาชนไต้หวันต้องลดปริมาณการปล่อยก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ลงจาก 12 ตันต่อปีให้เหลือเพียงสามตัน ซึ่งไม่ใช่แค่เพียงการแต่งคำขวัญ ปิดไฟหนึ่งชั่วโมง หรือลดการบริโภคเนื้อสัตว์เท่านั้น โดยระบุว่า "เราต้องเรียนรู้ที่จะใช้ชีวิตแบบเดียวกับที่บรรพบุรุษของเราเคยอยู่" และ "ประชาชนไต้หวันจะไม่มีโอกาสดำรงชีวิตรอดได้นานในอนาคต" ถ้าไม่พยายามกระทำดังกล่าว^[18]

หลี ยฺเหวี่ยนเจ๋อเป็นบุตรคนที่สองจากเก้าคนของหลี่ เจ๋อฟาน จิตรกรคนสำคัญของไต้หวัน และไช่ เผย์ ครูประถมศึกษา^[19] นอกจากตัวหลี ยฺเหวี่ยนเจ๋อเองแล้วเขายังมีพี่น้องอีกสามคนที่ดำรงตำแหน่งสำคัญด้านวิทยาศาสตร์ ได้แก่พี่ชาย หลี ยฺเหวี่ยนชวัน ศาสตราจารย์ด้านชีวเคมีประจำมหาวิทยาลัยจอนส์ ฮอปคินส์^[20] น้องชาย หลี ยฺเหวี่ยนเผิง อาจารย์สาขาเคมีประจำมหาวิทยาลัยแห่งชาติเจียวทง ซึ่งทั้งหลี ยฺเหวี่ยนชวันและหลี ยฺเหวี่ยนเผิงก็ได้รับเลือกเป็นสมาชิกของสถาบัน Academia Sinica เช่นเดียวกันกับหลี ยฺเหวี่ยนเจ๋อ^[21][22] และน้องสาว หลี่ จี้เหมย์ ศาสตราจารย์เกียรติคุณประจำมหาวิทยาลัยแห่งชาติจงซิ่ง^[23]

หลี ยฺเหวี่ยนเจ๋อสมรสกับเบอร์นิซ อู๋ ซึ่งรู้จักกันตั้งแต่สมัยเรียนประถมศึกษา และมีบุตรด้วยกันสามคนได้แก่เท็ด (เกิด ค.ศ. 1963) ซิดนีย์ (เกิด ค.ศ. 1966) และชาร์ลอตต์ (เกิด ค.ศ. 1969)^[7]

• Lee, Y. T. "Crossed Molecular Beam Studies and Dynamics of Decomposition of Chemically Activated Radicals", University of Chicago, United States Department of Energy (through predecessor agency the Atomic Energy Commission), (September 1973).
• Lee, Y. T. & S. J. Sibener. "Internal Energy Dependence of Molecular Condensation Coefficients Determined from Molecular Beam Surface Scattering Experiments", Lawrence Berkeley Laboratory, University of California, Berkeley, United States Department of Energy, (May 1978).
• Lee, Y. T., Sibener, S. J. & R. J. Buss. "Development of a Supersonic Atomic Oxygen Nozzle Beam Source for Crossed Beam Scattering Experiments", Lawrence Berkeley Laboratory, University of California, Berkeley, United States Department of Energy, (May 1978).
• Lee, Y. T., Baseman, R. J., Guozhong, H. & R. J. Buss. "Reaction Mechanism of Oxygen Atoms with Unsaturated Hydrocarbons by the Crossed-Molecular-Beams Method", Lawrence Berkeley Laboratory, University of California, Berkeley, United States Department of Energy-Office of Basic Energy Science, (April 1982).
• Lee, Y. T. "Molecular-beam Studies of Primary Photochemical Processes", Lawrence Berkeley Laboratory, University of California, Berkeley, United States Department of Energy, (December 1982).
• Lee, Y. T., Continetti, R. E. & B. A. Balko. "Molecular Beam Studies of Hot Atom Chemical Reactions: Reactive Scattering of Energetic Deuterium Atoms", Lawrence Berkeley Laboratory, United States Department of Energy, (February 1989).
• Lee, Y.T., "Energy, Environment, and the Responsibility of Scientists", (2007).

• วิกิมีเดียคอมมอนส์มีสื่อเกี่ยวกับ Yuan T. Lee
• หลี ยฺเหวี่ยนเจ๋อ ที่ Nobelprize.org
• “Yuan T Lee – Science Video Interview”, Vega Science Trust (Archive)
• “Yuan Lee, Taiwan”, Global Ideas
• “Sustainability of the human society (part1)“, Akademi Sains Malaysia ASM
• “Sustainability of the human society (part2)“, ASM
• “Sustainability of the human society (part3)“, ASM
• “Dynamics of Chemical Reactions and Photochemical Processes (Lecture + Discussion)”, Yuan T. Lee (2010), Lindau Nobel Laureate Meetings