Poole-Litaue

Polen-Litauen Rzeczpospolita Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego Königligi Republik vo dr Polnische Chroone und vom Groossfürstedum Litaue 1569–1795
Faane Wabbe
Wahlspruch	Si Deus nobiscum, quis contra nos[1]
Verfassig	Articuli Henriciani 1573–1791/1792–1795 Pacta conventa 1573–1791/1792–1795 Verfassig vom 3. Mai 1791 1791–1792
Kanzleisprooche und Landessprooche	Polnisch[2] (1569–1795) Ruthenisch (1569–1697)[3] Latiinisch Landessprooche: Polnisch Masurisch Litauisch Schemaitisch Lettisch Kaschubisch Dütsch Russisch Hebräisch Jiddisch Armeenisch ukrainischi, altbelarussischi und russinischi Sprooche
Hauptstadt	Krakau und Vilnius Warschau (ab 1596)
Staatsform	Aristokratischi Republik uf dr Baasis vom ene dualistisch-föidaale Föderalstaat (1569–1791/1792–1795) Aristokratisch-Bürgerligi Republik uf dr Baasis vom ene Äihäitsstaat (1791–1792)
Regierigssüsteem	Parlamentarischi Monarchii[4][5] mit eme Erbmonarch am Spitz uf dr Grundlaag von ere aristokratisch-parlamentarische Repräsentatiive Demokratii (1569–1572) Parlamentarischi Monarchii[6][7] mit einem Waalmonarch am Spitz[8] uf dr Grundlaag von ere aristokratisch-parlamentarische Repräsentatiive Demokratii (1573–1791/1792–1795) Konstituzionell-parlamentarischi Monarchii[9] uf dr Grundlaag von ere aristokratisch-bürgerlig-parlamentaarische Repräsentatiive Demokratii (1791–1792)
Staatsoberhaupt	Dr polnisch Köönig und Dr litauisch Groossfürst
Regierungschef	Dr Vorsitzend vom Senaat
Flechi	729.900 km² (1772)[10]
Iiwooner	12.000.000 (1772)[10]
Wäärig	Złoty
Gründig	12. August 1569 (Lubliner Union)
Uflöösig	24. Oktober 1795 (Driddi Polnischi Däilig)
Nazionaalhümne	Gaude Mater Polonia

Poole-Litaue (au Rzeczpospolita oder Köönigligi Republik und latiinisch Respublica Poloniae) isch e Staat in Middel- und Ostöiropa gsi, wo vo 1569 bis 1795 bestande het. Es isch e dualistische föidaale Ständestaat gsi, e föderale Bundesstaat mit Elimänt von ere aristokratische Republik uf dr Baasis von ere parlamentarisch-konstituzionelle Monarchii (monarchia mixta)^[11] und eme Herrscher as Ooberhaupt, wo meerhäitlig vo dr Aristokratii in freie Waale gweelt worde isch.^[12]

Wo d Jagiellone usgstorbe si, isch e Waalmonarchii igfüert worde und s Ständeparlamänt, dr Sejm, wo im Wääsentlige d Inträsse vo dr Aristokratii verdräte het, het umfangriichi Kompetänze überchoo. Doorum wrd vilmol von ere Aadelsrepublik greedet, und wenn uf die polnische Staate noch 1918 Bezug gnoo wird, vo dr Erste Polnische Republik.

S Köönigriich Poole (polnisch mäistens äifach Korona bzw. d Chroone) und s Groossfürstedum Litaue si scho 1386 in ere Personaalunioon veräint gsi. S Gebiet wo s am grösste gsi isch um 1618, het dr grösst Däil vom Staatsgebiet vom hütige Poole unfasst, mit em hütige Litaue, Lettland und Belarus, groosse Däil vo dr hütige Ukraine und chliineri Däil vom hütige Russland, Estland, Rumäänie und dr Republik Moldau.

Poole-Litaue isch e Vilvölkerstaat gsi, und sini heterogeene Bevölkerigsethnie häi die underschiidligste Glaubensbekenntnis gha. Katholischi, brotestantischi, orthodoxi und armeenischi Christe, Juude und Musliim häi mit- und näbenenander gläbt und drotz dr Dominanz vom katholische Klerus e politisch gstützti Religionsfreihäit gnosse.

Mit dr Realunion vo 1569 si s Köönigriich Poole und s Groossfürstedum Litaue mit em Kööniglige Pröisse und em Herzogdum Livland zum ene gmäinsaame Staatskörper verschmulze. Au die ländliche Gebiet vom Kööniglige Pröisse si vo polnische Beamte (Staroste) verwaltet worde, d Stadtrepublike Danzig, Thorn und Elbing, und au s Fürstbistum Ermland häi e groosses Maass an Autonomii gnosse. Anderi Gebiet, wie s Herzogdum Pröisse, s Herzogdum Kurland und Semgalle und für e Zit au d Donaufürstedümer vo Moldau und dr Walachei häi nume as Lääche Poole-Litaue ghöört. Zu Poole-Litaue häi bis 1772 au d Zipser Stedt ghöört, wo 1421 vom Köönigriich Ungarn an s Köönigriich Poole verpfändet worde si.