Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt

MSHBP, Ümumdünya İnsan hüquqları Bəyannaməsinin formalaşmasına gətirib çıxaran eyni proseslərdən qaynaqlanır.^[4] Birləşmiş Millətlər Təşkilatının qurulmasına gətirib çıxaran 1945-ci il San-Fransisko Konfransında "İnsanın əsas hüquqları haqqında Bəyannamə" təklif edilmiş və İqtisadi və Sosial Şuraya onu tərtib etmək tapşırığı verilmişdi.^[3] Prosesin başlanğıcında həmin sənəd insan hüquqları ilə bağlı ümumi bəyannamələri nəzərdə tutan bəyannaməyə və məcburi öhdəlikləri əks etdirən konvensiya və ya pakta bölünmüşdü. Daha sonra ÜİHB formalaşdı və 10 dekabr 1948-ci ildə qəbul edildi.^[3]

Bu Paktda iştirak edən bütün dövlətlər, o cümlədən özü idarə olunmayan və asılı ərazilərin idarə olunmasında məsuliyyət daşıyan dövlətlər, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsinə uyğun olaraq öz müqəddəratını təyinetmə hüququnun həyata keçirilməsini təşviq etməli və bu hüquqa hörmət etməlidirlər.^[5]

Konvensiyanın maddələri hazırlanarkən, BMT üzvləri arasında neqativ mülki və siyasi hüquqların pozitiv iqtisadi, sosial və mədəni hüquqlara münasibətdə əhəmiyyətli fikir ayrılıqları qalırdı.^[6] Nəticədə, bu, konvensiyanın iki fərqli pakta bölünməsinə səbəb oldu; "paktlardan biri mülki və siyasi hüquqları, digəri isə iqtisadi, sosial və mədəni hüquqları ehtiva edirdi."^[7] Hər iki pakt mümkün qədər çox oxşar müddəaları ehtiva edəcək və imza üçün eyni vaxtda açılacaqdı.^[7] Həmçinin hər iki paktda hər bir xalqın öz müqəddəratını təyin etmək hüququ haqqında müddəa da olacaqdı.^[8]

İlk sənəd Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt, ikincisi isə İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt olmuşdur. Layihələr 1954-cü ildə müzakirə olunmaq üçün BMT Baş Məclisinə təqdim olunmuş və 1966-cı ildə qəbul edilmişdir.^[9] Diplomatik danışıqlar nəticəsində İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktdan qısa müddət əvvəl qəbul olundu. Hər iki pakt ÜİHB ilə birlikdə müasir beynəlxalq insan hüquqları sistemində əsas hüquqları təsbit edən sənədlər hesab olunurlar.^[4]

Paktın strukturu ÜİHB və İSMHBP-a oxşar olub, preambula və əlli üç maddədən ibarətdir və altı hissəyə bölünür.^[10]

I hissə (Maddə 1) bütün xalqların "öz siyasi statuslarını sərbəst müəyyən etməsi"^[11] də daxil olmaqla, öz müqəddəratını təyin etmə, öz iqtisadi, sosial və mədəni inkişaflarını sərbəst təmin etmə və öz təbii sərvətləri və ehtiyatlarından sərbəst şəkildə istifadə etmə hüququnu tanıyır. Burada xalqın ona məxsus olan dolanışıq vəsaitlərindən məhrum edilə bilməməsi kimi neqativ hüququ^[12] və Paktda iştirak edən bütün dövlətlərin, o cümlədən özü idarə olunmayan və asılı ərazilərin idarə olunmasında məsuliyyət daşıyan dövlətlərin öz müqəddəratını təyin etmə hüququnun həyata keçirilməsini təşviq etməli və bu hüquqa hörmət etməli olduğu təsbit olunur.^[13]

II hissə (Maddə 2 – 5) iştirakçı dövlətlərin Paktda qəbul edilən hüquqların həyata keçirilməsi üçün zəruri ola biləcək belə qanunvericilik tədbirlərini və digər tədbirləri qəbul etməyi öhdəliyini əks etdirir.^[14] Pakt, həmçinin, tələb edir ki, "irqi, dərisinin rəngi, cinsi, dini, dili, siyasi və digər əqidələri, milli və sosial mənsubiyyəti, əmlak vəziyyəti, doğuşu və digər halları ilə bağlı əlamətlərinə"^[15] heç bir fərq qoymadan insan hüquqlarına hörmət edilsin və bu hüquqlar qadınlar üçün də eyni dərəcədə tanınır.^[16] Hüquqlar yalnız "dövlət daxilində əhalinin həyatını təhlükə altına salan fövqəladə vəziyyət zamanı"^[17] məhdudlaşdırıla bilər və bununla belə yaşamaq hüququ, işgəncə və köləliyə məruz qalmamaq, retrospektiv qanunvericilikdən müdafiə, şəxsiyyət hüququ və düşüncə, vicdan və din azadlığının məhdudlaşdırılmasına yol verilmir.^[18]

III hissə (Maddə 6 – 27) hüquqların özünü sadalayır. Buraya daxildir:

• fiziki bütövlük hüququ: yaşamaq hüququ və işgəncə və köləliyə məruz qalmamaq şəklində özünü göstərir (Maddə 6, 7 və 8);
• fərdin azadlığı və təhlükəsizliyi: özbaşına həbs edilməmək və həbsdə saxlanılmamaq və habeas corpus hüququ (Maddə 9–11);
• ədalətli və qərəzsiz mühakimə, təqsirsizlik prezumpsiyası və məhkəmə qarşısında bərabərlik (Maddə 14, 15 və 16);
• şəxsi azadlıq, hərəkət etmək azadlığı, düşüncə, vicdan və din azadlığı, birləşmək və sərbəst toplaşmaq azadlığı, ailə hüquqları, vətəndaşlıq hüquqları və şəxsi həyatın toxunulmazlığı (Maddə 12, 13, 17 – 24);
• müharibə təbliğatının qadağan edilməsi və ayrı-seçkiliyə, düşmənçiliyə və ya zorakılığa təhriki özündə əks etdirən milli, irqi və ya dini nifrətə qulluq edən çıxışların qadağan edilməsi (Maddə 20);
• səs vermək hüququ da daxil olmaqla, siyasi fəaliyyətdə iştirak (Maddə 25);
• ayrı-seçkilik, azlıqların hüquqları və qanun qarşısında bərabərlik (Maddə 26 və 27).

Bu hüquqların əksəriyyətinin realizəsi üçün dövlətlərin xüsusi tədbirlər görməsi tələb olunur.

IV hissə (Maddə 28–45) İnsan hüquqları Komitəsinin yaradılması və fəaliyyəti, eləcə də Pakta nəzarət və hesabat məsələlərini nəzərdə tutur. Bu hissə, həmçinin, iştirakçı dövlətlərə Paktın tətbiqi ilə əlaqədar tərəflər arasında mövcud mübahisələrin həllində Komitənin səlahiyyətini tanımaq imkanı verir. (Maddə 41 və 42)

V hissə (Maddə 46–47) Paktın heç bir müddəasının Birləşmiş Millətlər Təşkilatının fəaliyyətinə müdaxilə, eləcə də "bütün xalqların öz təbii sərvətlərinə və ehtiyatlarına sahib çıxmaq və onlardan tam həcmdə və sərbəst şəkildə istifadə etmək"lə bağlı alınmaz hüquqlarının məhdudlaşdırılması kimi şərh edilə bilməyəcəyini qeyd edir.^[19]

VI hissə (Maddə 48 – 53) Paktın ratifikasiyası, qüvvəyə minməsi və dəyişiklik edilməsi məsələlərini əks etdirir.

Pakta iki Fakültativ Protokol qəbul edilmişdir. Birinci Fakültativ Protokol fərdlərə Paktın pozulması ilə əlaqədar İnsan Hüquqları Komitəsinə şikayətlərin edilməsi hüququnu təqdim etməklə fərdi şikayət mexanizmi formalaşdırır.^[20] Bu da Paktın təfsiri və tətbiqinə dair mürəkkəb bir hüquq təcrübəsinin yaradılmasına gətirib çıxardı.^[21]

İkinci Fakültativ Protokol ölüm cəzasının ləğvini nəzərdə tutur: bununla belə, ölkələrə müharibə dövründə törədilmiş hərbi xarakterli ən ağır cinayətlərə görə ölüm cəzasının saxlanılmasına icazə verildi.^[22] 2017-ci ilin dekabr ayına olan məlumata görə, İkinci Fakültativ Protokolun 85 iştirakçısı var.^[23]

Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktın cəmi 172 üzvü var.^[24]

Tərəf dövlət	İmzalamışdır	Ratifikasiya etmiş və ya qoşulmuşdur	Qüvvəyə minmişdir
ABŞ	5 oktyabr 1977	8 iyun 1992	8 sentyabr 1992
Albaniya	—	4 oktyabr 1991	4 yanvar 1992
Almaniya	9 oktyabr 1968	17 dekabr 1973	23 mart 1976
Andorra	5 avqust 2002	22 sentyabr 2006	22 dekabr 2006
Argentina	18 fevral 1968	8 avqust 1986	8 noyabr 1986
Avstraliya	18 dekabr 1972	13 avqust 1980	13 noyabr 1980
Avstriya	10 dekabr 1973	10 sentyabr 1978	10 dekabr 1978
Azərbaycan	—	13 avqust 1992	13 noyabr 1992
Baham adaları	4 dekabr 2008	23 dekabr 2008	23 mart 2009
Banqladeş	—	6 sentyabr 2000	6 dekabr 2000
Barbados	—	5 yanvar 1973	23 mart 1976
Belçika	10 dekabr 1968	12 aprel 1983	12 iyul 1983
Beliz	—	10 iyun 1996	10 sentyabr 1996
Belarus	19 mart 1968	12 noyabr 1973	23 mart 1976
Benin	—	12 mart 1992	12 iyun 1992
Bəhreyn	—	20 sentyabr 2006	20 dekabr 2006
Boliviya	—	12 avqust 1982	12 noyabr 1982
Bolqarıstan	8 oktyabr 1968	21 sentyabr 1970	23 mart 1976
Bosniya və Herseqovina	—	1 sentyabr 1993	6 mart 1992
Botsvana	8 sentyabr 2000	8 sentyabr 2000	8 dekabr 2000
Birləşmiş Krallıq	16 sentyabr 1968	20 may 1976	20 avqust 1976
Braziliya	—	24 yanvar 1992	24 aprel 1992
Burkina-Faso	—	4 yanvar 1999	4 aprel 1999
Burundi	—	8 may 1990	8 avqust 1990
CAR	3 oktyabr 1994	10 dekabr 1998	10 mart 1999
Cənubi Koreya	—	10 aprel 1990	10 iyul 1990
Cibuti	—	5 noyabr 2002	5 fevral 2003
Çad	—	9 iyun 1995	9 sentyabr 1995
Çexiya	—	22 fevral 1993	1 yanvar 1993
Çili	16 sentyabr 1969	10 fevral 1972	23 mart 1976
Danimarka	20 mart 1968	6 yanvar 1972	23 mart 1976
Dominikan Respublikası	—	4 yanvar 1978	4 aprel 1978
Dominika	—	17 iyun 1993	17 sentyabr 1993
Ekvador	4 aprel 1968	6 mart 1969	23 mart 1976
Ekvatorial Qvineya	—	25 sentyabr 1987	25 dekabr 1987
Eritreya	—	22 yanvar 2002	22 aprel 2002
Ermənistan	—	23 iyun 1993	23 sentyabr 1993
Estoniya	—	21 oktyabr 1991	21 yanvar 1992
Əfqanıstan	—	24 yanvar 1983	24 aprel 1983
Əlcəzair	10 dekabr 1968	12 sentyabr 1989	12 dekabr 1989
Fələstin Dövləti	—	2 aprel 2014	2 iyul 2014
Fici	—	16 avqust 2018	16 noyabr 2018
Filippin	19 dekabr 1966	23 oktyabr 1986	23 yanvar 1987
Finlandiya	11 oktyabr 1967	19 avqust 1975	23 mart 1976
Fransa	—	4 noyabr 1980	4 fevral 1981
Gürcüstan	—	3 may 1994	3 avqust 1994
Haiti	—	6 fevral 1991	6 may 1991
Hindistan	—	10 aprel 1979	10 iyul 1979
Honduras	19 dekabr 1966	25 avqust 1997	25 noyabr 1997
Xorvatiya	—	12 oktyabr 1992	12 yanvar 1993
İndoneziya	—	23 fevral 2006	23 may 2006
İordaniya	30 iyun 1972	28 may 1975	23 mart 1976
İran	4 aprel 1968	24 iyun 1975	23 mart 1976
İraq	18 fevral 1969	25 yanvar 1971	23 mart 1976
İrlandiya	1 oktyabr 1973	8 dekabr 1989	8 mart 1990
İslandiya	30 dekabr 1968	22 avqust 1979	22 noyabr 1979
İspaniya	28 sentyabr 1976	27 aprel 1977	27 iyul 1977
İsrail	19 dekabr 1966	3 oktyabr 1991	3 yanvar 1992
İsveç	29 sentyabr 1967	6 dekabr 1971	23 mart 1976
İsveçrə	—	18 iyun 1992	18 sentyabr 1992
İtaliya	18 yanvar 1967	15 sentyabr 1978	15 dekabr 1978
Kabo-Verde	—	6 avqust 1993	6 noyabr 1993
Kamerun	—	27 yanvar 1984	27 aprel 1984
Kanada	—	19 may 1976	19 avqust 1976
Keniya	—	1 may 1972	23 mart 1976
Kipr	19 dekabr 1966	2 aprel 1969	23 mart 1976
Kolumbiya	21 dekabr 1966	29 oktyabr 1969	23 mart 1976
Konqo Respublikası	—	5 oktyabr 1983	5 yanvar 1984
Kosta-Rika	19 dekabr 1966	29 noyabr 1968	23 mart 1976
Kot-d'İvuar	—	26 mart 1992	26 iyun 1992
Küveyt	—	21 may 1996	21 avqust 1996
Qabon	—	21 yanvar 1983	21 aprel 1983
Qambiya	—	22 mart 1979	22 iyun 1979
Qana	7 sentyabr 2000	7 sentyabr 2000	7 dekabr 2000
Qayana	22 avqust 1968	15 fevral 1977	15 may 1977
Qazaxıstan	2 dekabr 2003	24 yanvar 2006	24 aprel 2006
Qırğızıstan	—	7 oktyabr 1994	7 yanvar 1995
Qrenada	—	6 sentyabr 1991	6 dekabr 1991
Qvatemala	—	5 may 1992	5 avqust 1992
Qvineya	28 fevral 1967	24 yanvar 1978	24 aprel 1978
Qvineya-Bisau	12 sentyabr 2000	1 noyabr 2010	1 fevral 2011
Laos	7 dekabr 2000	25 sentyabr 2009	25 dekabr 2009
Latviya	—	14 aprel 1992	14 iyul 1992
Lesoto	—	9 sentyabr 1992	9 dekabr 1992
Liberiya	18 aprel 1967	22 sentyabr 2004	22 dekabr 2004
Lixtenşteyn	—	10 dekabr 1998	10 mart 1999
Litva	—	20 noyabr 1991	10 fevral 1992
Livan	—	3 noyabr 1972	23 mart 1976
Lüksemburq	26 noyabr 1974	18 avqust 1983	18 noyabr 1983
Macarıstan	25 mart 1969	17 yanvar 1974	23 mart 1976
Madaqaskar	17 sentyabr 1969	21 iyun 1971	23 mart 1976
Malavi	—	22 dekabr 1993	22 mart 1994
Maldiv adaları	—	19 sentyabr 2006	19 dekabr 2006
Mali	—	16 iyul 1974	23 mart 1976
Malta	—	13 sentyabr 1990	13 dekabr 1990
Mavritaniya	—	17 noyabr 2004	17 fevral 2005
Mavriki	—	12 dekabr 1973	23 mart 1976
Meksika	—	23 mart 1981	23 iyun 1981
Mərakeş	19 yanvar 1977	3 may 1979	3 avqust 1979
MAR	—	8 may 1981	8 avqust 1981
Misir	4 avqust 1967	14 yanvar 1982	14 aprel 1982
Moldova	—	26 yanvar 1993	26 aprel 1993
Monako	26 iyun 1997	28 avqust 1997	28 noyabr 1997
Monqolustan	5 iyun 1968	18 noyabr 1974	23 mart 1976
Monteneqro	—	23 oktyabr 2006	3 iyun 2006
Mozambik	—	21 iyul 1993	21 oktyabr 1993
Namibiya	—	28 noyabr 1994	28 fevral 1995
Nepal	—	14 may 1991	14 avqust 1991
Niderland	25 iyun 1969	11 dekabr 1978	11 mart 1979
Niger	—	7 mart 1986	7 iyun 1986
Nigeriya	—	29 iyul 1993	29 oktyabr 1993
Nikaraqua	—	12 mart 1980	12 iyun 1980
Norveç	20 mart 1968	13 sentyabr 1972	23 mart 1976
Özbəkistan	—	28 sentyabr 1995	28 dekabr 1995
Pakistan	17 aprel 2008	23 iyun 2010	23 sentyabr 2010
Panama	27 iyul 1976	8 mart 1977	8 iyun 1977
Papua-Yeni Qvineya	—	21 iyul 2008	21 oktyabr 2008
Paraqvay	—	10 iyun 1992	10 sentyabr 1992
Peru	11 avqust 1977	28 aprel 1978	28 iyul 1978
Polşa	2 mart 1967	18 mart 1977	18 iyun 1977
Portuqaliya	7 oktyabr 1976	15 iyun 1978	15 sentyabr 1978
Ruanda	—	16 aprel 1975	23 mart 1976
Rumıniya	27 iyun 1968	9 dekabr 1974	23 mart 1976
Samoa	—	15 fevral 2008	15 may 2008
San-Marino	—	18 oktyabr 1985	18 yanvar 1986
San-Tome və Prinsipi	31 oktyabr 1995	10 yanvar 2017	10 aprel 2017
Seneqal	6 iyul 1970	13 fevral 1978	13 may 1978
Sent-Vinsent və Qrenadin	—	9 noyabr 1981	9 fevral 1981
Serbiya	—	12 mart 2001	27 aprel 1992
Seyşel adaları	—	5 may 1992	5 avqust 1992
Slovakiya	—	28 may 1993	1 yanvar 1993
Sloveniya	—	6 iyul 1992	6 oktyabr 1992
Somali	—	24 yanvar 1990	24 aprel 1990
Surinam	—	28 dekabr 1976	28 mart 1977
Suriya	—	21 aprel 1969	23 mart 1976
Syerra-Leone	—	23 avqust 1996	23 noyabr 1996
Şərqi Timor	—	18 sentyabr 2003	18 dekabr 2003
KXDR	—	14 sentyabr 1981	14 dekabr 1981
Şimali Makedoniya	—	18 yanvar 1994	17 sentyabr 1991
Şri-Lanka	—	11 iyun 1980	11 sentyabr 1980
Tacikistan	—	4 yanvar 1999	4 aprel 1999
Tailand	—	29 oktyabr 1996	29 yanvar 1997
Tanzaniya	—	11 iyun 1976	11 sentyabr 1976
Toqo	—	24 may 1984	24 avqust 1984
Trinidad və Tobaqo	—	21 dekabr 1978	21 mart 1979
Tunis	30 aprel 1968	18 mart 1969	23 mart 1976
Türkiyə	15 avqust 2000	23 sentyabr 2003	23 dekabr 2003
Türkmənistan	—	1 may 1997	1 avqust 1997
Ukrayna	20 mart 1968	12 noyabr 1973	23 mart 1976
Uqanda	—	21 iyun 1995	21 sentyabr 1995
Uruqvay	21 fevral 1967	21 may 1967	23 mart 1976
Vanuatu	29 noyabr 2007	21 noyabr 2008	21 fevral 2009
Venesuela	24 iyun 1969	10 may 1978	10 avqust 1978
Vyetnam	—	24 sentyabr 1982	24 dekabr 1982
Yamayka	19 dekabr 1966	3 oktyabr 1975	23 mart 1976
Yaponiya	30 may 1978	21 iyun 1979	21 sentyabr 1979
Yəmən	—	9 fevral 1987	9 may 1987
Yeni Zelandiya	12 noyabr 1968	28 dekabr 1978	28 mart 1979
Yunanıstan	—	5 may 1997	5 avqust 1997
Zambiya	—	10 aprel 1984	10 iyul 1984
Zimbabve	—	13 may 1991	13 avqust 1991

• BMT-nin İnsan hüquqları Komitəsi
• Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Hüquqları Şurası

Vikimənbədə Mülki və Siyasi Hüquqlar Haqqında Pakt ilə əlaqəli məlumatlar var.

• Text of the Covenant
• List of signatories and parties
• article 2 Bimonthly publication highlighting article 2 of the ICCPR
• Introductory note by Christian Tomuschat, procedural history note and audiovisual material on the International Covenant on Civil and Political Rights in the Historic Archives of the United Nations Audiovisual Library of International Law
• Lecture by Ruth Wedgwood entitled The Work of the United Nations Human Rights Committee: Enforcing the International Covenant on Civil and Political Rights in the Lecture Series of the United Nations Audiovisual Library of International Law
• Christopher N.J. Roberts: William H. Fitzpatrick’s Editorials on Human Rights (1949), published by Arbeitskreis Menschenrechte im 20. Jahrhundert, published at "Quellen zur Geschichte der Menschenrechte"