Qarabağ münaqişəsi zamanı dağıdılmış tarix-memarlıq abidələri və muzeylərin siyahısı

Əsas məqalə: Qarabağ müharibəsi

Erməni komandiri Arkadi Ter-Tadevosyanın dediyinə görə, 1992-ci ildə Şuşa işğal edildikdən^[2] sonra şəhər yaxınlıqdakı Xankəndindən olan ermənilər tərəfindən talan və məhv edilmişdir. Ter-Tadevosyan demişdir ki, Qarabağ erməniləri azərbaycanlıların geri dönməməsi üçün evləri yandırmışdır.^[3] 2002-ci ildə, şəhərin erməni qüvvələri tərəfindən işğal edilməsindən on il sonra, şəhərin təxminən 80%-i xarabalıq halında idi.^[4] Ermənilər Şuşadan olan üç azərbaycanlı musiqiçi və şairin tarixi büstlərini də söküb satmışdır.^[5]

Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının (ATƏT) araşdırma missiyası 2005-ci ildə Füzuli şəhərinə səyahət etmiş və şəhərin xarabalıq olduğunu bildirmişdir.^[6]

Ağdam şəhəri erməni qüvvələrinin hücum əməliyyatı əsnasında və sonrasında dağıdılmışdır. Ermənilər geridə qoyulan xarabalıqları belə yağmalamışdır.^[7]

İslam Konfransı Təşkilatı

Əsas məqalə: İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının Dağlıq Qarabağ münaqişəsilə bağlı qətnamələri

İslam Konfransı Təşkilatının 10/11 saylı qətnaməsində üzv dövlətlərin "işğal olunmuş Azərbaycan ərazilərində arxeoloji, mədəni və dini abidələrin (İslam abidələri də daxil olmaqla) talan və məhv edilməsindən" narahat olduqları bildirilir.^[8][9]

İslam Konfransı Təşkilatı Xarici İşlər Nazirləri Şurasının 10/37 saylı qətnaməsinin üçüncü hissəsində Azərbaycan ərazisində tarixi İslam abidələrinin məhv edilməsini pislənir. İslami müqəddəs yerlərin qorunması haqqında 2/37-C saylı qətnamənin İşğal altında olan Azərbaycan ərazilərində İslam tarixi və mədəni reliktlərinin və ziyarətgahlarının məhv edilməsi və ləkənməsi bölməsi altında üzv dövlətlərin Xarici İşlər Nazirləri Şurası Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin, arxeologiyasının və etnoqrafiyasının İslam irsinin tərkib hissəsi olan qisminin Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş ərazilərdə qalan nümunələrinin məhvi ilə bağlı narahatlıqlarını ifadə etmişdir. Həmçinin, burada Azərbaycan ərazisində etnik təmizləmə məqsədi ilə Azərbaycan məscidlərinin və digər İslam ziyarətgahlarının tamamilə və vəhşicəsinə məhv edilməsinin insanlığa qarşı cinayət olduğu bir daha təsdiqlənmişdir. Qətnamədə Ermənistan Respublikasının işğal etdiyi Azərbaycan ərazilərində Ermənistanın İslam irsinə təcavüzü nəticəsində, o cümlədən nadir qədim əsərlərin və İslam sivilizasiyasının, tarix və memarlıq abidələrinin, məscidlər, türbələr, məzarlar, arxeoloji qazıntılar, muzeylər, kitabxanalar, rəsm sərgi salonları və hökumət teatrları və konservatoriyalar, çoxlu miqdarda qiymətli xəzinələrin və milyonlarla kitabın və tarixi əlyazmanın məhv edilməsi və qaçaqmalçılıq yolu ilə ölkədən çıxarılması işğal olunmuş Azərbaycan ərazilərində İslam irsini tamamilə məhv etmək cəhdi kimi tanınmış və Azərbaycanın özünə vurulan ziyana görə adekvat təzminat almaq hüququ təsdiqlənmişdir. Burada həmçinin, Ermənistan Respublikasının bu cür əməllərə görə təzminat ödəmək məsuliyyəti olduğu qeyd edilmişdir.^[10][11]

Azərbaycan Ermənistana qarşı

2020-ci ilin sonunda həm Azərbaycan, həm də Ermənistan İkinci Qarabağ müharibəsi ilə əlaqədar bir-birinə qarşı məhkəmə işi açmışdır. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin Böyük Palatası hər iki işə baxacaq.^[12]

Azərbaycan Ermənistana qarşı məhkəmə işində iddiaçı olan Azərbaycan tərəfi 2020-ci ilə qədər məscidlər, kitabxanalar, tarixi abidələr də daxil olmaqla Azərbaycan irsinə daxil olan abidələrin erməni tərəfi tərəfindən məhv edildiyini irəli sürmüşdür. Bura Şuşa qəbiristanlıqları və mövcud olmuş 67 məsciddən (və ya İslam ziyarətgahları) 65-i daxildir. Qalan iki məscid zədələnmişdir.^[13]

Dünya əhəmiyyətli tarix-memarlıq abidələri

Dünya əhəmiyyətli tarix-memarlıq abidələri arasında ən çox ziyan çəkəni e.ə. II minilliyin sonlarına aid olan və Orta Tunc dövrü insanlarının yaşayış izlərini daşıyan Üzərliktəpə arxeoloji abidəsidir. 1993-cü ildən ermənilərin işğalı altında olan abidə ərazisi 2019-cu ilə kimi mütəmmadi olaraq hər il ermənilər tərəfindən yandırılmışdır.^[14]

Ağdam rayonu ərazisindəki Qutlu Musa türbəsi baxımsızlıqdan qəzalı vəziyyətə düşmüş, türbənin fasadlarını bəzəyən unikal divar rəsmləri boyanaraq məhv edilmiş, interyerindəki oyma naxışlı daş plitələri isə dağıdılmışdır.^[15] Şuşa şəhərinin tarixi mərkəzində yerləşən abidələr şəhərin 90-cı illərdə ermənilər tərəfindən bombardman edilməsi zamanı ciddi zədə almışdır.^{[16][17][18][19][20]} 1992-ci ildə şəhərin ermənilər tərəfindən işğal edilməsindən sonra burda olan İslam memarlıq nümunələrinin hamısı tamamilə və ya qismən dağıdılmışdır.

XIII əsrə aid Gəncəsər monastırı 1990-cı illərdə erməni silahlı birləşmələri tərəfindən məşvərət yeri və silah anbarı kimi istifadə edildiyinə görə dəfələrlə Azərbaycanlı hərbi birləşmələrin hücumuna məruz qalmış, monastırın fasadına qismən zərər dəymişdir.^[21] 2000–2002-ci illərdə monastırın dam örtüyü və interyerlərində ciddi təmir işləri aparılmış və ilkin memarlıq xüsusiyyətlərinə uyğun olmayan elementlər əlavə edilmişdir. 2011-ci ildən etibarən monastırın fasadlarının memarlığına müdaxilə edilmiş, kompleksi əhatə edən qala divarları müasir daşlarla üzlənmişdir.^[22]

1992-ci ildə Laçın rayonunun işğal edilməsi ilə ermənilərin nəzarəti altına keçən Sisərnəvəng monastırı 1999–2000-ci illərdə əsaslı təmir edilmiş, bu zaman abidənin dam örtüyü, fasadları və interyerinə ciddi dəyişikliklər edilmişdir. 2020-ci il Dağlıq Qarabağ atəşkəs bəyanatına əsasən Laçın rayonu ərazisini tərk edən ermənilərin monasıtın həyətində yerləşən VI–IX əsrlər və sonrakı dövrlərə aid bədii təsvirli daşlar və xaç daşları aparmalarını əks etdirən fotolar sosial mediada yayımlanmışdır.

№	Abidə	Ünvan	Qısa təsvir	Şəkil	Koordinantları
1	Qutlu Musa türbəsi	Ağdam, Xaçındərbətli	Hülakülərin hakimiyyəti dövründə — 1314-cü ildə Şahbənzər adlı yerli memar tərəfindən inşa edilmiş Qutlu Musa türbəsi türbəsi aktiv döyüş mərkəzlərindən uzaq olsa da, əraziyə nəzarət edən erməni əhali tərəfindən ciddi dağıntıya məruz qalmışdır. Ümumilikdə türbənin dam örtüyü və divarları saxlansa da, dekorativ elementlərinə, xüsusilə unikal fasad rəsmlərinə zərər vurulmuşdur. Belə ki, türbənin fasad rəsmləri üzərinə sprey boya ilə xaç rəsmləri çəkilmiş və müxtəlif adlar yazılmış[15], interyeri bəzəyən dekorativ daşyonma sənəti nümunələri isə dağıdılmışdır.		40°01′58″ şm. e. 46°49′01″ ş. u.
2	Gəncəsər monastırı	Kəlbəcər, Vəngli	1216–1261-ci illərdə inşa edilmiş Gəncəsər monastırı 1990-cı illərdə erməni silahlı birləşmələri tərəfindən məşvərət yeri və silah anbarı kimi istifadə edildiyinə görə dəfələrlə Azərbaycanlı hərbi birləşmələrin hücumuna məruz qalmış, monastırın fasadına qismən zərər dəymişdir.[21] 2000–2002-ci illərdə monastırın dam örtüyü və interyerlərində ciddi təmir işləri aparılmış[23] və ilkin memarlıq xüsusiyyətlərinə uyğun olmayan elementlər əlavə edilmişdir. 2011-ci ildən etibarən monastırın fasadlarının memarlığına müdaxilə edilmiş, kompleksi əhatə edən qala divarları müasir daşlarla üzlənmişdir.[22]		40°03′24″ şm. e. 46°31′52″ ş. u.
3	Üzərliktəpə	Ağdam, Xındırıstan	Orta Tunc dövrünə aid Üzərliktəpə yaşayış yeri Qafqazda ilk şəhər tipli yaşayış məskəni hesab edilir.[24][25] 1993-cü ildən ermənilərin nəzarəti altında olan Üzərliktəpə abidəsi ərazisində tədqiq edilmiş kurqanlar məhv edilib[26], ərazi hərbi məqsədlərlə istifadə olunub[14] və dəfələrlə yandırılıb.		39°59′01″ şm. e. 46°55′43″ ş. u.
4	Şuşa Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu	Şuşa			39°45′30″ şm. e. 46°44′54″ ş. u.
5	Sisərnəvəng monastırı	Laçın, Hüsülü	Hüsülü kənd ərazisini tərk edən ermənilər monastır ərazisindəki VI–XIII əsrlərə aid bədii tərtibatlı və oyma naxışlı qəbir daşlarını Ermənistana aparıblar.[27][28]		39°38′39″ şm. e. 46°24′27″ ş. u.

Ölkə əhəmiyyətli tarix-memarlıq abidələri

№	Abidə	Ünvan	Qısa təsvir	Şəkil	Koordinantları
1	Arğalı türbəsi	Füzuli, Əhmədalılar			39°25′22″ şm. e. 47°20′04″ ş. u.
2	Şeyx Babı türbəsi	Füzuli, Babı			39°24′35″ şm. e. 47°19′38″ ş. u.
3	Amaras monastırı	Xocavənd, Sos			39°41′01″ şm. e. 47°03′26″ ş. u.
4	Gürcülü türbəsi	Qubadlı, Gürcülü			39°25′36″ şm. e. 46°27′54″ ş. u.
5	Məlik Əjdər türbəsi	Laçın, Cicimli			39°30′43″ şm. e. 46°30′59″ ş. u.
6	Şuşa qalası	Şuşa			39°45′58″ şm. e. 46°45′04″ ş. u.
7	Qarabağ xan sarayı	Şuşa			39°45′43″ şm. e. 46°45′32″ ş. u.
8	Qaraböyük xanım sarayı	Şuşa			39°45′58″ şm. e. 46°45′10″ ş. u.
9	Hacı Quluların mülkü	Şuşa			39°45′42″ şm. e. 45°32′00″ ş. u.
10	Xan qızı Natəvanın sarayı	Şuşa			39°45′53″ şm. e. 46°45′03″ ş. u.
11	Əsəd bəyin evi	Şuşa			39°45′51″ şm. e. 46°45′09″ ş. u.
12	Yuxarı Gövhər ağa məscidi	Şuşa			39°45′36″ şm. e. 46°45′08″ ş. u.
13	Aşağı Gövhər ağa məscidi	Şuşa			39°45′42″ şm. e. 46°45′12″ ş. u.
14	İki mərtəbəli karvansara	Şuşa			39°45′37″ şm. e. 46°44′59″ ş. u.
15	Mehmandarovların evi	Şuşa			39°45′24″ şm. e. 46°45′11″ ş. u.
16	İbrahimxəlil xan sarayı	Şuşa			39°45′41″ şm. e. 46°45′44″ ş. u.
17	İsa bulağı	Şuşa			39°44′40″ şm. e. 46°42′36″ ş. u.
18	Üzeyir Hacıbəyovun evi	Şuşa			39°44′56″ şm. e. 46°44′52″ ş. u.
19	Xanlıq Muxtar karvansarayı	Şuşa	Şəhər 1992-ci ildə ermənilər tərəfindən işğal edildikdən sonra karvansaradakı İslam elementləri və ərəb dilindəki yazılar erməni xaçı və yazısı ilə əvəzlənmişdir.[29]		39°45′47″ şm. e. 46°45′03″ ş. u.
20	Ağa Qəhrəman Mirsiyab oğlunun karvansarayı	Şuşa			39°44′06″ şm. e. 46°44′06″ ş. u.
21	Zülfüqar Hacıbəyovun evi	Şuşa			39°45′44″ şm. e. 46°45′07″ ş. u.
22	Saatlı məscidi	Şuşa	Şəhər 1992-ci ildə ermənilər tərəfindən işğal edildikdən sonra məsciddəki İslam elementləri və ərəb dilindəki yazılar erməni xaçı və yazısı ilə əvəzlənmişdir.[29]		39°45′46″ şm. e. 46°45′03″ ş. u.
23	Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin evi	Şuşa			39°45′40″ şm. e. 46°45′33″ ş. u.
24	Qazançı kilsəsi	Şuşa			39°45′32″ şm. e. 46°44′50″ ş. u.
25	Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin evi	Şuşa			39°45′34″ şm. e. 46°45′09″ ş. u.
26	Yuxarı məscid mədrəsəsi	Şuşa
27	Səfərov qardaşlarının karvansarayı	Şuşa			39°45′40″ şm. e. 46°45′24″ ş. u.
28	Sadıqcanın evi	Şuşa			39°45′45″ şm. e. 46°45′09″ ş. u.
29	Uğurlu bəyin evi	Şuşa			39°45′40″ şm. e. 46°45′10″ ş. u.
30	Şirin su hamamı	Şuşa			39°45′47″ şm. e. 46°45′07″ ş. u.
31	Seyid Şuşinskinin evi	Şuşa			39°45′22″ şm. e. 46°45′19″ ş. u.
32	Vaqif türbəsi	Şuşa			39°45′19″ şm. e. 46°45′29″ ş. u.
32	Qasım bəy Zakirin evi	Şuşa			39°45′43″ şm. e. 46°45′19″ ş. u.
33	Behbudovların evi	Şuşa			39°45′15″ şm. e. 46°45′14″ ş. u.
34	Firudin bəy Şuşinskinin evi	Şuşa			39°45′52″ şm. e. 46°44′47″ ş. u.
35	Firudin bəy Köçərlinin evi	Şuşa			39°45′42″ şm. e. 46°44′45″ ş. u.
36	Mir Möhsün Nəvvabın evi	Şuşa			39°45′38″ şm. e. 46°45′00″ ş. u.
37	Bülbülün evi	Şuşa			39°45′41″ şm. e. 46°45′28″ ş. u.
38	Hüseyn bəy Köçərlinin evi	Şuşa			39°45′32″ şm. e. 46°45′16″ ş. u.
39	Keçəçi oğlu Məhəmmədin evi	Şuşa			39°45′28″ şm. e. 46°45′21″ ş. u.
40	Karvansaray axırı	Şuşa			39°45′35″ şm. e. 46°45′05″ ş. u.
41	Gəray Əsədovun evi	Şuşa			39°45′28″ şm. e. 46°45′19″ ş. u.
42	Süleyman Sani Axundovun evi	Şuşa			39°45′28″ şm. e. 46°45′13″ ş. u.
43	Cabbar Qaryağdıoğlunun evi	Şuşa			39°45′28″ şm. e. 46°45′24″ ş. u.
44	Məmmədbəyli türbəsi	Zəngilan, Məmmədbəyli			39°10′00″ şm. e. 46°48′00″ ş. u.
45	Dairəvi qüllə	Zəngilan, Hacallı			39°07′11″ şm. e. 46°48′02″ ş. u.
46	Şərifan yaşayış yeri və sərdabələri	Zəngilan, Şərifan			39°07′57″ şm. e. 46°47′57″ ş. u.
47	Mirəli türbəsi	Füzuli, Aşağı Veysəlli			39°41′50″ şm. e. 47°11′52″ ş. u.
48	Qarğabazar karvansarası	Füzuli, Qarğabazar			39°32′18″ şm. e. 47°09′26″ ş. u.
49	Katarovəng monastırı	Xocavənd, Ziyarət dağının zirvəsi, Köhnə Tağlar və Susanlıq kəndlərinin arası	2000-ci illərdə ermənilər tərəfindən təmir edilən abidənin orijinal dam örtüyü və fasad elementləri dəyişdirilmişdir. İkinci Qarabağ müharibəsində Ziyarət dağının Azərbaycan Ordusu tərəfindən azad edilməsindən sonra abidəyə zərər yetirilmişdir. Sosial şəbəkədə naməlum Azərbaycan əsgəri tərəfindən yayımlanmış videoda monastırın dağıdılmış giriş qapısı və abidə ətrafında dağıdılmış xaç daşlar görünür.[30]		39°31′33″ şm. e. 46°51′22″ ş. u.

Yerli əhəmiyyətli tarix-memarlıq abidələri

№	Abidə	Ünvan	Qısa təsvir	Şəkil	Koordinantları
1	Pənah xanın imarəti	Ağdam			39°59′35″ şm. e. 56°20′05″ ş. u.
2	Pənahəli xanın türbəsi	Ağdam			39°59′33″ şm. e. 56°56′19″ ş. u.
3	Xanoğlu türbəsi	Ağdam			39°59′33″ şm. e. 56°56′19″ ş. u.
4	Ağdam türbəsi	Ağdam			39°59′33″ şm. e. 56°56′19″ ş. u.
5	Papravənd türbəsi	Ağdam, Papravənd			40°09′26″ şm. e. 46°50′30″ ş. u.
6	Papravənd məscidi	Ağdam, Papravənd			40°09′26″ şm. e. 46°50′30″ ş. u.
7	Maqsudlu türbəsi	Ağdam, Maqsudlu			40°05′39″ şm. e. 46°53′57″ ş. u.
8	Maşallah məscidi	Ağdam, Qiyaslı			40°01′16″ şm. e. 46°54′57″ ş. u.
9	Boyəhmədlilər məscidi	Ağdam, Boyəhmədli			40°07′50″ şm. e. 46°51′48″ ş. u.
10	Kəngərli türbəsi	Ağdam, Kəngərli			40°02′16″ şm. e. 46°58′23″ ş. u.
11	Sultan Allahverdi hamamı	Cəbrayıl			39°23′58″ şm. e. 47°01′38″ ş. u.
12	Xudayarlı türbələri	Cəbrayıl, Xudayarlı			39°11′42″ şm. e. 46°55′40″ ş. u.
13	Şıxlar türbəsi	Cəbrayıl, Şıxlar			39°26′22″ şm. e. 46°51′35″ ş. u.
14	Çələbilər məscidi	Cəbrayıl, Çələbilər			39°23′18″ şm. e. 46°49′43″ ş. u.
15	Papı məscidi	Cəbrayıl, Papı			39°24′10″ şm. e. 47°04′29″ ş. u.
16	Daşkəsən	Cəbrayıl, Daşkəsən			39°25′43″ şm. e. 47°06′16″ ş. u.
17	Qərb məscidi	Cəbrayıl, Məzrə			39°18′17″ şm. e. 47°06′25″ ş. u.
18	Müəllimlər evi	Füzuli			39°35′47″ şm. e. 47°08′45″ ş. u.
19	Füzuli şəhər İcra Hakimiyyətinin binası	Füzuli			39°35′54″ şm. e. 47°08′53″ ş. u.
20	Pənahəli xan məscidi	Füzuli, Qorqan			39°33′35″ şm. e. 47°16′59″ ş. u.
21	Hacı Ələkbər məscidi	Füzuli			39°35′44″ şm. e. 47°08′43″ ş. u.
22	Arran məscidi	Füzuli, Böyük Bəhmənli			39°31′44″ şm. e. 47°28′55″ ş. u.
23	Şah Abbas məscidi	Füzuli, Qarğabazar			39°32′18″ şm. e. 47°09′27″ ş. u.
24	Qarğabazar türbəsi	Füzuli, Qarğabazar			39°32′14″ şm. e. 47°09′36″ ş. u.
25	Xanlıq məscidi	Füzuli, Dədəli			39°35′04″ şm. e. 47°09′33″ ş. u.
26	Qacar məscidi	Füzuli, Qacar			39°39′03″ şm. e. 47°03′24″ ş. u.
27	Çayqırağı məscidi	Füzuli, Merdinli			39°35′47″ şm. e. 47°15′57″ ş. u.
28	Gecəgözlü məscidi	Füzuli, Gecəgözlü			39°34′46″ şm. e. 47°11′45″ ş. u.
29	Əzəmət məscidi	Füzuli, Yuxarı Veysəlli			39°44′12″ şm. e. 47°05′43″ ş. u.
30	Şöləxanım məscidi	Füzuli, Yuxarı Veysəlli			39°34′42″ şm. e. 47°15′44″ ş. u.
31	Camaat məscidi	Füzuli, Araz Dilağarda			39°33′59″ şm. e. 47°36′15″ ş. u.
32	Ərənlər məscidi	Füzuli, Qoçəhmədli			39°31′59″ şm. e. 47°07′34″ ş. u.
32	Qaradağlı məscidi	Füzuli, Qaradağlı			39°30′42″ şm. e. 47°04′37″ ş. u.
33	Divanlılar türbəsi	Füzuli, Divanalılar			39°40′04″ şm. e. 47°05′07″ ş. u.
34	Qaraxanbəyli məscidi	Füzuli, Qaraxanbəyli			39°36′16″ şm. e. 47°16′42″ ş. u.
35	Xocavənd türbəsi	Xocavənd			39°47′53″ şm. e. 47°06′29″ ş. u.
36	Həzrəti Əbülfəzl ağa məscidi	Xocavənd			39°47′50″ şm. e. 47°06′16″ ş. u.
37	Albanberd kilsəsi	Xocavənd, Qarakənd			39°51′20″ şm. e. 47°02′00″ ş. u.
38	Dəmirçilər məscidi	Qubadlı, Dəmirçilər			39°19′09″ şm. e. 46°36′03″ ş. u.
39	Çöl məscidi	Qubadlı, Dondarlı			39°18′43″ şm. e. 46°36′30″ ş. u.
40	Yusifbəyli məscidi	Qubadlı, Yusifbəyli			39°18′53″ şm. e. 46°42′00″ ş. u.
41	Həzrəti Həvvaxanım türbəsi	Qubadlı, Boyunəkər			39°14′48″ şm. e. 46°38′20″ ş. u.
42	Molla Mirzəxan məscidi	Qubadlı, Mollalı			39°14′39″ şm. e. 46°40′03″ ş. u.
43	Həzrəti Mahmud məscidi	Qubadlı, Mirlər			39°18′02″ şm. e. 46°37′58″ ş. u.
44	Cümə məscidi	Qubadlı, Məmər			39°15′06″ şm. e. 46°41′39″ ş. u.
45	Böyüklər məscidi	Qubadlı, Xələc			39°20′46″ şm. e. 46°30′51″ ş. u.
46	Mahruzlu məscidi	Qubadlı, Mahruzlu			39°12′40″ şm. e. 46°44′11″ ş. u.
47	Mahruzlu məscidi	Qubadlı, Mahruzlu			39°12′40″ şm. e. 46°44′11″ ş. u.
48	Güləbird türbəsi	Laçın, Güləbird			39°29′37″ şm. e. 46°36′03″ ş. u.
49	Həmzə Sultan sarayı	Laçın, Hüsülü	Hüsülü kənd ərazisini tərk edən ermənilər saray ərazisindəki XIV–XV əsrlərə aid bədii tərtibatlı və oyma naxışlı qəbir daşlarını Ermənistana aparıblar.[27]		39°38′39″ şm. e. 46°24′28″ ş. u.
50	Soltan Əhməd sarayı	Laçın, Soltanlar			39°38′20″ şm. e. 46°25′23″ ş. u.
51	Soltan Baba türbəsi	Laçın, Zeyvə			39°40′29″ şm. e. 46°24′57″ ş. u.
52	Şeyx Əhməd türbəsi	Laçın, Zeyvə			39°40′29″ şm. e. 46°24′57″ ş. u.
53	Meşəkənarı məscidi	Laçın, Qarıqışlaq			39°40′02″ şm. e. 46°23′04″ ş. u.
54	Xanlar məscidi	Laçın, Piçənis			39°48′15″ şm. e. 46°26′36″ ş. u.
55	Piçənis məscidi	Laçın, Piçənis			39°48′16″ şm. e. 46°26′40″ ş. u.
56	Abadxeyir türbəsi	Laçın, Əhmədli			39°40′46″ şm. e. 46°14′55″ ş. u.
57	Realniy məktəbin binası	Şuşa			39°45′12″ şm. e. 46°44′37″ ş. u.
58	Aslan Qaraşovun evi	Şuşa			39°45′35″ şm. e. 46°44′49″ ş. u.
59	Çuxur məhlə məscidi	Şuşa			39°45′40″ şm. e. 46°45′27″ ş. u.
60	Mərdinli məscidi	Şuşa			39°45′45″ şm. e. 46°45′10″ ş. u.
61	Culfalar məscidi	Şuşa			39°45′27″ şm. e. 46°45′16″ ş. u.
62	Bəhmən Mirzənin evi	Şuşa			39°45′54″ şm. e. 46°44′50″ ş. u.
63	Turşsu bulağı	Şuşa			39°45′56″ şm. e. 46°44′49″ ş. u.
64	Köçərli məscidi	Şuşa			39°45′56″ şm. e. 46°44′46″ ş. u.
65	Mamayı məscidi	Şuşa			39°45′42″ şm. e. 46°45′00″ ş. u.
66	Zöhrabbəyovların malikanəsi	Şuşa			39°45′34″ şm. e. 46°45′22″ ş. u.
67	Quyuluq məscidi	Şuşa			39°45′35″ şm. e. 46°45′19″ ş. u.
68	Xoca Mərcanlı bulağı	Şuşa			39°45′37″ şm. e. 46°45′04″ ş. u.
69	Zəngilan Cümə məscidi	Zəngilan			39°05′22″ şm. e. 46°38′37″ ş. u.
70	Yaylalar məscidi	Zəngilan, Malatkeşin			39°06′11″ şm. e. 46°38′36″ ş. u.
71	Muş məscidi	Zəngilan, Qıraq Müşlan			39°03′51″ şm. e. 46°40′53″ ş. u.

• Qarabağ müharibəsi incəsənətdə