Паўднёвая Амерыка

Слова «Амерыка» ў назве гэтага кантынента ўпершыню ўжыў Марцін Вальдземюлер, нанясучы на сваю карту лацінскі варыянт імя Амерыга Веспучы, які, у сваю чаргу, упершыню выказаў здагадку, што адкрытыя Хрыстафорам Калумбам землі не маюць адносін да Індыі, а з'яўляюцца Новыс Светам, перш еўрапейцам невядомым.

Гісторыю кантынента можна ўмоўна падзяліць на тры этапы. Першы — гэта перыяд станаўлення, росквіту і заняпаду аўтахтонных цывілізацый (інкі і інш.). Другі — гэта эпоха еўрапейскай заваёвы (Канкіста) і каланіялізму 1500—1800 гг., калі большая частка кантынента знаходзілася ў залежнасці ад дзвюх еўрапейскіх краін (Іспанія і Партугалія). Нягледзячы на адносна невялікую працягласць, менавіта ў гэты перыяд склаліся мовы і культуры, эканомікі, а таксама зародкі дзяржаўнасці большасці сучасных лацінаамерыканскіх дзяржаў. Перыяд пасля атрымання незалежнасці мала чым адрозніваўся ад каланіяльнага ў эканоміка-сацыяльным плане. Больш таго, ён пагоршыўся палітычнай нестабільнасцю большасці краін рэгіёна, а таксама сталай інтэрвенцыяй з боку ЗША, эканоміка-сацыяльныя каштоўнасці якіх у большасці сваім чужыя жыхарам Паўднёвай Амерыкі. Гісторыю краін Гвіянскага ўзбярэжжа варта разглядаць асобна. Гаяна, Сурынам і, у меншай ступені, Французская Гвіяна, заўважна адрозніваюцца ад большасці іспана- і партугаламоўных краін кантынента.

Дакласічны перыяд

Існуюць дзве версіі пра магчымае засяленне тэрыторый Паўднёвай Амерыкі чалавекам. Паводле першай, засяленне адбывалася з Азіі, з тэрыторыі сучаснай Расіі, праз Берынгаў праліў і Паўночную Амерыку, аднак не ўсе існыя археалагічныя знаходкі ўкладаюцца ў дадзеную тэорыю, у сувязі з чым высоўваецца тэорыя пра магчымасць існавання «дасібірскіх» паўднёваамерыканскіх першабытнікаў.

Першыя сельскагаспадарчыя доследы чалавека ў Паўднёвай Амерыцы датуюцца 6500 г. да н.э., калі ў Амазоніі пачалі культываваць бананы, бульба і востры чырвоны перац^[1].

Адкрыццё Паўднёвай Амерыкі

Імкнучыся адкрыць марскі шлях у Індыю, Хрыстафор Калумб перасек у 1492 годзе Атлантычны акіян і адкрыў Вялікія Антыльскія астравы. За першай экспедыцыяй рушыла ўслед другая, потым трэцяя. Маршрут сваёй трэцяй экспедыцыі праклаў значна паўднёвей ужо вядомых яму земляў і адкрыў востраў Трынідад, правядучы карабель паміж выспай і невядомым берагам. Іспанцаў здзівіла, што вада ўздоўж яго была амаль прэснай. Адмірал запісаў у дзённіку: «… такая магутная рака магла існаваць толькі на мацерыку, і на поўдні ёсць яшчэ мацярык».

Іспанскія экспедыцыі XV—XVI

Услед за Калумбам у Паўднёвую Амерыку на пошукі новых земляў і новых багаццяў — золата і каштоўнасцей — адправіліся шматлікія іспанскія экспедыцыі.

Экспедыцыя Франсіска Арэльяны

Пад канец снежня 1541 года флатылія Франсіска Арэльяны, якая складалася з брыганціны і чатырох каноэ, пачала спуск да акіяна па рацэ Напо. Больш за праз месяц плавання яны трапілі ў раку «шырокую, як мора», то бок у Амазонку. Па дарозе на ўсход іспанцы сустракалі індзейскія вёскі, бачылі шматлікія прытокі. Велізарны левы прыток, воды якога былі «чорнымі, як чарніла», яны назвала Рыа-Негру — «чорная рака». Толькі ў жніўні 1542 года яны дайшлі да ўтокі ракі.

У вывучэнні прыроды мацерыка веліка роля нямецкага прыродазнаўца і географа Аляксандра Гумбальта, які падарожнічаў па Цэнтральнай і Паўднёвай Амерыцы ў 1799—1804 гадах^[2]. Глыбейшае вывучэнне асобных тэрыторый мацерыка пачалося ў XIX стагоддзі. У 1821—1828 гадах руская экспедыцыя пад кіраўніцтвам Рыгора Іванавіча Лангсдорфа даследавала ўнутраныя раёны Бразіліі. Каштоўныя звесткі пра геалагічны будынак, клімат, расліны і жывёл Амазонскай нізіны сабраў англійскі вандроўнік Генры Бейтс падчас экспедыцыі 1848—1859 гадоў.

• Паўночная — мыс Гальінас 12°27′ пн. ш. 71°39′ з. д.^HGЯO
• Паўднёвая (мацярыковая) — мыс Фроўард 53°54′ пд. ш. 71°18′ з. д.^HGЯO
• Паўднёвая (астраўная) — Дыега-Рамірэс 56°30′ пд. ш. 68°43′ з. д.^HGЯO
• Заходняя — мыс Парыньяс 4°40′ пд. ш. 81°20′ з. д.^HGЯO
• Усходняя — мыс Кабу-Бранку 7°10′ пд. ш. 34°47′ з. д.^HGЯO

Сярэдняя вышыня Паўднёвай Амерыкі над узроўнем мора 580 м. На захадзе размешчана горная сістэма Андаў вышынёй да 6960 м (г. Аканкагуа), якая складаецца з горных ланцугоў і высокіх плато паміж імі. На ўсходзе знаходзяцца Бразільскае нагор’е і Гвіянскае нагор’е. Паміж Андамі і пласкагор'ямі раскінуліся Амазонская нізіна, раўніны і нізіны Гран-Чака, Лаплацкая нізіна і нізіна Арынока; паверхня іх раўнінная, рачныя даліны ўрэзаны слаба. На поўдні мацерыка размяшчаецца плато Патагоніі.

У тэктанічных адносінах вылучаюцца 2 асноўныя структуры: геасінклінальная на захадзе, платформавая на ўсходзе. Фарміраванне Андаў пачалося ў познім палеазоі — мезазоі. Гораўтварэнне не закончылася (бываюць землетрасенні і вулканічныя вывяржэнні). На ўсходзе платформавыя структуры: Паўднёва-Амерыканская і Патагонская платформы. Старажытны архейскі фундамент выходзіць на паверхню ў Гвіянскім, Заходне-Бразільскім і Усходне-Бразільскім шчытах. За межамі шчытоў тэрыторыі платформ перакрыты пераважна кантынентальнымі адкладамі. Паміж платформавай і геасінклінальнай абласцямі — тэктанічныя ўпадзіны Арынока, Гран-Чака, Ла-Плата; паміж Андамі, Гвіянскім і Заходне-Бразільскім шчытамі — Амазонская ўпадзіна. Упадзіны запоўнены марскімі адкладамі і прадуктамі разбурэння гор.

Платформы пачалі фарміравацца ў дакембрыі, у кембрыі злучыліся ў адзін масіў. У трыясе ў басейне р. Парана ўтварыліся разломы і адбыліся вывяржэнні базальтавых лаў.

Горны захад

Пустыня Атакама

Эль-Ніньё

Раўнінны ўсход

Нізінныя раўніны — Арынокская, Амазонская і Ла-Плата — займаюць на мацерыку значныя прасторы. Амаль плоская паверхня гэтых раўнін спрыяльная для адукацыі буйных рачных сістэм Амазонкі, Арынока і Параны з шырокімі і глыбокімі рачнымі далінамі. Большую плошчу мацерыка займаюць Гвіянскае і Бразільскае пласкагор'і. Часта яны складаюцца з некалькіх плато.

Пасля распаду праконтинента Пангея тэрыторыя Паўднёвай Амерыкі ў мелавым перыядзе была з'яднана з Афрыкай, Аўстраліяй і Антарктыдай у складзе кантынента Гандвана. Пад канец мелавога перыяду Гандвана распалася, і да канца трацёвага перыяду Паўднёвая Амерыка была выспай. Тут існавала адменная фаўна, дзе дамінавалі нотаўнгуляты. Пасля ўватрэння перашыйку з Паўночнай Амерыкай прыток новай фаўны прывёў да амаль поўнага вымірання фаўны мясцовай.

Клімат Паўднёвай Амерыкі абумоўлены размяшчэннем яе пераважна ў экватарыяльным і паўднёвым трапічным паясах. Характэрна вялікае і амаль раўнамернае (акрамя крайняга поўдня) паступленне сонечнага цяпла. Сезонныя кліматычныя адрозненні залежаць ад сонечнай радыяцыі, агульнай цыркуляцыі атмасферы, цэнтраў высокага ціску атмасферы. Пераважае экватарыяльная і мусонна-пасатная цыркуляцыя паветра з Атлантычнага акіяна. На захадзе Амазонскай нізіны вільготны экватарыяльны гарачы клімат без сухога перыяду, на ўсходзе Амазонскай нізіны — субэкватарыяльны, на поўдні — субтрапічны і ўмераны клімат. У паўночнай раўніннай частцы тэмпература паветра ўвесь год каля 20—28 °С. Ападкаў 2000—3000 мм за год у басейне рэк Арынока і Амазонка. У студзені на Бразільскім пласкагор'і 20—28 °С, у ліпені 12—25 °С, на Лаплацкай нізіне адпаведна 20—24 і 8—16 °С, у Патагоніі 12—23 і 3 °С. Ападкаў на Бразільскім пласкагор'і ад 500 мм на паўночным усходзе да 2000 мм у большай частцы і да 3000 мм на паўднёвым усходзе, на Лаплацкай нізіне ад 500 мм да 1000 мм, у Патагоніі каля 250 мм. Снегавая лінія ў гарах экватарыяльнай зоны на вышыні каля 5 тыс. м, на поўдні на вышыні каля 1000—1200 м. Максімум ападкаў — да 10000 мм у гарах на захадзе Калумбіі, да 7000 мм на поўдні Чылі; на ўзбярэжжах Перу і Паўночнага Чылі (у пустыні Атакама) менш за 100 мм за год.

Паводле велічыні гадавога сцёку Паўднёвая Амерыка займае 2-е месца ў свеце — каля 20% сцёку рэк Зямлі (каля 7900 км³/год), паводле сярэдняга слоя сцёку (440 мм) на 1-м месцы ў свеце. Больш за 90% тэрыторыі мацерыка адносіцца да басейна Атлантычнага акіяна. Найбольшыя рэкі: Амазонка (самая мнагаводная і вялікая паводле плошчы басейна ў свеце), Арынока, Парана з Парагваем, Сан-Франсіску, Магдалена. Пераважае дажджавое жыўленне рэк, на поўдні Патагоніі снегавое, у Андах месцамі ледавіковае. У экватарыяльных раёнах летнія дажджавыя паводкі і памяншэнне расходаў зімой. Пастаянна паўнаводныя рэкі на захадзе Амазонскай нізіны і на поўдні Бразільскага нагор'я. Максімум сцёку рэк позняй вясной і летам у Патагоніі і Сярэднім Чылі. На поўначы Чылі ў пустыні Атакама сцёк толькі перыядамі. Буйныя азёры Маракайба (на поўначы), Тытыкака (на вышыні 3812 м) і інш. У Андах ледавікі (больш за 20 тыс. км²), найбольшыя на поўдні і на Вогненнай Зямлі.

Краіны і тэрыторыі	Плошча (км²)	Насельніцтва (на 1 ліпеня 2008)	Шчыльнасць насельніцтва (на км²)
Аргенціна	2 766 890	40 677 348	14,3
Балівія	1 098 580	8 857 870	8,1
Бразілія	8 514 877	191 908 598	22,0
Венесуэла	912 050	26 414 815	27,8
Гаяна	214 970	770 794	3,6
Калумбія	1 138 910	45 013 674	37,7
Парагвай	406 750	6 347 884	15,6
Перу	1 285 220	27 925 628	21,7
Сурынам	163 270	438 144	2,7
Уругвай	176 220	3 477 778	19,4
Фалклендскія астравы (спорныя паміж Вялікабрытаніей і Аргенцінай)	12 173	2 967	0,24
Гвіяна (Францыя)	91 000	209 000	2,1
Чылі	756 950	16 454 143	21,1
Эквадор	283 560	13 927 650	47,1
Паўднёвая Джорджыя і Паўднёвыя Сандвічавы астравы (Вялікабрытанія)	3 093	20	0
Усяго	17 824 513	382 426 293	21,5

Паўднёвая Георгія і Паўднёвыя Сандвічавы астравы не маюць пастаяннага насельніцтва.

Выспы прыналежаць Вялікабрытаніі, адносяцца да заморскай самакіраванай тэрыторыі Фалклэндскіх астравоў.

Паўднёвая Георгія і Паўднёвыя Сандвічавы астравы лічацца часткай Антарктыкі.

На палітычнай арэне пачало XXI стагоддзя ў Паўднёвай Амерыцы адзначана прыходам сіл левага кірунку, сацыялістычныя лідары абраны ў такіх краінах, як Чылі, Уругвай, Бразілія, Аргенціна, Эквадор, Балівія, Парагвай і Венесуэла. На фоне гэтага ў Паўднёвай Амерыцы паўсюдна заўважнае развіццё рынкавай эканомікі і міжнароднай супрацы, так, прыкладам, былі створаны арганізацыі МЕРКАСУР і Андская супольнасць, мэтай якіх з'яўляецца свабоднае перасоўванне грамадзянаў, эканамічнае развіццё, здыманне мытных пошлін і палітыка агульнай абароны.

З 2004 года існуе і развіваецца Саюз паўднёваамерыканскіх нацый, таксама вядомы як УНАСУР — арганізацыя, што аб'ядноўвае ў сябе амаль усе краіны Паўднёвай Амерыкі, ствараная па мадэлі Еўрасаюза. У рамках саюза створаны кансультацыйны Паўднёваамерыканскі савет абароны, плануецца стварэнне агульнага парламента^[3], а таксама стварэнне адзінага рынку і ліквідацыя мытных тарыфаў паміж краінамі-ўдзельніцамі.

Этнічныя групы

На этнічным узроўні насельніцтва Паўднёвай Амерыкі можна падзяліць на тры тыпы: індзейцы, белыя і негры. У такіх краінах, як Калумбія, Эквадор, Парагвай і Венесуэла ў дэмаграфічным плане пераважаюць метысы (нашчадкі шлюбаў іспанцаў і тубыльнага насельніцтва). Толькі ў дзвюх краінах (Перу і Балівіі) індзейцы ўтвараюць большасць. У Бразіліі, Калумбіі і Венесуэле жыве значны лік насельніцтва афрыканскага паходжання.

У такіх дзяржавах, як Аргенціна, Уругвай, Чылі і Бразілія большасць насельніцтва мае еўрапейскае паходжанне, з іх у першых дзвюх большасць насельніцтва — нашчадкі выхадцаў з Іспаніі і Італіі. На поўдні і паўднёвым усходзе Бразіліі жывуць нашчадкі партугальцаў, немцаў, італьянцаў і іспанцаў.

Чылі прыняла хвалю эміграцыі з Іспаніі, Германіі, Англіі, Францыі, Італіі, Аўстрыі, Швейцарыі, Скандынавіі, Грэцыі і Харватыі на працягу XVIII і напачатку XX стагоддзяў. У гэтай краіне жыве, па розных дадзеных, ад 1 600 000 (10 % насельніцтвы) да 4 500 000 (27 %) выхадцаў з краіны баскаў. 1848 быў годам масавай іміграцыі немцаў (таксама аўстрыйцаў і швейцарцаў) і, часткова, французаў, галоўным чынам, у паўднёвыя раёны краіны, дагэтуль зусім незаселеныя, але багатыя прыродай і карыснымі выкапнямі. Гэта іміграцыя немцаў працягнулася пасля першай і другой сусветных войн такім чынам, што сёння каля 500 000 чылійцаў маюць нямецкае паходжанне. Апроч таго, каля 5 % насельніцтвы Чылі — нашчадкі выхадцаў імігрантаў-хрысціянаў з Сярэдняга Усходу (палестынцы, сірыйцы, ліванцы, армяне). Таксама каля 3 % насельніцтвы Чылі — генетычныя харваты. Нашчадкі грэкаў складаюць каля 100 000 чалавек, большасць з іх жыве ў Сант’яга і Антафагасце. Каля 5 % насельніцтва — французскага паходжання. Ад 600 000 да 800 000 — італьянскага.

У Бразілію немцы імігравалі, галоўным чынам, на працягу XIX і XX стагоддзяў у сувязі з палітыка-сацыяльнымі падзеямі на радзіме. Сёння каля 10 % бразільцаў (18 млн) маюць нямецкае паходжанне. Апроч таго, Бразілія — краіна Лацінскай Амерыкі, дзе жыве найвялікі лік этнічных украінцаў (1 млн).

Этнічныя меншасці ў Паўднёвай Амерыцы таксама прадстаўлены арабамі і японцамі ў Бразіліі, кітайцамі ў Перу і індыйцамі ў Гаяне.

Мовы

Найболей пашыранымі мовамі Паўднёвай Амерыкі з'яўляюцца партугальская і іспанская. На партугальскай мове размаўляе Бразілія, насельніцтва якой складае каля 50 % насельніцтва гэтага кантынента. Іспанская мова з'яўляецца афіцыйнай мовай большасці краін гэтага кантынента. Таксама ў Паўднёвай Амерыцы тлумачацца і на іншых мовах: у Сурынаме гавораць па-галандску, у Гаяне — па-англійску, а ў Французскай Гвіяне — адпаведна па-французску.

Нярэдка можна пачуць і тубыльныя мовы індзейцаў: кечуа (Эквадор, Балівія і Перу), гуарані (Парагвай і Балівія), Аймара (Балівія і Перу) і араўканская мова (поўдзень Чылі і Аргенціны). Усе яны (апроч апошняга) маюць афіцыйны статус у краінах свайго моўнага арэала.

Бо значную дзель насельніцтва Паўднёвай Амерыкі складаюць выхадцы з Еўропы, многія з іх дагэтуль захоўваюць сваю мову, найболей пашыранымі з іх з'яўляюцца італьянская і нямецкая мовы ў такіх краінах як Аргенціна, Бразілія, Уругвай, Венесуэла і Чылі.

Самымі папулярнымі вывучанымі замежнымі мовамі ў краінах Паўднёвай Амерыкі з'яўляюцца англійская, французская, нямецкая і італьянская.

У паслякрызісныя 2010—2011 гады эканоміка краін Лацінскай Амерыкі паказала сур'ёзныя тэмпы ўзросту, апераджальныя сярэднесусветныя: у 2010 годзе ўзрост склаў 6 %, а прагноз на 2011 год кажа пра 4,7 %^[4]. З-за гістарычна высокай інфляцыі ушануй ва ўсіх краінах Паўднёвай Амерыкі, адсоткавыя стаўкі застаюцца высокімі, яны, зазвычай, удвая больш, чым у Злучаных Штатах. Прыкладам, адсоткавая стаўка каля 22 % у Венесуэле і 23 % у Сурынаме. Выняткам з'яўляецца Чылі, якая ўжыццяўляе эканамічную палітыку свабоднага рынку з усталяваннем ваеннай дыктатуры ў 1973 годзе і актыўна нарошчвае сацыяльныя выдаткі з моманту аднаўлення дэмакратычнага кіравання напачатку 1990-х. Гэта прывяло да эканамічнай стабільнасці і адсоткавых ставак на нізкім роўні.

Паўднёвая Амерыка належыць на экспарт тавараў і прыродныя рэсурсы. Бразілія (сёмая па велічыні эканоміка ў свеце і другая па велічыні ў Амерыцы) лідаруе ў агульным аб'ёме экспарту $ 137.8 млрд дол. ЗША , потым Чылі $ 58.12 млрд і Аргенціна з 46.46 млрд дол. ЗША^[5].

Эканамічны разрыў паміж багатымі і беднымі ў большасці паўднёваамерыканскіх краін лічыцца большым, чым на большасці іншых кантынентаў. У Венесуэле, Парагваі, Балівіі і многіх іншых краінах Паўднёвай Амерыкі, самыя багатыя 20 % валодаюць больш 60 % багаццяў краіны, тым часам як найбольш бедныя 20 % валодаюць менш чым 5 %. Такі шырокі разрыў можна ўбачыць у многіх буйных паўднёва-амерыканскіх гарадах, дзе часовыя хаціны і трушчобы стаяць шэрагам з хмарачосамі і апартаментамі класа люкс.

Краіны	ВУП (намінальны) у 2009[6]	ВУП у 2009[7]	ВУП на душу насельніцтва ў 2009[7]	ІРЧП в 2007[8]
Аргенціна	&&&&&&&&&0326474.&&&&&0326 474	&&&&&&&&&0572860.&&&&&0572 860	&&&&&&&&&&014413.&&&&&014 413	▲	&&&&&&&&&&&&&&00.8660000,866
Балівія	&&&&&&&&&&017413.&&&&&017 413	&&&&&&&&&&043424.&&&&&043 424	&&&&&&&&&&&04330.&&&&&04 330	▲	&&&&&&&&&&&&&&00.7290000,729
Бразілія	&&&&&&&&01572590.&&&&&01 572 590	&&&&&&&&01981642.&&&&&01 981 642	&&&&&&&&&&010325.&&&&&010 325	▲	&&&&&&&&&&&&&&00.8130000,813
Чылі	&&&&&&&&&0169573.&&&&&0169 573	&&&&&&&&&0243044.&&&&&0243 044	&&&&&&&&&&014510.&&&&&014 510	▲	&&&&&&&&&&&&&&00.8780000,878
Калумбія	&&&&&&&&&0269654.&&&&&0269 654	&&&&&&&&&0400300.&&&&&0400 300	&&&&&&&&&&&08215.&&&&&08 215	▲	&&&&&&&&&&&&&&00.8070000,807
Эквадор	&&&&&&&&&&052572.&&&&&052 572	&&&&&&&&&0106993.&&&&&0106 993	&&&&&&&&&&&07685.&&&&&07 685	▲	&&&&&&&&&&&&&&00.8060000,806
Фалклендскія астравы	0Памылка ў шаблоне: незразумелы сімвал «?».Памылка ў шаблоне: незразумелы сімвал «?»?	&&&&&&&&&&&&&075.&&&&&075	&&&&&&&&&&025000.&&&&&025 000		N/A
Гвіяна (Францыя)	&&&&&&&&&&&03524.&&&&&03 524[9]	N/A	&&&&&&&&&&&02300.&&&&&02 300 (nominal, 2007)[9]		N/A
Гаяна	&&&&&&&&&&&01130.&&&&&01 130	&&&&&&&&&&&03082.&&&&&03 082	&&&&&&&&&&&04035.&&&&&04 035	▲	&&&&&&&&&&&&&&00.7290000,729
Парагвай	&&&&&&&&&&016006.&&&&&016 006	&&&&&&&&&&029403.&&&&&029 403	&&&&&&&&&&&04778.&&&&&04 778	▲	&&&&&&&&&&&&&&00.7610000,761
Перу	&&&&&&&&&0127598.&&&&&0127 598	&&&&&&&&&0245883.&&&&&0245 883	&&&&&&&&&&&08580.&&&&&08 580	▲	&&&&&&&&&&&&&&00.8060000,806
Сурынам	&&&&&&&&&&&02984.&&&&&02 984	&&&&&&&&&&&04436.&&&&&04 436	&&&&&&&&&&&08323.&&&&&08 323	▲	&&&&&&&&&&&&&&00.7690000,769
Уругвай	&&&&&&&&&&032262.&&&&&032 262	&&&&&&&&&&042543.&&&&&042 543	&&&&&&&&&&013294.&&&&&013 294	▲	&&&&&&&&&&&&&&00.8650000,865
Венесуэла	&&&&&&&&&0319443.&&&&&0319 443	&&&&&&&&&0335200.&&&&&0335 200	&&&&&&&&&&012785.&&&&&012 785	▲	&&&&&&&&&&&&&&00.8440000,844

Турызм робіцца ўсё важнейшай крыніцай прыбытку для многіх краін Паўднёвай Амерыкі^[10][11]. Гістарычныя помнікі, архітэктурныя і прыродныя дзівы, размаіты асартымент прадуктаў сілкавання і культуры, маляўнічыя гарады, і ўзрушальныя ландшафты прыцягваюць мільёны турыстаў кожны год у Паўднёвую Амерыку. Некаторыя з найболей наведвальных месцаў у рэгіёне: Мачу-Пікчу, Рыа-дэ-Жанэйра, Салвадор, Натал, Буэнас-Айрэс, Сан-Паўлу, Куска, Картахена, трапічныя лясы Амазоніі, вадаспад Анхель, Галапагоскія астравы, востраў Маргарыта, возера Тытыкака і рэгіён Патагонія^[12].

На культуру паўднёваамерыканцаў зрабілі ўплыў гістарычныя сувязі з Еўропай, асабліва з Іспаніяй і Партугаліяй, а таксама — масавая культура са Злучаных Штатаў Амерыкі.

• Паўднёвая Амерыка // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 12: Палікрат — Праметэй / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 12. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0198-2 (т. 12).

	Паўднёвая Амерыка на Вікісховішчы

• Паўднёвая Амерыка у DMOZ
• Сярэдні клас у Паўднёвай Амерыцы
• Скромницкий А., Талах В.. Энциклопедия доколумбовой Америки. Часть 1. Южная Америка. Том 2. Источники XVI-XVII веков по истории Южной Америки: Хроники. Документы. (нявызн.). www.kuprienko.info (А. Скромницкий) (11 лютага 2012). Архівавана з першакрыніцы 26 мая 2012. Праверана 11 сакавіка 2012.