Турку
Турку (фінск.: Turku, шведск.: Åbo (да 1918 асноўная назва)) — горад і порт на Паўднёвым Захадзе Фінляндыі, адміністрацыйны цэнтр ляані Заходняя Фінляндыя. Горад размешчаны пры ўпадзенні ракі Аўраёкі ў Архіпелагавае мора.
Горад
Турку на карце Фінляндыі   | ||||||||||||||||||||||||||||
![Герб[d]](https://www.search.com.vn/wiki/be/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Turku.vaakuna.svg)
![Сцяг[d]](https://www.search.com.vn/wiki/be/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Turku.lippu.svg)
Колькасць жыхароў на 31 жніўня 2013 года — 181 569 чалавек[2] — гэта пяты па насельніцтве горад у Фінляндыі, а з улікам прыгарадаў (на канец 2007 года) — трэцяя гарадская агламерацыя (303 492 чалавека) у краіне пасля Хельсінкі і Тамперэ[3].
Горад афіцыйна двухмоўны: фінскую мову ў якасці асноўнай выкарыстоўваюць 87,7 % насельніцтва; шведская мова з’яўляецца роднай для 5,3 % (2009). Турку лічыцца варотамі на Захад, а еўрапейская магістраль E18 злучае яго як з Санкт-Пецярбургам, так і са Стакгольмам. У горадзе знаходзіцца буйны порт, які здзяйсняе грузавое і пасажырскае паведамленне з Аландскімі астравамі і Швецыяй. Аэрапорт Турку з’яўляецца пятым па велічыні і другім па грузаперавозках у Фінляндыі.
Турку вядомы як навуковы і культурны цэнтр: з XIII стагоддзя тут ужо дзейнічалі дзве школы, а ў 1640 годзе заснаваны першы ўніверсітэт і першая ў Фінляндыі друкарня. У 1772 годзе ў Турку стала выдавацца першая ў Фінляндыі газета. Горад сумесна з Талінам быў абраны культурнай сталіцай Еўропы 2011 года[4].
У наш час у горадзе сканцэнтравана каля 50 % біятэхнічнай вытворчасці і амаль 60 % дыягнастычнай прамысловасці краіны.
Традыцыйна Турку лічыцца «калядным горадам»[5], дзе ўсталёўваецца галоўная калядная елка краіны[6] і штогод праходзіць вялікая колькасць культурных мерапрыемстваў.
Паводле апытанняў грамадскія думкі, у 2012 годзе Турку займаў другое месца па ўзроўню прывабнасці для пражывання сярод грамадзян Фінляндыі[7], а паводле апытанняў 2013 года, жыхары горада былі найбольш задаволены сваім месцам жыхарства сярод іншых гараджан краіны[8].
Этымалогія
Шведская назва горада Åbo ([ˈoːbu]) складаецца з двух слоў: å («рака») і bo («жыць») і перакладаецца як тых, што жывуць уздоўж ракі[9]. Да 1917 года ўжываўся латынізаваны варыянт назвы горада Аба (ад лац.: Aboensis, упершыню ўжыты ў 1270 годзе ў дакументах біскупа Катылуса), а губерня адпаведна звалася Аба-Б’ёрнеборгскай.
Фінская назва Turku ([ˈturku]) этымалагічна звязана са старажытнарускім търгъ[10] (у наш час — торг). З той жа старажытнай індаеўрапейскай крыніцы ўтварыліся назвы гарадоў Германіі — Torgau, Італіі — Trieste, і шведскае слова torg. Апошняе выцесніла першапачатковае запазычанне і дала назву фінскаму tori. Усе прыведзеныя словы азначаюць месца гандлю, рынак[11][12].
Фізіка-геаграфічная характарыстыка
Геаграфічнае становішча
Турку знаходзіцца на паўднёва-заходнім ускрайку Фінляндыі, у вусці ракі Аўраёкі пры ўпадзенні яе ў Архіпелагавае мора. Агульная тэрыторыя горада на 2011 год складае 306,37 км² з якіх 245,67 км² займае суша, 57,24 км² — марская паверхня, а 3,46 км² — унутраныя вадаёмы.
Часавы пояс
Горад Турку, як і ўся Фінляндыя, знаходзіцца ў часавым поясе, які пазначаецца па міжнародным стандарце як Eastern European Time (EET). Зрушэнне адносна UTC складае +2:00 (зімовы час) / +3:00 (летні час), з прычыны таго, што ў гэтым часавым поясе дзейнічае пераход на летні час.
Клімат
| Клімат Турку (1981-2010) | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Паказчык | Сту | Лют | Сак | Кра | Май | Чэр | Ліп | Жні | Вер | Кас | Ліс | Сне | Год |
| Абсалютны максімум, °C | 8,5 | 10,2 | 15,8 | 24,5 | 30,0 | 31,6 | 32,1 | 31,1 | 24,5 | 18,0 | 11,3 | 10,0 | 32,1 |
| Сярэдні максімум, °C | −1,7 | −2,1 | 2,0 | 8,8 | 15,5 | 19,5 | 22,3 | 20,5 | 14,9 | 8,8 | 3,0 | −0,1 | 9,3 |
| Сярэдняя тэмпература, °C | −4,4 | −5,2 | −1,6 | 4,0 | 10,2 | 14,5 | 17,5 | 16,0 | 10,9 | 5,9 | 0,8 | −2,6 | 5,5 |
| Сярэдні мінімум, °C | −7,3 | −8,3 | −4,9 | −0,2 | 4,8 | 9,3 | 12,6 | 11,6 | 7,2 | 3,2 | −1,6 | −5,3 | 1,8 |
| Абсалютны мінімум, °C | −34,8 | −28 | −23,7 | −10,9 | −5,8 | −1,2 | 1,8 | 0,2 | −5,2 | −15 | −19,8 | −27,5 | −34,8 |
| Норма ападкаў, мм | 61 | 42 | 43 | 32 | 39 | 59 | 79 | 80 | 64 | 78 | 76 | 70 | 723 |
| Крыніца: Фінляндскі метэаралагічны інстытут | |||||||||||||
Насельніцтва
Паводле даных 1880 года, насельніцтва горада складалі: фіны — 53,6 %, шведы — 41,9 %.Агульнае насельніцтва горада ў канцы XIX стагоддзя каля 23,7 тыс. жыхароў.
У 2009 годзе фінскую мову ў якасці асноўнай выкарыстоўвалі 87,7 % жыхароў Турку, а шведская мова з’яўляецца роднай для 5,3 % насельніцтва. Іншыя нацыянальныя групы прадстаўлены рознымі саюзамі і таварыствамі: дзейнічае Рускі клуб, у 2009 годзе зарэгістравана Таварыства ўкраінцаў у Фінляндыі.
Колькасць насельніцтва
- У XIX стагоддзі
| Год | 1805 | 1810 | 1840 | 1850 | 1860 | 1865 | 1870 | 1875 | 1880 | 1890 |
| Насельніцтва | 11 300 | ▼ 10 224 | ▲ 13 145 | ▲ 17 178 | ▼ 16 870 | ▲ 18 109 | ▲ 19 617 | ▲ 22 018 | ▲ 23 701 | ▲ 30 096 |
- У XX стагоддзі
| Год | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1980 | 1990 |
| Насельніцтва | ▲ 38 235 | ▲ 49 691 | ▲ 58 367 | ▲ 66 654 | ▲ 75 419 | ▲ 101 824 | ▲ 124 359 | ▲ 163 680 | ▼ 159 180 |
- У XXI стагоддзі
| Год | 2000 | 2009 | 2010 | 2011[2] | 2012[13] | 2013[14] |
| Насельніцтва | ▲ 172 561 | ▲ 176 087 | ▲ 177 342 | ▲ 178 670 | ▲ 180 314 | ▲ 181 569 |
Планіроўка горада
год
Самая старая з захаваных карт Турку датавана 1634 годам і, верагодна, складзена інжынерам Улафам Гангіусам.
Рака Аўраёкі, адна з найбуйнейшых у Фінляндыі, падзяляе горад на дзве часткі — паўночную і паўднёвую. Берагі злучаюць сем мастоў. У ніжнім цячэнні ракі, там дзе мост замінаў бы суднаходству, пешаходаў і веласіпедыстаў перапраўляе бясплатны паром Фёры (фінск.: Föri).
Горад падзяляецца на 9 акруг, якія складаюцца з драбнейшых тэрытарыяльных адзінак — раёнаў (агулам іх налічваецца 134).
- Цэнтральная акруга
- Акруга Хірвенсала-Какскерта
- Акруга Скансі-Уітама
- Акруга Іцяхар’ю-Варысуа
- Акруга Корайнен
- Акруга Тамперээнтые
- Акруга Кунінкая
- Акруга Пансіа-Юркяля
- Акруга Маарыа-Паатынен
Эканоміка
У раёне Купіта працуе цэнтр высокіх тэхналогій — Тэхнапарк Турку. На захадзе горада знаходзіцца суднаверф канцэрна STX Europe, які будуе міжнародныя круізныя лайнеры. Насупраць суднаверфі размешчаны нафтаперапрацоўчы камбінат.
Транспарт
Турку — буйны транспартны вузел Фінляндыі. У горадзе перасякаюцца аўтамабільныя і чыгуначныя магістралі, маюцца буйныя марскі і рачны порты, а таксама аэрапорт.
Аўтамабільны
Асновай дарожнай сеткі з’яўляецца аўтамагістраль E18, якая вядзе праз порт у Швецыю і Нарвегію, а ў Фінляндыі па маршруце: Турку — Хельсінкі — Котка (і далей на Санкт-Пецярбург). У 2013 годзе Еўрапейскім саюзам прыняты праект, які прадугледжвае фінансаванне развіцця камерцыйнай і прадпрымальніцкай дзейнасці ўздоўж трасы[15].
Іншая магістраль E63 злучае: Турку — Тамперэ — Ювяскюля — Куопіа. Яшчэ адзін маршрут E08 злучае: Турку — Раўма — Поры — Вааса — Кокала — Раахэ — Оўлу — Кемі — Торніа — Тромсё.
Старая Каралеўская дарога праходзіць па маршруце Турку — Хяменліна — Выбарг. З суседнімі раёнамі горад злучаюць кальцавая дарагая (40) і дарога Турку-Наанталі.
Будаўніцтва новых аўтамагістраляў стала часткай генплана Турку (2000). Часткова ўведзена ў эксплуатацыю Кальцавая дарога па Турку. Рэалізуецца план забудовы Хельсінгінкату, які дазволіць пабудаваць новы мост праз раку Аўру паміж Хямеентые і Анінкайстэнсілта. Пасля завяршэння будаўніцтва грузавы транспарт пойдзе ў абыход цэнтра.
Гарадскі
Гарадскі грамадскі транспарт Турку — аўтобус. Арганізацыяй маршрутаў і кіраванне гарадскім транспартам ажыццяўляецца Бюро грамадскага транспарту Турку (фінск.: Turun joukkoliikennetoimisto), размешчанае на Гандлёвай плошчы[16]. Аўтобусная сетка развітая, вадзіцелі пільна трымаюцца раскладу руху. Галоўная транспартная развязка ў горадзе — гандлёвая плошча (фінск.: kauppatori), куды прыходзяць практычна ўсе аўтобусы.
Квіток (фінск.: kertalippu) каштуе 2,50 еўра, ён дзейнічае на працягу 2 гадзін і дазваляе здзяйсняць паездкі на розных аўтобусных маршрутах. Кошт сутачнага праязнога квітка на 24 гадзіны (фінск.: matkailulippu) — 5,50 еўра. Існуе сістэма зніжак.
У будучыні прадугледжана таксама развіццё рэйкавага транспарту.
Марскі
З порта Турку (фінск.: Turun satama) штодня адпраўляюцца паромы ў Стакгольм, а таксама ў Марыехамн і Лонгнес (Аландскія астравы).
Пасажырскія перавозкі ажыццяўляюць паромы кампаній Silja Line (Baltic Princess адпраўленне ўвечар, M/S Galaxy — раніцай) і Viking Line (M/S Isabella — увечар, M/S Amorella — раніцай) і SeaWind Line. Адзначаецца рост пасажырскіх перавозак[17].
Новы генплан Турку (2000 год) адхіліў ідэю пераносу порта ў раён Пансіа, якая існавала раней, як нерацыянальную.
Аэрапорт
Аэрапорт Турку (фінск.: Turun lentoasema) знаходзіцца за 8 км на поўнач ад цэнтральнай часткі горада. Да аэрапорта ад гандлёвай плошчы ходзіць аўтобус № 1. Акрамя ўнутраных рэйсаў, ажыццяўляюцца палёты ў Стакгольм, Капенгаген, Рыгу і Гданьск[18]. Для пашырэння будынка аэрапорта Упраўленне паветранага транспарту стварыла праект, які дае магчымасць павялічыць аб’ём новага будаўніцтва ў адпаведнасці з новым генпланам горада (2000).
Тэлекамунікацыі і СМІ
Газеты
Заснаваная ў 1904 годзе штодзённая газета на фінскай мове «Turun Sanomat» на канец 2011 года мела тыраж 103 314 асобнікаў[19]. Другім па значнасці выданнем з’яўляецца газета на шведскай мове — «Åbo Underrättelser».
Славутасці
Культавыя будынкі
У старадаўнім лютэранскім Кафедральным саборы (фінск.: Tuomiokirkko; шведск.: Domkyrkan) хоры з напрастольным абразам шведскага жывапісца Вестына і фрэскамі Экмана, надмагільныя капэлы знакамітых дзеячаў з карцінамі на шкле Уладзіміра Свярчкова, а таксама створаны ў 1865 годзе цудоўны саркафаг шведскай каралевы Катарыны Монсдотэр (пам. 1612).
Невялікі, але арыгінальны па архітэктуры і аздоблены ўнутры праваслаўны Аляксандраўскі храм упрыгожаны абразмі працы фінскага мастака Бернта Гудэнйелма.
 |  |  |  |  |
| Кафедральны сабор (лютэранскі) | Міхайлаўскі сабор (лютэранскі) | Царква Марціна (лютэранскі) | Царква Кацярыны (лютэранская) | Экуменічная капліца |
 |  |  |  |  |
| Аляксандраўскі храм (фінскі) | Успенская царква (руская) | Касцёл (каталіцкі) | Царква Бетэл (адвентыстаў) | Сінагога |
Музеі
У Турку і яго наваколлях знаходзяцца шэраг музеяў, якія маюць агульнанацыянальнае значэнне для Фінляндыі. У 2009 годзе найбольш вядомыя з іх наведала 707 624 чалавека:
| Месца | Славутасць | Наведвальнікаў | Месца | Славутасць | Наведвальнікаў | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1. |  | Aboa Vetus & Ars Nova | 167 751 | 7. |  | Музей Вяйнэ Аалтанена | 18 443 |
| 2. | | Кафедральны сабор Турку | 159 451 | 8. |  | Ферма Курала | 16 760 |
| 3. |  | Forum Marinum | 119 511 | 9. |  | Батанічны сад | 15 650 |
| 4. |  | Гістарычны музей | 113 207 | 10. |  | Музей-аптэка і Асабняк Квенселаў | 12 408 |
| 5. |  | Музей рамяства Луастарынмякі | 35 596 | 11. |  | Біялагічны музей | 10 024 |
| 6. |  | Мастацкі музей | 30 311 | 12. |  | Музей музыкі | 8512 |
 | | |  | |
| Гістарычны музей | Мастацкі музей | Aboa Vetus & Ars Nova | Музей рамёстваў | Музей музыкі |
| |  |  |  | |
| Музей Вяйнэ Аалтанена | Forum Marinum | Суомен Ёўтсен | Біялагічны музей | Музей-аптэка |
 |  |  |  |  |
| Батанічны сад | Ферма Курала | Музей мараплаўства | Дом-музей Ett Hem | Брынкала |
Архітэктура
Архітэктура Турку XVIII—XX стагоддзяў прадстаўлена класіцызмам, нацыянальным рамантызмам і фінскім функцыяналізмам.
Плошчы
У генеральным плане Турку архітэктар Карл Энгель запланаваў будаўніцтва васьмі плошчаў, аднак, толькі толькі частка гэтага праекта была ажыццёўлена.
 |  |  |  |  |
| Старая плошча | Гандлёвая плошча | Дроўная плошча | Малая плошча | Суднаверфавая плошча |
Тэатры
«Медны» тэатр
Канцэртная зала
Асобныя будынкі
Шведскі ліцэй
Бібліятэка Турку
Рынак
Забавы
- Свінаўтка каля гатэля-аквапарка «Карыбія»
- Кафэ «Puutorin Vessa» (літаральна «Туалет на Дроўнай плошчы»).
Мерапрыемствы, якія праводзяцца ў Турку
У 2003, 2009 і 2010 гадах горад праходзіла міжнародная рэгата парусных суднаў The Tall Ships' Race[20].
На востраве Руісала штогод улетку праводзіцца рок-фестываль Ruisrock. У 2010 годзе ён адзначыў сваё саракагоддзе.
Пабрацімскія сувязі
Гарады-пабрацімы
| Гарады-партнёры
|
.svg){kind=small}
Вядомыя асобы
- Маўна Койвіста — прэзідэнт Фінляндыі
- Вальфрыд Мікалаевіч Трэер (1901—1984) — беларускі і савецкі вучоны ў галіне машыназнаўства, надзейнасці і даўгавечнасці машын і прыбораў.
Зноскі
Літаратура
- Турку // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 16: Трыпалі — Хвіліна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2003. — Т. 16. С. 49.
Спасылкі
- Афіцыйны сайт Архівавана 15 верасня 2008.
- Артыкул пра горад Турку Архівавана 5 сакавіка 2012.