Оьрсий
Оьрсий[3] — Россехь а, Европехь[51] а уггаре дукха малхбален славянийн къам. Йаккхий оьрсийн йукъараллаш йу Украинехь, Кхазакхстанехь, АЦШхь, Германехь, кхин а цхьа могӀа мехкашкахь. Оьрсийн къоман оьздангаллин генара ламасташ ду, таханлера йерриг Российн оьздангаллин бух а бу. Ненан а, къоман а мотт — оьрсийн. Динехь болу оьрсий — коьртаниг православехь[3] бу.
| Оьрсий | |
|---|---|
 | |
| Дукхалла а, ареал а | |
| Дукхалла | ≈134,1 млн ст.[49] |
| |
| Хаам | |
| Мотт | оьрсийн |
| Дин | ламаста православи[3] (царна йукъахь шираламасталла) |
| Йукъабоьду | малхбален славянаш |
| Гергара къаьмнаш | украинаш, белорусаш, русинаш |
| Этносин тобанаш | |
| Схьабалар | шира славянаш, шираоьрсийн къам |
 Медиафайлаш Викилармехь | |
Оьрсийн къам кхолладелла Шира Русан муьрехь цхьаьнакхетта малхбаленславянийн тайпанех. Оьрсийн къоман дуккха а йукъара историн а, оьздаллин а аматаш йу кхечу европин къаьмнашца, кхечу малхбаленславянийн къаьмнашца — белорусашца, украинашца, русинашца муххале а. Оьрсийн историн луьста уьйра йу кхин дуккха а къаьмнашца, цуо таро йелла оьрсийн мотт а, оьрсийн оьздангалла а йаржо. Оьрсийн мотт официалан бу Россехь, Белоруссехь, Кхазакхстанехь, ГӀиргӀазойчохь. Кхин а иза баьржина ССРС йоьхначул тӀаьхьа кхоллайелла пачхьалкхашкахь.
Этноним
Къоман цӀе русь (шир.-оьрс. а, слав.-килс. арѹсь) йаржинчу версица йьхьанца билгалбохура скандинаваш (варягаш), тӀаккха шираоьрсийн матте деира шираскандинавийн маттера: шира.-сканд. rōþr «пийсиг хьакхархо» а, «пийсиг хьокху кеманахь лелабахар» а, цуьнан трансформаци хилира фин. ruotsiх шир.-оьрс. рѹсь[52][53][54], цул тӀаьхьа де дене мел долу скандинавийн элашна тӀера дехьадаьккхира Шира Русин дерриг къоме[55][56][57][54]. ТӀаккха «Роусах» хилира галдаьккхина нохчийн «Урус», цул тӀаьхьа «Оьрси». Кхин а йу къилбаседаиранан, славянийн, кхин цхьацца этимологеш[58].
Термин Русь (нохчаша) «Рус» йа «Урус» малхбален славянийн пачхьалкхан цӀе а, церан хьалхара этноним а хилла. Этноним Кеп:Slavonic (дукх.тер. Кеп:Slavonic, лелийна шайн цӀе санна XVIII бӀешо кхаччалц. XVII—XVIII бӀешерашкахь иза тӀаьхь-тӀаьхьа хийцаделла жайнин тӀера российхой, ткъа XVIII—XIX бӀешерашкахь дуьйна, Кхоъ цхьалха оьрсийн къам концепции хӀотторца — литературин маттахь хӀотта йолало этноним великороссаш[59][60][61]. XIX бӀешарахь буьйцу меттан Ӏаткъамца литературин маттахь чӀагӀделла хӀинца лела этноним оьрсий, оцу хенахь цунна чохь билгалдоккхура малхбален славянийн дерриг кхо га, 1917 шерал тӀаьхьий бен (массо а бахархой йукъара багарбар 1926 шарахь бен ца хилла) — беккъа великорусаш (великоросаш) билгалбохура.
Барам
100 млн сов 1 млн сов 100 эз. сов 10 эз. сов 1 эз. сов хаамаш бац
Берриг оьрсий дуьненахь бу 134 миллион стаг гергга[49] (кхечу мах хадорца: 125 млн ст.[62]—129[63] тӀера 150 млн с. кхаччалц[64] а, 167[65] млн ст.). Царех Россехь веха 105,6 млн стаг (2021 шеран бахархой багарбаран хаамаш), аьлча а 71,73 % мехкан бахархойх йа 80,85 % бахархой багарбеш шайн къам гайтинчу респондентийн йукъара барамех, [2010 шарахь бара — 111,0 млн ст. (царна йукъахь Республика ГӀирма а, Севастополь а — 112,5 млн ст.[3]); 77,71 % и 80,90 %][66][67]. 2010 шеран хаамашца, дуьненара берриг оьрсех — 86 % бехара Россехь, 11,5 % — ССРС хилла республикашкахь, 2,5 % — кхечу мехкашкахь[63].
Хьажа кхин а
- Русь (къам)
- Русинаш (хьалхалера этноним)
- Шираоьрсийн къомалла
- Кхоъ цхьалха оьрсийн къам
- Оьрсийн цивилизаци
- Оьрсийн дуьне
- Оьрсийн барам
- Русификаци (политика)
- Оьрсий безар
- Оьрсий цабезар
- Россихой
Билгалдахарш
- Кхетораш
- ТӀетовжарш
Литература
Хьажоргаш
- Основные этнотерриториальные группы // Музейный портал «История и культура народов Сибири и Дальнего Востока»
- Русские: Историко-этнографические группы
- Русские в Китае // Китайский информационный интернет-центр
- Русские в бывшем СССР Проект Русской службы Би-би-си: «Свои среди чужих» (видеоинтервью), 2007.
- Русские: от народа в себе, к народу «для себя» // Русская народная линия, 10.02.2011.
- Учёные завершили масштабное исследование генофонда русского народа // NEWSru.com, 28.09.2005.
- Ульянов Н. И. Русское и великорусское.