Araia

Araia izena ingurukoa zen Arai (forma genitiboa) pertsona izenetik bide dator.^[1] Izan ere, izen horren lekukotasunak aurkitu dira Arabako Ilarduia eta Kontrasta herrietan.^[1] Kontrastan, zehazki, erromatarren garaiko gizonezko baten hilarrian: Araica Arai f(ilia) («Araika, Arairen alaba»).^[2]

Ordokiaren eta mendiaren artean dago, Arabako lautadaren ipar-ekialdeko ertzean, Aratz eta Umandia mendien hegoaldeko magalean. Zirauntza ibaiak zeharkatzen du herria.

Araba Bus sareko  lineak zerbitzua ematen dio herri honi:

Araba Bus  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 5 Gasteiz (geltokia) Gasteiz (Alas/Boulebard) • Gasteiz (Madril/Arantzabela) • Arkauti • Arkauti (Nekazaritza i.) • Arkauti (akademia) • Oreitia • Burgu • Dulantzi • Gauna • Adana • Uribarri Jauregi • Gereñu • Alaitza • Langarika • Gazeo • Agurain • Erdoña • Zalduondo • Araia (Iduia) Araia

Gainera, Eskualdeko Garraioa sareak 2 linea ditu herrian:

Eskualdeko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 9a Araia Agurain Erdoña Ametzaga • Zalduondo • Galarreta • Gordoa • Arriola • Narbaxa • Luzuriaga • Zuhatzu Donemiliaga Araia Agurain Erdoña⁠ 9b Araia Agurain Erdoña Ametzaga • Albeiz • Ilarudia • Egino • Andoin • Ibarguren • Urabain • Durruma • Egilatz • Bikuña • Mezkia • Munain • Okariz • Opakua • Arrizala • Alangua • Egileor • Zuhatzu Donemiliaga • Luzuriaga Araia Agurain Erdoña

• Zirauntza ibaiaren sorburua: herrian, el nacedero («sorburua») esaten diote.

• Andra Maria baseliza: XVIII. mendekoa da, barroko estilokoa.

• Lezea: haitzulo ikusgarria, herriko gaztelanian La Lece izena duena. Izan ere, Araiako gaztelanian euskararen arrasto ugari gorde dira.

• Marutegiko gaztelua: haitz baten gainean dago, eta aztarnak baino ez dira geratzen.

• San Joan baseliza: XII. mendean hasia, erromaniko estilokoa dugu.

• San Pedro eliza: XV. eta XVI. mendeen artean egina, herriko erdigunean dugu.

• Udaletxea: Asparreneko udaletxea Araian dugu, 1771n egindako eraikina da, Herriko Enparantzan kokatua.

• Iturbero frontoia: 1876koa (Arabako zaharrenetakoa).

• Ajuria Urigoitia edo San Pedro Araiakoa antzinako siderurgia-fabrika (1848-1985), eta haren zentral hidroelektrikoa, 2002an berritua.

• 
  Araiako San Pedro eliza, pilotalekutik ikusia.
• 
  Asparrenako udaletxea Araian.
• 
  Ajuria jauregia.
• 
  Naturaren Interpretazio Zentroa. Ajuria Urigoitia siderurgia-fabrikaren zentral hidroelektrikoa.
• 
  Andra Mari baseliza.
• 
  Zirauntzako ur-jauzia, ibai horren sorburutik hurbil.
• 
  Marutegiko gaztelua.

Umorezko Antzerki Jaialdia

Abuztuan, 1993az geroztik, Araiako Umorezko Antzerki Jaialdi arrakastatsua antolatzen dute herrian.

Kirola

Alipendi Kirol Kluba da Araiako kirol klub bakarra, 1926an futbol klub gisa sortua. Gaur egun, futbol taldeak ez ezik, saskibaloi eta eskubaloi taldeak ere baditu.^[3]

Jaiak

• Herriko zaindariaren jaiak Sanpedroak dira (ekainaren 29a).
• Abuztuaren 15ean Araiako Andra Mari auzoko jaietan Artzai Eguna ospatzen da.

Musika

Joselu Anayak musika talde ezaguna Araian sorturikoa da.

• German Maria Landazabal Garagalza (1884-1953), musika konpositorea.
• Andoni Urrestarazu Umandi (Araia, 1902 - Gasteiz, 1993), euskal idazlea.

• Alava, pueblo a pueblo. Jose Luis Sáenz de Ugarte (1983). Caja Provincial de Álava - Arabako Kutxa

• Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorra

• (Gaztelaniaz) Araia, Asparreneko Udalaren webgunean.
• (Gaztelaniaz) Araiako Umore Azokaren webgunea.
• Amamioko San Joan ermita - Bisita birtuala