Zalduondo
Zalduondo[1] Arabako ipar-ekialdeko udalerri bat da, Arabako Lautadako kuadrillakoa. Gipuzkoarekin muga egiten du, eta hurbil ditu Nafarroa Garaiko Ziordia, Olatzagutia eta Altsasu. Gasteiztik 31 bat kilometro ekialdera eta Iruñetik 60 bat km mendebaldera dago. Arabako biztanle gutxieneko udalerria da.
| Zalduondo | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Araba, Euskal Herria | |||||||||||
 | |||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua | Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Euskal Autonomia Erkidegoa | ||||||||||
| Lurraldea | Araba | ||||||||||
| Eskualdea | Arabako Lautada | ||||||||||
| Izen ofiziala | Zalduondo | ||||||||||
| Alkatea | Lurdes Lekuona Laburu (Euskal Herria Bildu) | ||||||||||
| Posta kodea | 01208 | ||||||||||
| INE kodea | 01061 | ||||||||||
| Herritarra | zalduondar[1] | ||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°53′09″N 2°20′50″W / 42.8858°N 2.3471°W | ||||||||||
 | |||||||||||
| Azalera | 12,03 km2 | ||||||||||
| Garaiera | 613-1204 metro | ||||||||||
| Distantzia | 31 km Gasteiza | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 196 (2023) 1 (2022) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 17,79 biztanle/km² | ||||||||||
| Hazkundea (2003-2013)[2] | % 27,4 | ||||||||||
| Zahartze tasa[2] | % 22,64 | ||||||||||
| Ugalkortasun tasa[2] | ‰ 0 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera tasa[2] | % 84 (2011) | ||||||||||
| Genero desoreka[2] | % -12,34 (2011) | ||||||||||
| Langabezia erregistratua[2] | % 8,2 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Euskaldunak[2] | % 40,24 (2010) | ||||||||||
| Kaleko erabilera [3] | % (2016) | ||||||||||
| Etxeko erabilera[4] | % 22.8 (2016) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Sorrera data | 1.025 baino lehen | ||||||||||
Izena
1025. urteko Donemiliagako goldea agirian, Zalduhondo izenaz ageri da.
Geografia
Mugakideak
- Iparraldean: Altzaniako Partzuergoa.
- Hegoaldean: Donemiliaga.
- Ekialdean: Asparrena.
- Mendebaldean: Donemiliaga.
Ingurune naturala
Gipuzkoako mugan dagoen Urkilla mendilerroa du herriak iparraldean. Handik, Lizarrate edo San Adriandik barrena zetorren antzinako bidea Zumarraundira, eta hortik Zalduondora. Lizarratek alde batean ditu Urkilla eta Aizkorriko mendilerroak, eta bestean Altzaniako mendiak.
Historia
Esan bezala, 1025. urtean jada bazen Zalduondoren berri ematen zuen agiririk; beraz, uste da haren sorrera lehenagokoa dela. Garai haietan hasita, Zalduondotik pasatzen da Donejakue bidea.
Udalerriko aztarna zaharrenak, hala ere, Aistra izeneko biztanlerik gabeko herrixkan aurkitu dira: VI. eta VII. mendeetako Erdi Aroko herrixka baten aztarnak. Euskal Autonomia Erkidegoan ezagutzen den Erdi Aroko herrixkarik zaharrena da. Ingurunea pinudiz estalita zegoen, eta Aistran nekazari talde bat bizi zen. Zerealak hazten zituzten.[5][6]
Demografia
| Zalduondoko biztanleria |
|---|
 |
Politika
Zalduondoko udalbatza | |||||
Alderdia | 2015eko maiatzaren 24a | 2011ko maiatzaren 22a | |||
| Zinegotziak | Boto kopurua | Zinegotziak | Boto kopurua | ||
| Euskal Herria Bildu (EH Bildu) | 5 / 5 | ||||
| Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ) | 0 / 5 | 4 / 5 | |||
| Independenteak | 1 / 5 | ||||
| Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean | |||||
Alkateak
Hauek izan dira Zalduondoko azken alkateak:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[7] | |
| Jose Antonio Lopez de Aberasturi Martinez de Ibarreta[7] / | 1979 | 1983 | Batasuna Zalduendoko Aukera[8] | |
| Eduardo Andoni Ribaguda Cañas[7] / Jose Maria Imaz Mugica[8] | 1983 | 1987 | Candidatura Independiente de Zalduendo "Zalduendo-ko"[10] / Euzko Alderdi Jeltzalea | |
| Eduardo Andoni Ribaguda Cañas[7] | 1987 | 1991 | Euzko Alderdi Jeltzalea | |
| Eduardo Andoni Ribaguda Cañas[7][8] | 1991 | 1995 | Euzko Alderdi Jeltzalea | |
| Eduardo Andoni Ribaguda Cañas[7][8] | 1995 | 1999 | Euzko Alderdi Jeltzalea | |
| Eduardo Andoni Ribaguda Cañas[7][8] | 1999 | 2003 | Euzko Alderdi Jeltzalea | |
| Eduardo Andoni Ribaguda Cañas[7] | 2003 | 2007 | Euzko Alderdi Jeltzalea | |
| Eduardo Andoni Ribaguda Cañas[7] | 2007 | 2011 | Euzko Alderdi Jeltzalea | |
| Eduardo Andoni Ribaguda Cañas[7] | 2011 | 2015 | Euzko Alderdi Jeltzalea | |
| Gustavo Fernando Fernandez Villate[7][11] | 2015 | 2019 | Euskal Herria Bildu | |
| Gustavo Fernando Fernandez Villate[7][12] | 2019 | 2023 | Euskal Herria Bildu | |
| Lurdes Lekuona Laburu[13] | 2023 | Jardunean | Euskal Herria Bildu | |
Garraioa
Araba Bus sareko 
lineak zerbitzua ematen dio udalerri honi:
|
Gainera, Eskualdeko Garraioa sareak linea bat ditu udalerrian:
|
Kultura
Euskara
XXI. mendean, Zalduondo da euskara gehien indartu duen herria. 1981ean ia euskaldunik gabeko herria zen, Arabako gehienak bezala. Egun, biztanleen % 51,5k badaki euskaraz. Gazte guztiak euskaldunak dira, eta heldu askok ere ikasi dute.[14]
Inauteriak
Otsailaren 3an, inauteri-igandean, Markitos pertsonaia gaiztoa epaitu eta erretzen dute. Markitos beltzez jantzitako panpina gorbataduna da, eta gaitzak sinbolizatzen ditu. Horregatik erretzen dute: gaitzak deuseztatzeko.
Harekin batera, herriko inauterietako beste pertsonaiak hauek dira: pregoilaria (erreketa baino lehen sermoia botatzen duena), porreroak (Lantzeko Ziripoten antzekoak), errauts banatzaileak, elkarrekin doazen atsoa eta agurea, artzaina eta ardiak (pertsonek irudikatuak) eta kale garbitzailea.
Ondasun nabarmenak
- Andoin-Luzuriaga jauregia, 1683ko eraikin barrokoa, 1999an kultura ondasun izendatua, monumentu sailkapenarekin.[15]
- Lazarragatarren jauregia, XVI. mendekoa, gaur egun Museo Etnografikoaren egoitza, 2002an kultura ondasun izendatua, monumentu sailkapenarekin.[16]
- Larreatarren etxea, XV. mendekoa.
- Udaletxea, 2008an monumentu sailkapenarekin kultura ondasun izendatua.[17] 2006ko azaroaren 16an sute baten ondorioz erabat erre zen, eta zaharberritu egin zuten.
- Aistrako San Julian eta Santa Basilisa ermita erromanikoa.
Argazki galeria
Andoin-Luzuriaga jauregiaren fatxada nagusia.
Erromesen ospitalea
Larreatarren etxea
Zalduondar ospetsuak
- Zeledonio Altzola Gartzia de Andoin (1796-?), Gasteizko Andre Maria Zuriaren jaietako Zeledon pertsonaia nagusi Zeledonen inspirazio iturritzat jotzen diren bi gizonetako bat (bestea, Zeledon Iturralde bitorianoarra da).
- Bernardo Atxaga (1951-), euskal idazle ospetsua. Asteasun (Gipuzkoa) jaioa, aspaldiko urteetan Zalduondon bizi da, Andoin-Luzuriaga jauregian, hain zuzen ere.[18]
Bitxikeriak
Burgostik 14 kilometro ekialdera Zalduendo deituriko beste herri bat dago. Nahiz Arabakoa, nahiz Burgoskoa Donejakue bidearen ertzean daude.
Erreferentziak
Ikus, gainera
Kanpo estekak
| Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Araba |
- (Gaztelaniaz) Ainhoa AROZAMENA AYALA: «Zalduondo», Auñamendi Eusko Entziklopedia.
- "Zalduondoko emakumeak bizi sorburu" dokumentala.
- "Zalduondoko inauteriak" dokumentalak.
- Done Saturnino eliza - bisita birtuala
Datuak: Q1443609
Multimedia: Zalduondo / Q1443609
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zalduondo
