Erromani

Gaur egun erromaniak India eta Pakistan artean dagoen Punjab lurraldetik mundu osora zabaldu zirela uste da. Teoria horrek bi oinarri ditu: hizkuntzarena eta genetikoa. Alde batetik, erromanierak lurralde hartako hizkuntzekin duen antzekotasuna; eta bestetik, erromaniek hango jendearekin duten antzekotasun genetikoa. Dirudienez, duela 1.500 urte atera ziren jatorrizko eskualde hartatik.^[5]

Leinu baxukoenetakoak zirela uste da: parien kastakoak, alegia. Kristo ondorengo 950 eta 1100 artean ematen da lehendabizi haien migrazioa. Ijitoak Persiara III. mendean heldu omen ziren (non sindi edo hindi deitzen zitzaien, Indiari izena eman zion ibaiagatik). Herrialde honetan egonaldia egin ondoren, munduan zehar zabaldu ziren.

Badirudi Persian ez zutela nahasketa genetiko handirik izan tokiko biztanleekin, nahiz eta hango hainbat hizkuntza ezaugarri hartu zituzten. Duela 900 urte Balkanetara iritsi ziren, eta han geratu bide ziren ijito gehienak: hantxe dago, gaur egun, ijitoen aniztasun genetiko handiena. Handik talde batek migratu bide zuen Erdialdeko Europara, eta handik Europako mendebaldera nahiz iparraldera.^[5]

Iberiar penintsulara iristean, Andaluzian ezarri ziren gehienbat, eta 1510etik aurrera hasten dira nabarmentzen. Euskal Herrira, Europako iparraldetik etorri ziren XV. mendean.

Bigarren Mundu Gerraren garaian, naziek eta haien aliatuek erromanien genozidioa egin zuten: milioi bat erromani hil zituzten, porajmos izenaz ezaguna den holokaustoan.^[5]

Kronologia

• 1415: ijitoak Espainiara heldu ziren.

• 1418: Alemaniara heldu ziren.

• 1419: Frantziako muga zeharkatu zuten.

• 1422: Erroman ijitoen presentzia erregistratu zen.

• 1427: Parisen ezarrita zeuden.

• 1539: Paristik bota zituzten.

• 1563: Buhameak Ingalaterratik alde egitera behartu zituzten, heriotza zigorraren mehatxupean.

• 1749: Ijitoen Sarekada Handia (gaztelaniaz: Gran Redada de Gitanos) Espainian, Fernando VI.a erregeak aginduta. Erresumako ijito guztiak atxilotu eta lan esparruetan preso izan zituzten. 1765ean askatu zituzten azkenak.

• 1931: munduko erromani-antzerki profesional bakarra ezarri zen Moskun.

• 1939-1945: Porrajmos: Bigarren Mundu Gerraren garaian, naziek erromani herria jazarri eta sarraskitu zuten. 220.000 - 1.500.000 bitarte erromani hil zituzten.

• 1971: Lehen Ijito Kongresua Londresen, ereserki eta bandera hartu zituzten, rom terminoa onartu zen, eta iraintzeko erabilitako izenak (tzigano, gitano) baztertu ziren.

• 1977: Indiaren proposamen bati jarraituz, Nazio Batuen Erakundeko Bereizkeriaren Prebentziorako eta Gutxiengoen Defentsarako batzordeek erromanien eskubideak errespetatzeko dei bat egin zuten.

Erromanien bandera, 1971n Londresen ospatutako Lehenengo Ijito Kongresuan ezarri zen, non erromanien ereserkia zein izango zen adostu zuten (Gelem Gelem). Indiako banderaren adaptazioa da bi lerro horizontaletan banatzen da, urdina eta berdea, gurpil gorri batekin haren erdian. Goiko zatiak, urdinak, zerua sinbolizatzen du, erromani herriaren sabaia dena. Behekoak aldiz, berdeak, lurra sinbolizatzen du, igarotzen duten mundua. Gurpilak, Indiako banderan ere agertzen denak, askatasun desioa sinbolizatzen du ezarritako mugetatik harantzago joateko. Erromanien bandera, erromani komunitatearen sinboloa da mundu osoan.

Erromaniak ibilkariak izan dira beti, baina sendo eusten diete beren ohiturei ezartzen diren herrialdeetan, bertako hainbat elementu ere bereganatuta. Adibiderik garbiena Andaluziakoa da, non ijitoek flamenkoaren musika eta dantzak bere egin dituzten.

Erromanien berezko hizkuntza erromaniera da. Espainiar ijitoak kalo delakoan mintzo izan dira, erromanieran oinarritua, baina gaztelaniako gramatikarekin. Erromaniera Asia erdialdeko indoeuropar hizkuntza bat da, antzinako sanskritoari lotua. Gaur egun grekoaren eta errumanieraren ekarpen gramatikal asko ditu.

Ijitoen Nazioarteko Eguna apirilaren 8an dugu.

Hizkuntza

Erromanierak bost dialekto nagusi ditu, eta guztien abiapuntua Indiako ipar-mendebaldean dago. Jatorrizko lurraldetik kanpora hartutako lehenengo maileguak persieratik eta kurdueratik jaso zituen, eta ondoren grezieratik. Gero, maileguak guztiz dibertsifikatu dira, ekarpenak hartu baitituzte eslaviar hizkuntzetatik, hungarieratik, errumanieratik, alemanetik, italieratik eta Europako beste hizkuntzetatik.

Kaloa, espainiar ijitoek darabilten erromanieraren dialektoa da. Ijitoen oinarrizko lexikoa gorde du, baina gaztelaniaren gramatika hartu du. Ijitoek, ostera, hitz asko eman dizkiote gaztelaniari. Ijito ibilkariek kalo hizkuntza garbiago gorde dute ijito bertakotuek baino.

Ahaidetasun sistema

Senideen arteko egozpena aita-lerrokoa da. Hortaz, alabak aitaren leinura igarotzen dira. Aita-lerroko leinua da, ondorengo berdina duten pertsona talde batez osatua, eta denek gizonezkoen aldetik egin ahal dituzte beraien loturak. Gizabanakoa bere ahaidetasunari oso estu lotuta dago, eta lotura horrek bere izaera soziala baldintzatuko du.

Erromani-leinuak ezberdinak dira beren artean, eta autonomoak. Leinuen gainetik ez dago egiturarik, erromani-taldeak erlazionatzeko. Leinu batek hainbat adar izan ditzake, hainbat lekutan finkatuak. Leinu bakoitzeko kideak beren lerroko senideen ondoan bizi ohi dira, eta badakite non aurki ditzaketen beren leinuko beste kideak.

Antolaketa

Ahaidetasun harremanek ijitoen antolaketaren oinarri dira, estatuseko bi ardatz klasifikagarritik egituratzen direnak: sexua eta adina. Eginkizun sozial-politikoak, adin minimo bat igaro duten gizonezkoei esleituta daude, eta lau dira:

• "Vara": Borrokatzeko ahalmen duen edozein gizon edo mutiko. Familia baten indarra "vara" kopuruarengatik neurtzen da.
• "Bató": Ezkondutako gizona, antzinako erritoengatik hobe, eta familia nuklear baten arduraduna da.
• "Tío": Adineko ijitoa, bere adinarengatik, bere gaitasunak eta jarrerak errespetua sorrarazten du besteengan.
• "Patriarca": Familia zabaldu baten burua. "Patriarca"ren boterea ez da absolutua, eta hautazkoa ere ez. Moralezko autoritatean eta ijitoek beraien nagusiei dieten errespetuan oinarrituta dago haien boterea. Hortaz, patriarcak, “primus irterpares” baten moduan jarduten du, lege tradizionala interpretatu behar du, eta houra zaindu ere bai.

Leinu bakoitzaren barruan hainbat oinarrizko egitura antolatzen dira. Haietako garrantzitsuena adinduen kontseilua “Kris Romaní” izango litzateke. Hauek, politikaren agintea eta leinuaren adierazgarria dute.

Janzkera

Ijitoek beren janzkiak dituzte, eta nahiz eta mendeetan horiek aldatu, oraindik ere gainontzekoenetatik ezberdintzen dira. Haien arropak oso deigarriak eta koloretsuak izaten dira (urdina, gorria eta berdea erabiltzen dute gehienbat). Gizonezkoen deigarririk nabarmenena kota da eta emakumeenetan aldiz:

• Orrazkera konplexuak, hainbat zinta lodirekin lotuak. Orrazkera, deigarri bakarra da Afrikako iparraldearekin lotzen dituena. Gainera, batzuetan zintak durbante baten moduan eramaten zituzten.
• Soingain batera lotutako mantuak. Mantu hauek hainbat oihalez eginak egoten ziren, sorbaldan lotzen ziren eta bertan umeak eramaten zituzten.
• Marradun oihalak. Oihal hauen forma edo kalitatea emakumeen arteko bereizgarria zen.

Musika

Harreman estua existitzen da erromani-herriaren eta artearen artean, batez ere musika eta dantza arloan. Erromaniek ezartzen diren lurraldearen musika bereganatzen dute, beraiena bihurtuz. Erromanien musikak, alderdi oso garrantzitsua osatzen du estilo ezberdinen aberastasunean, zainketan eta hazkuntzan. Espainian, flamenkoren kasua dute hainbat pertsona famaturekin; Camarón de la isla, Manolo Caracol, José Mercé edo, Raimundo Amador. Hainbat flamenko-dantzarik “bailaor” izen bat sortu dute internazionalki. Hauen kasu Carmen Amaya, Joaquín Cortés edo, Farruquito dugu.

Sukaldaritza

Erromanien sukaldaritzan bi ezaugarri nabarmentzen dira: batetik, erkidego honek jateko garaian berezko usadioak dituztela eta bestetik, erromaniek bizi diren inguruko jaki eta edariak beren ohituretara moldatzen dituztela. Gainera, erromanien platerak zapore eta kolore fuertedunak dira eta horien falta dituen jakiren bat mahaian aurkitzean “hau payoen erregosia da”. Erromanien ohiko sukaldaritzan gantza, lekale eta patata askoko platerak erabiltzen dira, ibilkariak izanda, energia askoko jakiak prestatzen zituztelako. Kafe beltza ezin da ahaztu, haien edari soziala dena.

Euskal Herrian ere erromani-talde ugari egon dira eta badaude. Horien artean batzuk erromintxelez –euskararen aldaera berezi bat– mintzatu izan dira, eta, berebat, erromintxel izenaz ezagutuak.

Lapurdiko itsasaldean kaskarot izenekoak zeuden.

Politikariak

• Joaquín Cortés, (1969an jaioa), ijito herriaren enbaxadorea Erresuma Batuan, Espainia.
• Juan de Dios Ramírez Heredia, Europako Parlamentuaren ohiko kidea, Union Romani elkartearen fundatzailea Espainian.
• Rajko Đurić, (1947an jaioa) serbiar eskritore eta akademikoa, Serbiako Romani Elkartearen liderra.
• Ian Hancock, aktibista, ikertzaile eta idazle ingelesa.
• Alfonso Mejía-Aria musikaria, idazlea eta politikoa da Mexikon.
• Hedina Sijerčić aktibista, kazetaria eta poeta da Serbian.
• Ronald Lee, (1934an jaioa) Montrealen, Kanadako nobelista, aktibista eta ONUko delegatua.
• Viktória Mohácsi- Europako Parlamentuaren partaidea, hungariarra
• Mădălin Voicu- politikari errumaniarra
• Dijana Pavlović, Serbiako ekintzailea, aktorea eta idazlea
• Bajram Haliti, Serbiako ekintzaile eta idazlea
• Sani Rifati, Serbiako giza eskubideen aldeko ekintzailea.

Idazleak

• Rajko Đurić, (1947an jaioa) Serbiako idazle, aktibista eta politikaria.
• Delia Grigore, (1972an jaioa) idazle errumaniarra, aktibista eta akademikoa.
• Alfonso Mejía-Arias, Mexikoko musikaria, idazlea eta politikaria.
• Ronald Lee, Kanadako idazlea, Torontoko Unibertsitatearen irakaslea.
• Juan de Dios Ramírez Heredia, Europako Parlamentuaren ohiko kidea, Romani Elkartearen fundatzailea.
• José Heredia Maya, poeta eta dramaturgo.
• Mateo Maximoff, Frantziako idazlea.
• Joaquín Albaicín, Espainiako idazlea eta kronikari artistikoa.
• Dijana Pavlović, Italiako ekintzaile eta aktorea.
• Veijo Baltzar, Finlandiako idazlea.
• Ceija Stojka, (1933an jaioa) Austriako idazle eta margolaria.
• Hedina Sijerčić, Serbiako idazlea.
• Louise Doughty, Ingalaterrako idazlea.
• Luminiţa Cioabă, Errumaniako idazlea.
• Bajram Haliti, Serbiako ekintzaile eta idazlea.
• Rahim Burham, Mazedoniako antzerkigile eta idazlea.
• Ljatif Mefaileskoro Demir, Mazedoniako idazle, itzultzaile eta publizista.
• Katarina Taikon, (1932an jaioa) suediar idazle eta aktorea.
• Rosa Taikon, (1932an jaioa) Suediako idazle eta aktorea.
• Bronisława Wajs poeta poloniarra.

Musikariak

• Raimundo Amador, Musikari eta flamenko-kantaria.
• Pitingo, Flamenko-kantaria.
• Carmen Amaya, (1913-1963) espainiar flamenko-dantzaria.

  

• Vicente Escudero- Espainiako flamenko-dantzaria eta koreografoa zen; batzuetan margolaria, idazlea, aktorea eta flamenko-kantaria ere bai.
• Adam Ant, (1954an jaioa) punk britainiarra /Nueva Olako musikaria.
• Ron Wood, Rolling Stonesen gitarra-jotzailea.
• Sergiu Celibidache, orkestrako zuzendaria.
• Django Reinhardt, (1910-1953)-belgikarra, frantsesa eta alemaniarra izan zen jazz gitarra-jotzailea.
• Elek Bacsik, (1926-1993) hungariar eta iparramerikarra izan zen jazz gitarra-jotzailea eta biolin-jotzailea.
• Peret (1935-2014), kataluniar ijito abeslaria, gitarra-jolea eta konposatzailea.
• Diego «el Cigala», (1968an Madrilen jaioa) Espainiako flamenko kantaria.
• Joaquín Cortés, flamenko-dantzaria.
• Mariska Veres, Holandako rock abeslaria.
• Edyta Górniak, Poloniako Eurovisioneko abeslaria.
• Reyhan, Bulgariako abeslaria.
• Eugene Hütz, Estatu Batuetako punk rockeko abeslaria.
• Sofi Marinova, Bulgariako techno folkeko abeslaria.
• Georges Cziffra, (1921-1994), hungariar haize jotzailea.

  

• Pastora Imperio, (1923-1995), Espainiako abeslari, dantzari eta aktorea.
• Rosario Flores, (1963an jaioa), Espainiako abeslaria, aktorea, Latindar Grammy-aren irabazlea.
• Ramón Montoya, (1889-1949) Espainiako flamenko gitarra-jotzailea.
• Rafael Farina, flamenko-kantaria.
• Camarón de la Isla, (1950-1992) Espainiako flamenko-kantaria.
• Antonio Flores, Espainiako abeslaria.
• Ray Heredia, Espainiako abeslari eta musikagilea.
• Ketama, (1980an jaioa gutxi gorabehera) flamenkoko banda berriarenen espainiarra.
• Gipsy Kings, (1987an sortuta gutxi gorabehera) Frantziako (izatez Espainiarra) flamenkoko banda berria.

Aktoreak

• Yul Brynner, aktorea.
• Michael Caine, aktorea.
• Bob Hoskins, aktorea.
• Marcia Nicole Lakatos, aktorea.
• Soledad Miranda, Espainiako aktorea.
• Fairuza Balk, Estatu Batuetako aktorea.
• Helen Mirren, Estatu Batuetako aktorea.
• Tony Gatlif, Frantziako zinegilea.
• Dijana Pavlović, Jugoslaviako aktorea.
• Pastora Vega, Espainiako aktorea, ijito aita.
• Tracey Ullman, Ingalaterrako aktorea eta aurkezlea.
• Freddie Prinze, Estatu Batuetako aktorea eta komediantea.

Artistak

• Antonio Solario, Italiako artista.
• Helios Gómez, Espainiako artista, idazle eta poeta.
• János Balázs- Hungariako artista, margolari eta idazle.
• David Beeri- Hungariako artista.
• Tamás Péli- Hungariako artista.
• Ceija Stojka, artista austriarra eta margolaria.
• Rosa Taikon, urregina, aktorea eta idazlea.
• Katarzina Pollok, Ukrainako margolaria eta eskultorea.
• Luis Heredia Amaya, eskultorea.
• Juan Vargas, eskultorea eta irudimentsua.
• Antonio Maya Cortés, Espainiako artista, margolari, marrazkigile eta eskultorea.
• Mircea Lăcătuş, artista eskultorea.
• Fabián de Castro, gitarra-jotzailea eta margolaria.
• Otto Mueller, artista, ama “sinti” eta aita alemana.
• Micaela Flores Amaya,La Chunga, flamenko-dantzaria eta artista margolaria.
• Vicente Escudero, flamenko-dantzari eta koreografoa; batzuetan margolari, idazle, zinematografiaren aktorea eta flamenko-abeslaria dena.

Kirolariak

• Patricia Chéreau, karateka, emakumezko kumite borrokako munduko txapelduna.
• Alberto Fernández Muñoz, tiro olinpikoko Espainiako txapelduna.
• Patxi Ruiz, esku huskako pilotaria, buruz buruko txapelduna 2003an.

Boxeolariak

• Jem Mace, Bareknuckleko boxeo irabazlea, boxeo berriaren Aita.
• Bartley Gorman, Britainiako eskularrurik gabeko boxeolaria.
• Johann Wilhelm Trollmann, alemaniarra, pisu astuneko boxeolaria, Porraimos bitartean hilda.
• Ivailo Marinov, Bulgariakoa, brontze domina pisu arinean 1980ko Atenaseko Joko Olinpikoetan, eta urrezko domina kategoria berdinean 1988ko Seuleko Joko Olinpikoetan.
• Faustino Reyes, espainiarra, zilarrezko domina luma mailan (< 57 kg), 1992ko Bartzelonako Joko Olinpikoetan.
• José Antonio Jiménez, espainiarra (1971-1973ko Espainiako irabazlea).
• Domenico Spada, italiarra.
• Silvio Branco, italiarra.
• Michele di Rocco, italiarra.
• Johnny Frankham, britainiarra.
• Henry Wharton, britainiarra.
• Billy Joe Saunders, britainiarra, zilarrezko dominaren irabazlea welter dibisioan, 2008ko Pekingo Olinpiar Jokoetan.

Futbolariak

• Pierre-Yves André, frantziarra (erretiratua)
• Aljoša Asanović, kroaziarra (erretiratua)
• Richard Carpenter, ingelesa (erretiratua)
• Freddy Eastwood, galesa (Free Agent)
• André-Pierre Gignac, frantziarra (Olympique Marseille)
• Dani Güiza, espainiarra (Getafe)
• Raby Howell, ingelesa (erretiratua)
• José Mari, espainiarra (Xerez CD)
• Petre Marin, errumaniarra (erretiratua)
• Gigi Meroni, italiarra (erretiratua)
• Yohan Mollo, frantziarra (AS Nancy)
• Jesús Navas, espainiarra (Sevilla FC)
• Bănel Nicoliţă, errumaniarra (AS Saint-Etienne)
• Marian Ognyanov, bulgariarra (Botev Plovdiv)
• Christos Patsatzoglou, greziarra (PAS Giannina F.C.)
• Ricardo Quaresma, portugaldarra (Beşiktaş)
• José Antonio Reyes, espainiarra (Sevilla FC)
• Tommaso Vailatti, italiarra (erretiratua)
• David Vairelles, frantziarra (FC Gueugnon)
• Tony Vairelles, frantziarra (FC Gueugnon)
• Rafael van der Vaart, herbeheretarra (Tottenham Hotspur)

Beste batzuk

• Katalin Bársony, hungariar soziologo eta zinema zuzendaria.
• August Krogh, Nobel sariaren irabazlea medikuntzan eta fisiologian.
• Kerope Patkanov, orientalista.
• Ceferino Giménez Malla, dohatsua.
• Juana Martín Manzano, moda diseinatzailea.

• (Gaztelaniaz) Jesús María Aparicio Gervás eta María Ángeles Delgado Burgos. La educación intercultural en el espacio europeo de educación superior. Madril:Fundación para la investigación y formación en interculturalidad y educación para el desarrollo (2011).
• (Gaztelaniaz) Conoce al pueblo gitano. Movimiento contra la intolerancia. Materiales didácticos n. º1.
• Juan de Dios Ramírez-Heredia. Romani-kaloz Hitz Egiteko Lehen Eskuliburua. Gasteiz: Union Romaní, Union del Pueblo Gitano. Eusko Jaurlaritza (2001).

• "Herri ijitoaren historia eta kulturara hurbilketa"^{[Betiko hautsitako esteka]}, Kale dor Kayiko elkartearen webgunean.
• Irutxuloko Hitzaren artikulua sukaldaritzari buruz.^{[Betiko hautsitako esteka]}
• Iñaki Guridiren ijitoen integrazioari buruzko erreportajea Argian.
• (Gaztelaniaz) Ijitoen jazkera historikoa.
• (Gaztelaniaz) Ijitoen kultura.
• (Gaztelaniaz) Flamenkoari buruzko informazioa.
• (Gaztelaniaz) Espainiako "Presencia Gitana" elkartea.