Euskara Bigarren Mundu Gerran

Code talkers izenarekin ezagutzen dira Bigarren Mundu Gerran komunikazio sekretuak egiteko hizkuntza nahiko ezezagunak erabiltzen zituzten militar unitate bereziei. Terminoa batez ere Lehen eta Bigarren Mundu Gerran zehar Ameriketako Estatu Batuetak hizkuntza amerindiarak kodeak transmititzeko erabiltzen zuten soldaduei buruz hitz egiteko erabiltzen da. Ameriketako Estatu Batuetako Marineen Gorputzan 400-500 amerindiar inguru zeuden mezu taktiko sekretuak transmititzeko lanetan. Mmezuak telefono militar edo irrati bidez transmititzen zituzten, beren hizkuntza natiboa erabiliz edo hizkuntza natibo horretan ezarritako kodeketa eginez. Zerbitzu hari esker, Bigarren Mundu Gerrako hainbat frontetan zifratze zerbitzuak azkartu eta hobetu ziren.

Hiztun asko zirela eta, navajoz hitz egiten zuten marine elebidunei buruz hitz egiteko bereziki erabiltzen den izena da^[3]. Ozeano Barean egin ziren ekintza frankotan parte hartu zuten. Hala ere, lehen code talkerrak txeroki eta choctaw indiarrak izan ziren, Lehen Mundu Gerran^[4].

Bigarren Mundu Gerran lakota, meskwaki^[5] eta komantxe^[6] soldaduak ere hartu ziren. Tradizioaren arabera, euskararen ezagutza txikia zela eta, Ipar Amerikako euskal diasporako hainbat kidek ere parte hartu zuten code talker gisa^[7][8]. Hizkuntzen garrantziaz jakitun, Adolf Hitlerrek hainbat antropologo bidali zituen Bigarren Mundu Gerraren aurretik Ameriketako Estatu Batuetara bertako jatorrizko hizkuntzak ikas zitzaten^[9].

Euskarazko code talkerrak hartzeko erabakia Frank D. Carranza kapitainak hartu zuela aipatu da behin eta berriz, lehen aldiz haren historia Euzko Deyan argitaratu zenetik 1952an^[10]. Euzko Deyan idatzi zuen Ramon Arrietaren arabera, Carranza Mexikon jaioa zen, baina gurasoak bizkaitarrak zituen. Carranza kapitaina San Frantziskoko Transmisio Zentroan zela, 1942ko maiatzean milaka soldadugai heldu ziren Nevada, Kalifornia, Idaho, Oregon eta Mendebaldeko beste estatu batzuetatik. Haien artean, euskaldun jatorriko 60 gizon zeudela ohartu zen eta, gainera, euskaraz eta ingelesez ondo zekitela^[7][10].

Euzko Deyaren arabera, Carranzak euskararen abantailak aurkeztu ondoren, operadore euskaldunak prestatzen hasi ziren, lehenbailehen, euskarazko transmisioekin has zitezen. Ozeano Bareko ontziteriko almirante Nimitzek berak ere kode sistema hori erabiltzeko hiru ofizial euskaldun jarri zituen bere mendean: Nemesio Agirre kapitaina, eta Fernandez Bakaikoa eta Juanna izen edo abizeneko tenienteak. Hortaz, euskarazko jargoi kodetua sortu zen tropei aginduak emateko, adibidez, “Aurreratu hondartzak”, hondartzak gainditzea ezinbestekoa zela adierazteko; “Arreta zuhaitzari”, etsaiak zuhaitzen adaburuetan zeudela ohartarazteko; “Lur epaira, indar epaira indartsuak”, etsaiak lubaki eta gotorleku indartsuak zituztela jakinarazteko…^[10][11]

Carranza kapitainari dagokionez, historia lausoa da. Comète Sareko kide baten testigantzaren arabera^[2] Guadalcanalgo kanpainatik bizirik atera zen (1943ko otsailean bukatu zen) eta geroago Europako kanpainan parte hartu zuen. 1944ko abuztuan, soldadu talde bat berarekin zeramala, Normandiako Lehorreratzearen ondoren eta Frantziako lurralde gehienak askatzear zeudela, Ipar Euskal Herrira heldu zen, Irun-Hendaia nazioarteko zubira, hain zuzen ere, eta bertan Frantziako eta Estatu Batuetako banderak jarri zituzten. Oiarzabal eta Tabernillaren arabera, baliteke Carranzak berak Comète sareko kideari kontakizun guzti hau egitea, bere konfiantza irabazi eta inteligentzia lanak egin ahal izateko Ameriketako Estatu Batuentzat^[2]. Izan ere, 1945etik aurrera AEBek Unibertsitate bat irekiko zuen Biarritzen, eta bertako pertsonekin lnaketak egingo zuten sare bat osatzeko.

Carranzaren bigarren agerraldi publikoa 1952an izan zen, eta horixe da Euzko Deyak jasotzen duen albistea. Guadalcanalgo gudako heroia Hendaiaraino iritsi zen, Frantzia askatzeko. Madrilgo egunkari frankistatan gerra heroi izaera aipatzen bazen ere, erbestean egindako egunkari abertzaleetan bere euskal jatorria goraipatzen zen^[2].

Deia egunkariak berriro aipatuko zuen Carranza, Ernesto Carranza izenarekin, haren heriotzaren berri emateko. 1979ko apirilaren 22an New Yorken hil zela argitaratu zuten, auto batek harrapatuta. Haren bizitzaren inguruko zein euskararen erabileraren inguruko albistea handiagoa izan zen kasu horretan, 1942ko abuztuaren 7an Tulagi uhartea hartu zuen militarren konpainian euskal artzainen 110 seme-alaba zeudela aipatuz eta Andaluziako beste 90 soldadu. Uhartea hartzeko agindua euskaraz eman zela jakinarazten zuen, eta "iberiarrez" osatutako indar armatu bat eratzea Francis Fletcherren ideia izan zela ere zioen, uhartearen lehen kolonizatzaileen artean ere euskaldunak eta, oro har, iberiarrak baitzeuden^[2]. Oiarzabal eta Tabernilla ikerlariek ez dute aurkitu Frank edo Ernesto Carranza izeneko pertsonarik egun horretan hil zirenen artean^[2].

Euskara ez zen hizkuntza ezezaguna edo itzultzen ezinezkoa Ardatzeko potentzientzat. Pedro Arrupe josulagunak 35 euskal kide zituen Hiroshiman. Txina eta Filipinetan jai-alai jokalariak zeuden, eta Falangeak babesleak zituen Asian zehar. Alemanian ere hizkuntza ezaguna zen euskara, eta XIX. mendetik aurrera hainbat ikerlarik euskara ikasi eta ezagutzera eman zuten, bai Alemanian zein Herbehereetan^{[oh 2]} Alemanek ere bazituzten euskara itzultzaileak, adibidez Gerhard Bähr, Legazpin 1900ean jaioa, Berlinen izan zen itzultzaile eta Errusian interprete izan zen Dibisio Urdineko kideentzat. Bertan euskaldun askorekin topo egin zuela idatzi zion Julio Urkixori. ^[12].

Werner Best SSetako Frantziako gerra kudeaketaren arduraduna eta Karl Bouda hizkuntzalariak bidaia egin zuten 1940an Lapurdira. Bertan elkartu ziren Eusko Alderdi Jeltzaleko kidea zen Eugéne Goyhenecherekin, Gerra osteko Europaren zatiketa plan etniko bat adostu asmoz^[2]. Goyhenecheren arabera, bere kontaktuak frankismotik ihes egin nahi zuten abertzaleak laguntzeko ziren, eta ez Alemaniaren planak babesteko^[13]. Edonola ere, nazien arteko goi-karguek harreman arrunta zuten euskaldunekin.

Alemaniak Espainiako iparralderako bere Abwehrraren egoitza Bilbon kokatu zuen. Bertan zeuden Kondor Legioko Otto Messmer kapitaina eta George Helmut Lang (Emilio Martincho). Bizkaia osoan zehar hirurogei pertsonaz osatutako sarea zuten. Euren bulegoetan irratiz komunikatzen ziren eta ez bide zen zaila, beraz, euskara itzultzea. Javier Rodríguez Gonzálezen arabera, 220 diplomatiko eta 1.000 agente inguru zituzten Espainia osoan zehar^[14]. Bilbotik antolatu zuen Alemaniak bere agenteen bidaiak Hego Amerika zein Ipar Amerikara, adibidez bidaia hori egiten zuen Anboto itsasontziaren kapitainarekin adostu zuten alemaniarrek polizoi gisa bidaiatzea zeukatela.^{[14] [15]}

Vichyko gobernuarekin ere euskaldunak izan ziren. Jean Ibarnegarai horren adibide bat da. Jean Haritxelharrek horrela aipatzen du bere izaera faxista eta eta abertzaleen aurkakoa:

Euskalduna zen, eta Espainiako Gerra Zibilaren aurretik EAJtik gertu izan zen. Ondoren, Gurseko kontzentrazio-esparruan euskaldunak sartzen zituena izatea leporatu zioten^[17].

Euskara, beraz, hizkuntza ezaguna zen eta erraz itzultzeko moduan zeuden bi potentziak. Ez dago inongo dokumentaziorik aipatzen duenik, lehen esan den Euzko Deyaren artikuluaz gain, euskara kodeak bidaltzeko hizkuntza izan zenik.^[2]

Estatubatuarrentzat funtsezkoa izan zen Guadalcanalgo kanpaina (Ozeano Bareko Salomon uharteetatik handiena den Guadalcanal uhartean egin zena) hartzea. Euskararen erabileraren inguruko kondaira horren arabera, euskaraz eman zen lehen agindua^[18]. 1942ko abuztuaren 1ean, “Egon arretaz x egunari” mezuaren bitartez, guduaren hasiera egunaren berri eman zen, eta abuztuaren 7an, “Sagarra eragintza Zazpi” esaldiaren bidez, japoniarren ezustekorako, erasoari ekin zioten.

Guadalcanalen euskara entzun zela bi egunkaritan jaso zen: biak 1952koak dira eta bi-biek Frank D. Carranzaren Donostiara joan zela aipatzen dute. Modu ezberdinetan jasotzen da, komunikabidearen ideologiaren arabera. Frankismoak horrela aipatu zuen^[19]:

Euzko Deyak hizkuntzari horrela egiten dio aipua^[10]:

Oiarzabal eta Tabernilla ikerlariek argitaratutako El enigma del mito y la historia. "Basque code talkers" en la Segunda Guerra Mundial ikerlanan 1952an sortutako mito bat dela aipatzen dute. Ondoren, egunkariz egunkari eta blog anitzetan zehar hedatu da, beste ikerketarik egin gabe^[2]. Euren ustez, Carranza OSSko espia baten ezizena da, abertzaleen artean harremanak eratzeko sortua:

"Carranza pertsonaia"ren hedapena gaurdaino iritsi da. Komunikabide askok gaiaren inguruk erreportaiak egin dituzte, adibidez Diario Vascok 1952an jaso zuen^[20]; ABCk^[21], El Paísek^[7], 20Minutosek^[22] eta beste hainbatek ere argitaratu dute historia. Liburuetan ere agertzen da, Iñaki Egañaren Mil noticias insólitas del País de los Vascos^[23] edo Mikel Rodriguezen Memoria de los Vascos en la Segunda Guerra Mundial. De la Brigada Vasca al Batallón Gernika kasu^[24]. Arlo politikoan ere erabili da. Adibidez, Juan Jose Ibarretxek aipatu zuen euskararen inguruko pasadizo hau bere hitzartze batean^[25]:

• Bigarren Mundu Gerra Euskal Herrian

• Fighting Basques
• Saibigain aldizkaria

Euskara

Euskarari buruzko artikuluak	Euskalkien mapa
	Egizu klik euskalki bakoitzaren lurraldean haren orrialdera joateko. Ezkerraldeko mapan 2011. urtean euskaraz ulertzen zutenen kopurua ageri da, herriz herri.      > % 80     > % 60     > % 40      > % 20     > % 0