Legazpi

Legazpiarrei ilintxak ezizenaz deritzaie, ilintxa gaizki erretako ikatz zatia omen da^[3][4], hortaz ezizenak jatorria meatzaritzan luke. Horregatik Legazpiko Ilintxa Kirol Elkarteak izen hori du.

Ingurune naturala eta klima

Legazpin jaiotzen da Zumaian itsasoratzen den Urola ibaia. Halaber, han dago Barrendiolako urtegia, eskualdea urez hornitzen duena. Legazpi mendiz inguraturik dago. Hona hemen nabarmenenak: Gorostiaga, herrian Korosti izenaz ezaguna (947 m), Haizeleku (810 m), Arrolamendi (910 m), Arranoaitz (903 m), Jentiletxe (913 m), Oregi (924 m), Otaño (860 m), Artzanburu (1.360 m) eta Andraitz (1.450 m). Azken hirurak Aizkorri mendilerrokoak dira, eta lehenengo aipatuak Satuikoak.

Klima atlantikoa izan arren, bere garaiera dela eta, Gipuzkoako batez besteko tenperaturak baino lau gradu gutxiago izaten ditu, batez ere neguan. Neguero elurteak izaten dira.

Udalerri mugakideak

Honako hauek ditu mugakide: Iparraldean, Antzuola, Urretxu eta Zumarraga; mendebaldean, Oñati; hegoaldean, Zegama eta Altzaniako Partzuergoa; eta ekialdean, Zerain, Mutiloa eta Gabiria.

XX. mendearen bigarren erdialdeko industrializazioari esker, Legazpi herri txiki bat izatetik 10.000 biztanle izatera igaro zen 40 urtetan. Hala ere, 1970eko hamarkadako krisialdiaren ondoren biztanleak galtzen hasi zen, eta galera horrek ez du etenik izan XXI. mendearen hasieran. 2019an 8.430 biztanle zituen. Horietatik %25,52k 65 urte edo gehiago zituen. Eta atzerrian jaiotakoak %5,26 ziren.^[5]

Legazpiko biztanleria

Udal hauteskundeak

2011ko udal eta foru hauteskundeetan Bildu koalizioak gehiengo osoa eskuratu zuen, hamahiru zinegotzitik zazpi eskuratu baitzituen. Hori horrela izanik, udalean gehiengo osoa lortu zuten eta Kepa Urzelai alkate izendatu zuten.

2015eko udal hauteskundeetan, berriz, Euskal Herria Bilduk eta Eusko Alderdi Jeltzaleak berdindu egin zuten zinegotzi kopuruan, baina EAJk boto gehiago jaso zituen. Bigarren alderdi horretako Koldobide Olabide hautatu zuten alkate^[6], bere taldearen botoei esker. Euskal Herria Bilduk eta Irabazik bakoitzak bere hautagaiari eman zion botoa, eta PSE-EEko zinegotziek zuri bozkatu zuten.

2019ko udal hauteskundeetan hauek izan ziren emaitzak: EAJk 2.018 boto. EH Bilduk 1.783 boto. PSE-EEk 628 boto. Podemos-IU-EQUOk 329 boto. PPk 53 boto.^[7] Koldobike Olabide aukeratu zuten berriro alkate.^[8]

2023ko udal hauteskundeetan hauek izan ziren emaitzak: EH Bilduk 1.611 boto (5 zinegotzi); EAJk 1.353 boto (5); PSE-EEk 728 boto (2); Berdeak 333 boto (1); PPk 39 boto (0).

Alkateak

2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak herrian: Lehen sektorea BEGaren %0,5. Bigarren sektorea %58,5. Hirugarren sektorea %36,3. Eraikuntza %4,8.^[5]

Garraiobideak

Renferen Madril-Irun trenbideak udalerria zeharkatzen du. Eta, trenbide horren barruan, C-1 Irun-Donostia-Brinkola lineako trenek bi geltoki dituzte udalerrian: Legazpiko hirigunekoa eta Brinkola auzokoa.

Kultura

• Kultur etxea^[9]. Bertan daude KZ gunea^[10], liburutegia eta erakusketa aretoa. Bilera gelak, ikastaro gelak eta aretoa ere baditu.
• Latxartegi aretoa. Bertan egiten dira antzerkiak, kontzertuak, zine-kluba...^[11]
• Lenbur museoa: Burdingintzak Erdi Arotik behintzat herrian duen tradizio sendoa baliatuz, Lenbur (Legazpi Natura eta Burdina) egitasmoa atera zuten aurrera 1992an. Hiru gune nagusi biltzen ditu: Mirandaola burdinola (aspaldi zaharberritu zuten, eta igandero martxan ikusi daiteke, duela sei mende bezala), Mirandaolako baseliza eta Euskal Herriko Burdinaren Museoa.^[12] Langileen Ibilbidea deritzana ere erakusten du (50 hamarkadako bizimoduaren berri emanaz), artzaintza, ogia eta erlezaintzan dabiltzan baserriak eta Txillida lantokia ere erakusten du. Izan ere, Txillidaren Haizearen orraziaren fundizio lanak Legazpin burutu ziren. Hori dela eta, Jabondoko iturri inguruan (Artzanburu mendiaren magalean), Haizearen orraziaren itxurako maketa txiki bat badago.
• Gaztetxea^[13]
• Bikuñako musika lokalak^[14]

Hezkuntza

• San Juan haurreskola^[15]
• Itxaropena haurreskola^[15]
• Haztegi ikastola^[16]
• Domingo Agirre eskola publikoa^[16]
• Olazabal institutua^[16]
• Helduen Hezkuntza^[16]
• CEIDA - Ingurugela^[16]
• Musika eskola^[17]
• Udal euskaltegia^[18][19]

Gizarte zerbitzuak

• Gizarte zentroa. Nagusientzako aisialdi eskaintza dauka.^[20]
• Eguneko zentroa.^[21]
• Zaharren egoitza.^[22]
• Meazti nagusien egoitza.^[23]
• Lanbide.^[24]

Euskara

Erdialdeko euskararen barruan, Goierriko euskara^[26][27] da Legazpikoa. Urolaldeko hizkerarekin batera Sartaldeko azpieuskalkia osatzen du Goierrikoak. Batasun eta nortasun handikoa da Goierriko euskara; hala ere, haren barruan, mendebaleko euskararen eragin handiena jaso duena da Legazpiko euskara, euskalki horrekin muga egiten baitu mendebaldean: Oñatiko euskara mendebaldeko euskalkikoa da, izan ere.^[28]

2016an herritarren %60,77 euskalduna zen.^[5]

Euskal prentsa

Legazpin sortuak dira XX. mende amaieran gisakoetan aitzindari izan ziren bi mugimendu: hots aldizkaria, literatur arloan eta Ene Bada! aldizkaria, herri prentsan.

Jaiak

Festa nagusiak Santikutzak dira (maiatzaren 3an). Txirrindulari afizionatuen Santikutz Klasikoa jokatzen da. 2013an 80. urtemuga bete zuen, Telleriarteko Txirrindulari Elkarteak antolatuta.

Beste festa eta ospakizun batzuk: Santikutz Txiki edo Agorreko Santikutzak (iraila), Santa Ageda, Inauteriak, Legazpiko Oilar Jokoa, San Juanak, San Inazio, Egialdeko jaiak, Artzain eguna, San Nikolas, Brinkolako San Agustin jaiak ...

Legazpiko ereserkia

Hauek dira Legazpiko ereserkiaren hitzak:^[29]

• Brinkola-Zegamako Estazio Megalitikoa
• Satui-Arrolamendiko Estazio Megalitikoa
• Andre Mariaren Jasokundearen eliza. Berpizkunde garaiko oina eta zutabeak ditu. Ganga gotikoa du.^[30]
• Azpikoetxea paper-errota
• Bikuña jauregia. XVII. mende bukaerako eraikina.^[30]
• Mirandaola burdinola: XVI. mendeko burdinola, Telleriarte auzoan. Gaur egun museoa da.
• Mirandaolako Santikutz baseliza
• Olaetxea dorretxea
• Udaletxea. 1730ean eraikia.^[30]
• Agirre-Etxeberria etxea
• Elorregi jauregia^[30]
• Motxorroko San Migel baseliza^[30]

• Patrizio Etxeberria (1882-1972), industrialaria, Bellota Herramientas enpresaren sortzailea.
• Gerhard Bähr (1900-1945), hizkuntzalaria.
• Daniel Aranguren Mendizabal (1905- 1981), politikari jelkidea.
• Antonio Elortza Muxika (1911 - 1976), kirolen —bereziki txirrindularitzaren— sustatzailea, eta Gipuzkoako, Espainiako nahiz nazioarteko hainbat kirol erakundetako kidea.
• Martin Ugarte (1916 - 1996), euskal idazlea.
• Josu Iriondo (1938-), elizgizona eta New Yorkeko Gotzain Laguntzaile ohia.
• Jose Ramon Beloki (1947-), kazetaria eta EAJko politikaria, Espainiako Kongresuko diputatua.
• Josu Zabaleta (1948-), gipuzkoar itzultzaile eta idazlea.
• Joxerra Garzia Garmendia (1953-), idazlea.
• Pilar Zabala (1951): ikertzailea, historia irakaslea Yucatango Unibertsitatean.
• Juan Garzia Garmendia (1955-), idazle eta itzultzailea.
• Iñaki de Juana Chaos (1955-), ETAko kidea.
• Rogelio Botanz (1956-), kantautorea.
• Aitor Arana (1963-), idazlea. Euskara-Esperantoa hiztegiaren egilea.
• Iñaki Garitaonaindia "Gari" (1964-), abeslaria, Hertzainak taldeko kide izandakoa.
• Arantza Sinobas (19??), telebista aurkezlea, aktorea, moda diseinatzailea eta estilista.
• Aintzane Bolinaga (19??-), telebista aurkezlea
• Marian Beitialarrangoitia (1968-), kazetari eta politikaria.
• Marta Zabaleta (1969-), piano jotzailea.
• Jose Luis Padron (1970-), poeta.
• Agurtzane Elustondo (1975-), trikitilaria eta Euskal Herriko Trikitixa elkartearen presidentea.
• Ainhoa Murua Ugarte (1979-2012), EHUko irakaslea, CIBER-BBN zentroko eta Gasteizko NanoBioCel taldeko ikertzailea.
• Nerea Elustondo (1981-), bertsolaria.
• Aintzane Gamiz (1981-), aktorea.
• Amaia Urkia Goitia (19??-), telebista aurkezlea.
• Irene Paredes (1991-), futbolaria.

2013ko azaroaren 8an, Emaus Gizarte Fundazioak bidezko merkataritzaren aldeko hiria izendatu zuen; Gipuzkoako lehen udalerria izan zen Legazpi. Mundu osoan izendapen hori 1.100 hirik baino ez dute. Udalerriko eragileek (dendak, ikastetxeak, elkarteak, enpresak eta udala) elkarrekin lan egiten dute, bidezko merkataritza bultzatzeko.

• 
  Elorregi jauregia
• 
  Brinkola auzoa
• 
  Mirandaola
• 
  CIE lantegia
• 
  Kale Nagusia
• 
  Tren geltokia

• Legazpiko Udalaren webgunea
• Goierriko hitza: Eskualdeko berriak egunero, euskaraz. Baita Legazpikoak ere.
• Lenbur Fundazioa. Urola Garaiko burdinaren kultura eta natur eta kultur ondarea bultzatzea du helburu.
• Zingi Zango euskara elkartea: Legazpin euskara sustatzeko sorturiko elkartea.
• Bidezko Merkataritzaren aldeko Hiriak (Legazpiko fitxa)