Homo erectus
Homo erectusa (Zutik ibiltzeko gai zen gizakia) iraungitako hominido bat da, duela 1,9 miloi eta 143.000[1][2] edo 50.000[3] urte bitartean bizi izan zena. Lehen fosilak Eugène Dubois mediku holandarrak Indonesiako Java uhartean 1891n aurkitu zituen eta Pithecantropus erectus deitu zion. Geroztik, Homo erectusari dagozkion fosilak Afrikan (Tanzanian, Hegoafrikan eta Aljerian), Europan (Alemanian, Espainian, Frantzian, Grezian eta Hungarian) eta Asian (Indonesian eta Txinan) aurkitu dira, baina horietako askoren sailkapenak hizpide eman du[4][5]
| Homo erectus | |
|---|---|
| 1,9 Ma-0,143 Ma | |
 | |
| Sailkapen zientifikoa | |
| Erreinua | Animalia |
| Filuma | Chordata |
| Klasea | Mammalia |
| Ordena | Primates |
| Familia | Hominidae |
| Generoa | Homo |
| Espeziea | Homo erectus (Dubois, 1892) |
Eztabaida irekita dago Homo erectusaren arbaso eta ondorengotzaren inguruan, batez ere Homo ergasterrari dagokionez. Autore batzuen arabera, H. erectusa eta H. ergasterra espezie bera dira eta, beraz, H. erectusa ondorengo hominino guztien arbaso da, Homo heidelbergensisa, Homo neanderthalensisa eta Homo sapiensa barne; edo, bestela, H. erectusa Asiako espezie bat da, H. ergasterarren ezberdina[4][6]. Beste paleontropologo batzuen arabera, H. ergasterra H. erectusaren Afrikako barietatea da; horregatik, "Homo erectus sensu stricto" Asiako espezieaz ari direnan erabiltzen dute eta "Homo erectus sensu lato" beste populazio edo azpiespezie batzuez hitz egitean, bereziki Afrikan[7][8]. 2013an beste eztabaida bat ireki zen Dmanisiko buruhezurrak aurkitu zirenean[9]: hain ziren ezberdinak non, ikerlarien ustez, Homo ergasterra eta Homo rudolfensisa eta, agian, Homo habilisa ere H. erectusaren barruan sailkatu behar liratekeen[10][11].
Dena dela, H. erectusa lantzak, aiztoak eta beste hainbat tresna zurez, harriz nahiz hezurrez egiteko gai zen[12][13]. Sua janaria prestatzeko erabili izanaren aztarnak ere aurkitu dira[14][15][16]. Hominido horrek bi oinen gainean ibiltzeko gaitasuna zuen, eta 750 eta 1.100 cm³ bitarteko buruhezur-edukiera[17].
Eboluzioa
Homo erectusen lehen fosilak Eugene Dubois mediku holandarrak aurkitu zituen 1891n Indonesiako Java uhartean. Hasiera batean materialari Anthropopithecus erectus (1892-1893, garai hartan txinpantze baten antzeko primate fosiltzat hartzen zena) eta Pithecanthropus erectus (1893-1894, ordutik aurrera bere morfologian oinarrituz iritziz aldatzen zena, gizakiena eta tximinoena bitarteko gisa hartzen zituena) deitu zion[18]. Urte batzuk geroago, XX. mendean, Franz Weidenreich (1873-1948) mediku eta paleoantropologo alemaniarrak, Duboisen Javako Gizakiaren karaktereak, orduan Pithecanthropus erectus deitua, Pekingo Gizakiarenekin, orduan Sinanthropus pekinensis deitua, zehatz-mehatz alderatu zituen. Weidenreichek 1940an ondorioztatu zuen, gizaki modernoekin duten antzekotasun anatomikoa dela eta, beharrezkoa zela Java eta Txinako espezimen horiek guztiak Homo generoko espezie bakar batean biltzea, H. erectus espeziean[19][20].
Homo erectus duela gutxi gorabehera 1,8 Ma sortu zen eta orain dela 70.000 urte desagertu, eta horrek esan nahiko luke Tobako hondamendiak suntsitu zuela ziurrenik; hala ere, gertuko H. floresiensis bizirik atera zen handik. Batzuen ustez, H. erectusen hasierako fasea, 1,8 eta 1,25 Ma artekoa, espezie banandua da, H. ergaster, edo azpiespezie gisa ere har liteke, H. erectus ergaster. Paleoantropologo askok orain Homo ergaster terminoa erabiltzen dute talde honetako forma ez-asiarrentzat, eta H. erectus Asian dauden fosilentzat bakarrik gordetzen dute, H. ergasterrekiko apur bat ezberdinak diren eskeleto- eta hortzeria-baldintza jakin batzuk betetzen dituztenentzat.
Afrikan, Pleistozeno goiztiarrean, 1,5-1 Ma, uste da Homo habilisen populazio batzuek garun handiagoak garatu zituztela eta harrizko tresna landuagoak egin zituztela; desberdintasun horiek eta beste batzuk nahikoak dira antropologoek espezie berri gisa sailkatzeko[21]. Uste da belaunak blokeatzeko gaitasuna eta foramen magnumaren mugimendua biztanleria-aldaketa handien kausa izan daitezkeela. Baliteke, halaber, espezie horrek sua erabiltzea haragia prestatzeko. Richard Wranghamek dioenez, badirudi Homo erectus lurzoruan bizi zela, heste-luzera txikiagoarekin, hortzeria txikiagoa eta garunak gaur egun energia-behar handiarekin puztuta[22]; honela, hipotesi hau planteatzen du: suaren kontrola eta egostea, nutrizio-balio handiagoa askatzen zuena, Homo zuhaitzetan lo egiten zuten australopitezinoetatik bereizi zuen funtsezko egokitzapena izan zen.
Erreferentziak
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/27 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
Kanpo estekak
Datuak: Q101362
Multimedia: Homo erectus / Q101362
Espezieak: Homo erectus
