Nuku'alofa

Tongako Inperioa

K.o. 950. urtearen inguruan Tongako Inperioa (Tuʻi Tonga) sortzen hasi zen eta 1200 eta 1500 artean izan zuen hedadura handiena. Uharte ugari hartzen zituen bere baitan eta hegoalderen zegoen Tongatapu uhartean zuen egoitza enperadoreak. Orduan Mu'a zen hiriburua eta Nuku'alofaren orduko aipamenik ez dago. Mu'a hiria Nuku'alofaren hego-ekialdean dago, badiako beste ertzean^[1].

XVII. mendean inperioaren gainbehera etorri zen eta samoarren hedapena hasi zen.

Aurreneko europarrak

1777ko ekainaren 10ean ritsi zen James Cook kapitain britainiarra Nuku'alofaren parera. Hark ere ez zuen Nuku'alofa aipatu, alboan dagoen Pangaimodoo (Pangaimotu) uhartea baizik, haren ondoan baitzegoen ainguratua. Kanoa bidez Mu'a hiriburura joan zen Paulaho eta beste gizon handi batzuk bizi ziren tokira hain zuzen ere^[2].

Nuku'alofa izena George Vason misiolari britainiarrak idatzi zuen aurrenekoz, 1810ean. George Vason 1797an iritsi zen Tongara Londresko Misiolari Elkartearen izenean. Aurreneko aldi hartan Noogoollefa idatzi zuen eta Pangaimoturen ordez Bongy-Moddoo^[3], izan ere Tongako alfabetoa ez baitzen garatu 1826-27 arte.

Tongari buruzko bigarren liburua William Marinerrek idatzi zuen 1817an. Mariner Fīnau ʻUlukālala-ren seme adoptatua izan zen 1806-1810 artean. Tongako gerra zibilaz idatzi zuen eta nola ʻUlukālala-ren gerlariek Nuku'alofako gotorlekua setiatu eta eskuratu zuten^[4].

Misiolari kristauen hirugarren aipamena 1826koa da, bi misiolari tahitiar atxilotuak izan zirenekoa. 1827an misiolari metodistak iritsi ziren Hihifo eta Hahake uharteetan izandako jazarpenetik ihesi. Tupou buruzagiak Nuku'alofan hartu zituen eta Tongako kristau erdiguena bihurtu zen. 1842an Chevron (Patele Sevelo) iritsi zen. Guzti hauen eraginez gotorlekua zuen herri txiki bat izatetik kristautasunaren hiri nagusia izatera pasa zen.

Tongako Erresumako hiriburua

Tongako Konstituzioa 1875ean ezarri zenean Nuku'alofa herrialdeko hiriburua bihurtu zen. Jurgi Taufaʻahau Tupou I.a erregeak horrela erabaki zuen eta Parlamentua Nuku'alofan bilduko zela zehaztu zuen, gerra garaietan izan ezik.

Hiriburu bihurtzerakoan hiria birrantolatu zen eta hiru barrutitan banatu zen:

• Kolomotu'a ("hiri zaharra"): hiriaren sorrera eremua da, gotorlekua zegoen tokia.
• Kolofo'ou ("hiri berria"): erregearen jauregia eta gobernuaren egoitza dagoen barrutia da.
• Maʻufanga: Hiriaren ekialdea hartzen du, antzina herrixka bat izan zen.

Bigarren Mundu Gerra garaian Ma'ufanga barrutian estatubatuarrek ontziraleku bat eraiki zuten eta oraindik Fā-ua ("42") izena ematen diote, eraiki zen urtea hain zuzen ere. 1960. hamarkadan asko handitu zen Nuku'alofa, inguruko herriak barneratu baitzituen.

XXI. mendea

2006an hiriko eraikin asko suntsitu ziren Nuku'alofan erreforma demokratikoak aplika zitezen eskatzen zuten istiluetan. Finantza barrutiko eraikinen hiru laurdenak erre ziren, txinatarren komertzioak gehienbat^[5]. 2012ra arte iraun zuten hiria berreraikitzeko proiektuak^[6].

2015ean Hunga Tonga–Hunga Ha'apai erupizoak uharte berri bat sortu zuen iritik 65 kilometro iper-mendebaldera^[7]. 2022an sumendi berak izandako erupzioak eta eta harko eragindako tsunamiak bete betean kolpatu zuen Nuku'alofa^[8]. Beste kale batzuez gain, bost astez egon zen Tongako hiriburua Internet gabe, ur-azpiko kable konexio bat kaltetu zuelako erupzioak^[9].

Geografia

Tonga iparraldetik hegoaldera luzatzen den uharte zerrenda bat da. Hegoalderen dagoen uhartea da handiena, Tongatapu, eta honen iparraldeko kostan kokaturik dago Nuku'alofa, izen bereko badiaren ertzean. Nuku'alofaren ekialdean Nukunukumotu uhartea dago eta hiriaren aurrean Pagaimotu Resort uharte txikia.

Uhartea koralezko uharriek inguratzen dute eta hainbat itsasontzi ikus ditezke bertan hondartuta gelditu zirenak^[10].

Klima

Nuku'alofak klima ekuatoriala (Af) du Köppen klima sailkapenaren arabera. Urtesasoi euritsuagoa eta lehorragoa ditu baina lehorrena denean ere prezipitazioak izaten dira. Tenperatura nahiko konstatntea da urte osoan zehar, azarotik otsailera bero handiagoa egiten badu ere. Prezipitazioei dagokienez urteroko batazbesteko 1700 mm-tik gorakoa da, abuztua eta azaroa artean zerbait jeisten da.

Alisioek ia etengabe jotzen dute Nuku'alofa eta zikloiak ere ohikoak izaten dira^[11].

Datu klimatikoak (Nukualofa)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	32	32	31	30	30	28	28	28	28	29	30	31	32
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	29.4	29.9	29.6	28.5	26.8	25.8	24.9	24.8	25.3	26.4	27.6	28.7	27.3
Batez besteko tenperatura (ºC)	26.4	26.8	26.6	25.3	23.6	22.7	21.5	21.5	22.0	23.1	24.4	25.6	24.1
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	23.4	23.7	23.6	22.1	20.3	19.5	18.1	18.2	18.6	19.7	21.1	22.5	20.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	16	17	15	15	13	11	10	11	11	12	13	16	10
Euria (mm)	174	210	206	165	111	95	95	117	122	128	123	175	1721
Euri egunak (≥ 1 mm)	17	19	19	17	15	14	15	13	13	11	12	15	180
Hezetasuna (%)	77	78	79	76	78	77	75	75	74	74	73	75	76
Iturria: Weatherbase[12]

Tongako Gobernuaren egoitza Nuku'alofan dago. Asanblada legegilea bertan biltzen da eta Erregearen jauregia ere hiritik oso gertu dago^[13].

Tongako herri guztietan bezala, Nuku'alofan badira hiriko ofizialak (Ofisa kolo) eta barrutiko ofizialak (Ofisa vahe). Hauek dira gobernuaren aginduak herritarrei igortzeko ardura duten ofizialak. Polizia, suhiltzaileak eta ospitaleak Tongako gobernuak kudeatzen ditu zuzenean.

2018ko 12 eta 13 artean Gita zikloiak Tongako parlamentuaren etxea suntsitu zuen eta hiritik 4 km hegoaldera eraiki zuten parlamentuaren eraikin berria^[14].

Fua'amotu Nazioarteko aireportua Tongatapu uhartearen hegoaldean kokaturik dago, Nuku'alofatik 35 kilometrotara. Australiara, Zeelanda Berrira, Fijira, Samoara eta Samoa Estatubatuarrera hegaldiak ditu, bai eta Tongako beste uharte batzuetara ere.

Antzina trenbide labur bat izan bazuen ere gaur egun ez dago holakorik Tongan. Autobus zerbitzu pribatua dago eta gidariek nahi duten ordutegia ezar dezakete. Normalean betetzen direnean ateratzen dira. Gobernuak tarifa mugaturik dauka. Egoera bera gertatzen da taxi zerbitzuarekin, autoa duen edozein biztanlek betetzen du eta diru extra bat jasotzeko helburuaz ibiltzen dira. kasu honetan ere gobernuak tarifa mugaturik dauka.

Tongako ekonomiaren puntu garrantzitsuena da Nuku'alofa. Uhartediko arrain merkatu handiena bertan dago, hegalaburra eta Lutjanus lutjanus arrantzatzen dira nagusiki Tongan. Nuku'alofak hainbat produktu esportatzen ditu; kopra, banana, bertako kuia, banilla eta artisautza^[15].

Hiriak merkatu ugari ditu (Maketi talamahu)^[10] eta negozio barrutia ere badu. 2006ko istiluetan sutsitua izan zen baina Txinako gobernuaren laguntza ekonomikoaz baliatuz 2008an berreraikitzen hasi ziren.

Azken aldian turismoak gorakada izan du Tongan eta Nuku'alofan dago nazioarteko aireportu bakarra. Zeelanda Berritik hiru ordutako bidaia baino ez da gaur egun. Tongatapu uhartea ikusteko eta gainerako uhartediak bisitatzeko ezinbesteko abiapuntua da^[10].

Hiriaren erdigunean Teufaiva Sport Stadium kirol anitzeko estadioa dago. 10.000 ikuslerentzako tokia du. Tongako errugbi selekzioak jokatzen du bertan^[16].

• Errege Jauregia: 1867an eraiki zen eta zurezkoa da. Eraikina baxua eta luzea da eta beheko solairuan arkuak ditu. Aurrealdean sarrerako aterpea eta dorre bat ditu. Eraikina zuria da eta teilatu gorria du^[13].
• San Antonio Paduakoaren basilika: Uharteko eliza katoliko nagusia da^[17] eta errege erreginen hilobien ondoan eraiki zuten 1980an^[18].
• Andre Mariaren katedrala, hau ere katolikoa^[19].
• Al-Khadeejah meskita.
• Tongako Museo Nazionala: 1998an ireki zituen atean eta Tongako kulturari dafgozkion objetuak daude ikusgai^[20].
• Mu'a hirian (Tongako antzinako hiriburua izan zen hartan) UNESCOk Gizateriaren ondare izendatzeko bi hautagaitza daude:^[21]
  • Ha'amonga ‘a Mau'i parke historikoa (Heketā)
  • Antzinako Erregeen Hilobiak (Lapaha)

• 
  Tongako Parlamentua.
• 
  Nuku'alofako kale nagusia.
• 
  Talamahu merkatua.
• 
  Nuku'alofako portua.

• Tāufaʻāhau Tupou IV.a (1918-2006), Tongako erregea
• Fatafehi Tuʻipelehake (1922-1999), printzea eta politikaria
• Feleti Sevele (1944- ), politikaria, Tongako lehen ministroa (2006-2010)
• Nanasipauʻu Tukuʻaho (1954- ), Tongako erregina
• Tupou VI.a (1959- ), Tongako erregea
• Soane Patita Paini Mafi (1961- ), kardinal katolikoa Vatikanoan
• Pita Alatini (1976- ), errugbilaria
• Akapei Latu (1978- ), judoka
• Ofa Tu'ungafasi (1992- ), errugbilaria
• Nailini Helu (1993- ), boxeolaria
• Tolu Latu (1993- ), errugbilaria

•  Whitby (Erresuma Batua)