Odieta

Odieta beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Valle de Odieta
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Val de Odieta

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[4]

• Val de Odieta (1192)
• Val de Hodieta (1268)
• Val de Odieta (1280)
• Val de Odieta (1366)
• Val de Odieta (1534)
• Val de Odieta (1644)
• Odieta (1800)
• Odieta (1974)
• Odieta (2009)

Etimologia

Odieta izenaren etimologia gardena da euskaraz: odi (sakan) + -eta (kopurua adierazten duen atzizkia). Hau da, "sakanen lekua". Apelazio hau Odietaren forma bereziari dagokio, ibar bat izan arren, erdian lautada txiki bat duena. Baina lautada hau ez da laua, baizik eta muino ugariz osatua dago, elkarren artean amildegiak eratzen dituztenak, eta hortik datorkio izena.

Izen hau Sakana ibarraren antzekoa da, nahiz eta mendebaldeko eskualdeak bere euskalki bertsioa erabiltzen duen ("sakan"), gipuzkeraz, ibarra honek hegoaldeko goi-nafarreraz gauza bera egiten duen bitartean ("hodi").

Armarria

Odietako armarriak honako blasoi hau du:^[5]

Bandera

Odietako bandera bere armarriaren egokitzapen bat da, eta, beraz, Nafarroa Garaiko udalerri gehienetan ez bezala, Nafarroako banderan bezala, armarria sartu beharrean, banderaren azalera osoa ulertzeko zabaltzen den armarria gehitu behar da. Horrela, urrezko bi zerrenda dituen oihal gorri bat da, armarrian bezalaxe.

Iruñeko merindadearen ekialdean dago, Nafarroako Mendialdean.

Mugakideak

Inguru naturala eta kokapena

Odieta Iruñeko merindadearen iparraldean kokatzen da, Iruñerriko gune metropolitarraren iparraldean, eta nafar hiriburutik 18,6 kilometrora. Herrira heltzeko N-121-A errepidea hartu behar da Iparraldeko norabidean, eta Ostizko gurutzabidean ezkerrera hartu NA-411 errepidetik.

Ibarrak Ultzama ibaiaren erdiko ibilgua hartzen du, baita Gaskueraldeko behealdea ere, Atezdik datorrena, Gaskue zeharkatzen duena eta Ultzamarekin bat egiten duena Latasatik gertu. Gainera, Eltzarrain ibaia Anuetik dator Ultzaman ere isuritzeko, baina oraingoan Ostitz baino lehen.

Geografikoki, ibarra ez dator guztiz bat udalerriarekin; izan ere, Ezkabarteko ibarrean dagoen Anotz herria geografikoki Odietan dago, bertako urak Aingeruiturriko errekara isurtzen baitira, eta, ondoren, Anotzibar eta Ziaurritz zeharkatzen ditu, eta Ultzamako erdiko tartean amaitzen da. Ezkabarteko gainerako herrietan ez bezala, bertako urak Ultzamako behealdera isurtzen baitira, hego edo hego-ekialderantz baitute, eta ez iparralderantz, Aingeriturrikokoak bezala.

Ibarraren muga geografikoak istripu geografikoek markatzen dituzte. Ultzama ibarra atzean geratzen da Arkil eta Ultzama ibaiek bat egiten duten tokian, eta Olaibarko pasabidea, berriz, Sarroa eta Mendigoien mendien arteko meharrean.

Klima eta landaredia

Odietak klima atlantiarra dauka, urteko batez besteko balioek erakusten duten moduan. Urteroko prezipitazioak 1.000mm eta 1.400mm bitartekoak dira, eta tenperaturak 10 eta 13 gradu artekoak. Egun euritsuak 120 inguru izaten dira. Euria urte osoan zehar egiten badu ere, uda garaian hilabete bateko lehortea izan ohi da.

Prezipitazio ugariek eraginda, landaredia eta basoak ugariak dira. Basa pinuak, pagoak eta beste hainbat zuhaitz espezie daude Olaibarreko basoetan.

Udalerriko 2.410 hektareetatik, erdia inguru baso eta zuhaitzek hartzen dute (1.149 hektarea), eta beste erdia larreen (969 hektarea) eta laboreen artean banatzen da; 1984an bazka, zerealak, patatak eta barazkiak ziren batez ere, baita mahasti batzuk ere. Pixkanaka-pixkanaka, labore horiek abandonuan erori dira, nahiz eta herri batzuetan oraindik artoa landatzen den.

Abeltzaintzak garrantzi handia izan zuen bere garaian; gaur egun, esnetarako behien ustiategi handian aritzen diren etxalde gutxi batzuetara mugatzen dira. Garrantzi txikiagoa dute haragitarako behien, zaldien edo ardien ustiategi txikiek, bailaran banatzen diren ehundaka batzuk baino ez.

Eremu honen interes geologikoa erliebe hau osatzen duten substratu mineralek eta bertan ematen diren formazioek ezaugarritzen dute. Kareharrizko tuparriak dituzten flysch ozeanikoak dira batez ere, Ziaurritz eta Gaskue arteko antiklinalean ikus daitekeen bezala.

Estazio meteorologikoa

Odietan ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Anue pareko udalerrian, estazio bat dagoen Olague kontzejuan, itsasoaren mailatik 577 metrora, Nafarroako Gobernuak 1975ean jarritako estazio meteorologikoa dago.^[6]

Datu klimatikoak (Olague, 1975-2022)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	22.0	26.0	28.5	33.0	40.0	39.0	40.0	36.0	29.0	23.0	18.0	40.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.3	9.5	13.1	15.1	19.1	23.2	25.6	26.5	22.5	17.7	11.8	9.0	16.8
Batez besteko tenperatura (ºC)	4.2	4.6	7.4	9.4	12.9	16.6	18.8	19.2	15.7	12.1	7.4	4.7	11.1
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	0.0	-0.3	1.8	3.7	6.8	10.0	11.9	12.0	9.0	6.5	2.9	0.5	5.4
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-11.0	-12.0	-9.0	-5.0	-3.0	1.0	3.0	3.0	0.0	-5.0	-10.0	-14.0	-14.0
Pilatutako prezipitazioa (mm)	134.2	115.5	114.3	119.5	97.5	75.4	44.8	43.5	73.0	110.9	163.9	132.2	1224.6
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	88.0	54.0	52.0	56.5	49.0	85.7	48.2	90.8	67.5	69.0	80.5	86.6	90.8
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	14.4	12.6	12.9	14.8	13.3	9.3	7.7	6.9	9.9	12.4	15.2	14.3	143.6
Elur egunak (≥ 1 mm)	2.3	3.7	2.1	1.1	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	1.3	1.7	12.3
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7]

Odietak 8 kontzeju ditu:

• Anotzibar
• Erripa (ibarburua)
• Gaskue
• Gelbentzu
• Gendulain
• Latasa
• Ostitz
• Ziaurritz

Gainera, beste herri hustu bat ere bada, hala nola:

• Oritxeta

Odietako herriak

Odieta ibarra izan zen XII. mendetik XIX. mendera, eta noblezia eta Elizaren jabetza izan zen. Herriaren sorrerari buruzko albisterik ez dago, baina Erdi Aroan baziren Jerusalengo San Joan ospitale ordena eta Iruñeko katedraleko erlijiosoen sailak Odietako kontzejuetan. 957. urtean Antso Gartzia I.a erregeak Ziaurrizko San Krutz eliza Donemiliaga Kukulako monasterioari eman zion eta 1071n Erripako San Migel monasterioa Leireko San Salbadorren jabetza bihurtu zen.

Odietak Antso Azkarraren eskutik jaso zuen forua, eta horrek erregeari ordaindu beharreko zergak ezarri zizkien odietarrei. Herriko ordezkariak herritarrek proposatzen zituzten baina erabakia erregeordearen eskuetan zegoen beti. Hala bada,halako batean, Gelbentzuko kontzejuko biztanleek, bi hautagai proposatu zituzten, Juan Erripakoa eta Juan Gaskuekoa. Erabakia hartzeko, elizbarrutiko epaimahai bat osatu zen. Eta bi hautagaiek elkar iraintzeari ekin zioten XVI. mende hasierako Gaztelaren inbasioaren inguruko gertakariak gogoraraziz.

Tradizioz esan izan da atzeguardia, alemanek eta frantsesek eramandako eta gipuzkoarrek okupatutako hamabi artilleria-piezak zihoazen tokia, Belateko mendatean gertatu zela, eta bertatik nekez saiatzen zirela muga irabazten, Iruñea eta Nafarroako Erresuma birkonkistatzeko ahalegin porrokatuaren ondoren. Juan Gaskueren arabera, gertakaria Garragana izeneko parajean gertatu zen, Orin edo Ozin mendian, eta bertan aktiboki parte hartu zuen Juan Erripak, alemaniarren eta frantsesen sarraskian parte hartu zuten gizon talde baten buru, lortutako harrapakina banatuz. Albiste horren arabera, ekintza militarra Odieta ibarreko lurretan eta Erripatik gertu gertatu zen.

Odieta ibarraren gainean diputatu batek agintzen zuen, eta herri bakoitzean errejidore bat izendatzen zen. XX. mendearen hasieran, irina ehotzen zuten hiru errota zeuden herrian, Latasan, Erripa-Gendulainen eta Ziaurritzen.

Ostitz udalerri independentea izan zen 1927 arte.

2023 urteko erroldaren arabera 373 biztanle zituen Odietak.^[8]

La Burundesa autobus konpainiaren Donostia eta Iruñea bitarteko lineak geltokia dauka Odietako ostitz kontzejuan. Maiztasunak aldakorrak dira, baina gutxienez bi zerbitzu izaten dira norabide bakoitzean egunero. Lineak honako ibilbidea egiten du:

• Donostia - Irun - Lesaka - Etxalar - Igantzi - Sunbilla - Doneztebe - Narbarte - Belate - Almandoz - Olague - Ostitz - Sorauren eta Iruñea

Udal hauteskundeak

Odietako alkatea Odietako Elkarte Independentea (AIO-OEI) herri ekimeneko Alberto José Urdanitz Elizondo da 2007ko udal hauteskundeez geroztik. Hauteskundeetara talde bakarra aurkeztu zen eta aukeratzen ziren zazpi zinegotziak lortu zituen hortaz. Zuri emandako botoak 27 izan ziren (emandako boto guztien %22,31). Eta baliogabeko botoak 10 izan ziren (emandako botoen %7,63)

2011ko udal hauteskundeetan ere Odietako Elkarte Independentea (5 zinegotzi) izan zen garaile eta Urdanitzek alkatetza gorde zuen. PPk ere zerrenda aurkeztu zuen eta 2 hautetsi erdietsi zituen.

Udaletxea

• HELBIDEA: San Sebastian kalea, z/g (Erripa kontzejua)

Alkateen zerrenda

Euskara

Santxo Eltso, apaiz latasarrak, katixima bat idatzi zuen gaztelaniaz eta euskaraz, orain arte aurkitu ez dena, eta harekin historiara pasatu zen, euskaraz idazten zuen hegoaldeko lehen euskaldun zelako. 1561ean argitaratu zuen, eta haren izenburuaren, inprimatzeko lekuaren eta urtearen berri dugu, liburuen inbentario bati esker, nahiz eta ez den alerik aurkitu.

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Odietako herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.^[11]

Odietan, 1870 urtean 633 biztanle zeuden, eta horietatik 590ek euskaraz hitz egiten zuten, hau da, % 90ek. Euskararen galera, beraz, XX. mendekoa da. Iruñeko Gotzaindegiak 1904an egindako eliz gida baten arabera, Ultzama, Anue, Odieta, Atetz, Txulapain eta Olaibar ibarrak hartzen zituen Anueko Artzapeztegian erantzuna baiezkoa da. 1935ean, ibar horiek guztiak euskaldunak ziren oraindik.

1960ko hamarkadako Nafarroako industrializazioak benetako landa exodoa ekarri zuen hirietako fabriketara. Despopulatze horrek batez ere gazteei eta emakumeei eragin zien. Zalantzarik gabe, euskarari ere eragin zion. Odieta ibarrean oso handia izan da hiriburuaren eragina, jendea bertara joan ohi baita. Ibarra honen erdalduntzea egitate bat da. 1972ko datuen arabera, 60 urtetik gorakoentzat zegoen gordeta euskara, eta oso gutxitan egiten zuten.

1996ko erroldaren arabera, Odietan 324 biztanle zituen; horietatik 79 (% 24) euskaldunak ziren eta 70 (% 22) ia-euskaldunak; gainerakoak, 175 (% 54) erdaldunak. 2001. urtean 318 biztanle zeuden, 81 euskaldun (elebidunak) 75 ia-euskaldun eta, beraz, 162 erdaldun.^[12]

Koldo Zuazok, 2010ean, Odieta ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[13]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Olaibarreraz. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Goñerriko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Odieta eremu mistoko udalerria da, eta hori dela eta, euskarak eskubide batzuk ditu. 2010ko erroldaren arabera, herritarren %25k zekien euskaraz hitz egiten eta 2018n % 35,20k.

Elezaharrak

Odietaren kondairarik ezagunena Anotzibarreko sorginena da. XVI. mendean, Mari Juana, berrogeita hamar urtetik gorako ezkongabea; Martiniko eta Migeliko, hamar eta zazpi urteko ilobak; Migel Zubiri eta Graxi, berrogei urte pasatxoko emaztea, bizilagunek salatu zituzten. Akusazioa Nafarroako Gorte Nagusian aurkeztu zuen Pedro Esain Ziaurritz eta Anotzibarko abateak, mutilen gurasoek eta Maria Larraintzar amonak, emakume gaizto batek bere seme-alabak eta bilobak ito eta sorgindu zituela zioten adierazpenak zirela eta. Txakurraren, katuaren eta beste animalia batzuen itxurarekin etxeetara hegan sartzea leporatzen zieten. Zelaiak hondatzen zituzten, elizetan sartu eta Gurutzeari eta santuei iseka egiten zieten. Bizilagunengandik ereindako lur asko galdu egiten ziren "illiortia" izeneko gaixotasun batengatik, baina sorginen lurrek uzta onak ematen zituzten.

Esaten zutenez, sorginek gizon bat ere hil zuten, Pedro Migel, herrira arratsalde euritsu batean iritsi zenean. Maria Larraintzarrek esan zuen bere hiru seme oso ondo oheratu zirela gauean, eta hurrengo eguerdirako hilda zeudela. Graxi anderea mezatara ez joatea leporatu zioten, baina emakumeak sei urte zeramatzan gaixorik. Ohean jakin zuen sorginduta zegoela. Mari Juanaren aitak apaiz bat eraman zuen semeari konjuruak egiteko. Gero urdaiazpiko bat oparitu zion, baina etxera zihoala Mari Juanarekin eta bere lagun sorginekin topo egin zuen. Apaiza izutu egin zen eta handik egun gutxira hil zen urdaiazpikoa probatu gabe. Baina Mari Juanak esan zuen apaiz hark aitaren poltsa eta sukaldea husten zituela eta horregatik hil zela.

Mari Juana eta Migel oinaze-zaldian torturatu zituzten eta suaren oinazea sutontzi batean ezarri zieten, oinak olio irakinez igurtziz eta aitorpen lotsagarri batzuk kenduz. Gartzelako ahuleziaren grazia, ia abandonatua. Hogeita hamabortz urte lehenago Espartzako sorginei urtebeteko deserrira kondenatu zituzten. Odietarenek, ordea, ez zuten errukirik izan. Herritik gertu, Aingeru Iturriren iturburua dago, eta haren urak sendatzeko propietateak dituela esaten da.^[14]

Erromeriak

Ibarreko tradiziorik garrantzitsuena Gaskueko Santurbe baselizarako erromeria da. Santurbe Odietako ibarreko bizilagunen nortasun kolektiboaren ikurra da, maiatzaren azken igandean ospatzen den erromerian islatzen den bezala, nahiz eta Urbano eguna maiatzaren 25a izan, egun horretan santua ermitan meza batekin gurtzen baita.

Sorrerako legendaren arabera, baselizatik gertu elorri bat zegoen, eta, tradizioaren arabera, elorri horren gainean agertu zen Urbano. Ustezko gertaera mirakulutsua garai urrun eta zehaztugabeetan gertatu zen, dei egiten zion artzaintxo baten eskariz, zeinaren hanka elbarritua santuak sendatu baitzuen. Antzeko beste mesede batzuen ondoren, Gaskueko jaunek, haien morroiek eta herriko bizilagunek urtero, maiatzaren 25ean, agertu zen lekura joateko botoa eman zuten, San Urbano izendatzeko baseliza bat eraikiz. Herri-sinesmenak erreumaren gaineko sendatzeko bertuteak ematen dizkio Santuari.

Santutegiak eremutar euskalduna zuen. Urtean zehar, bere betebehar nagusia baselizaren mantenimenduaz arduratzea zen. Abuztuaren 16tik aurrera eta Garizumara arte, ermitaua herriz herri ibiltzen zen postulatzen, santutegiko zainketetarako, behor baten gainean jarri eta alforjan Santurberen irudia zuen kapera txiki bat zeramala.^[15]

Jaiak

• Gaskueko San Antonio Abade jaiak, urtarrilaren 17an
• Ostizko San Anton jai txikia, urtarrilaren 17an
• Santurberako erromeria, maiatzaren 25ean
• Ostizko San Joan jaiak, ekainaren laugarren asteburuan
• Gaskueko San Esteban jaiak, irailaren 2an
• Anotzibarko San Tomas jaiak, irailaren hirugarren asteburuan
• Ziaurrizko Santa Katalina jaiak, irailaren hirugarren asteburuan
• Gelbentzuko San Joan jaiak, urriaren lehengo asteburuan
• Erripako San Martin jaiak, azaroaren bigarren asteburuan
• Latasako San Martin jaiak, azaroaren bigarren asteburuan

Ondasun nabarmenak

• Anotzibarko San Tomas eliza, XIX. mendean eraikitako kristau eliza, erromanismo estiloan.
• Erripako San Martin eliza, XVI. mendean eraikitako kristau eliza.
• Erripako jauregia Erdi Aroko jauregia.
• Gaskueko San Esteban eliza, XVI. mendean eraikitako kristau eliza.
• Gaskueko Santurbe baseliza, XX. mendean berraikitako kristau baseliza.
• Gelbentzuko San Joan eliza, XVI. mendean eraikitako kristau eliza.
• Gendulaingo Santa Eulalia eliza, Erdi Aroan eraikitako kristau eliza.
• Latasako San Martin eliza, XVI. mendean eraikitako kristau eliza, gotiko estiloan.
• Ostizko San Joan Bataiatzailearen eliza, Erdi Aroan eraikitako kristau eliza, erromanikotik gotikorako trantsizioko estiloan.
• Ziaurritzeko Santa Katalina eliza, XIX. mendean eraikitako kristau eliza.
• Ziaurritzeko zubia, Ultzama ibaiaren gaineko Erdi Aroko zubia.

Eremu naturalak

• Orgiko hariztia, Ultzama eta Arkil ibaien arteko hariztia, milaka urtekoa.

• Santxo Eltso (1522-?), apaiz eta Hegoaldeko lehen euskal idazle
• Jeronimo Aiantz (1553-1613), militar.

• 
  Orgi basoa
• 
  Santurbe baseliza
• 
  Ibarra eta Ziaurritz
• 
  Udaletxea
• 
  Ziaurritz

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Ibarrak (Iruñerria)
• Iruñeko merindadea
• Nafarroa Garaia

• Odietako Udalaren webgune ofiziala