Txulapain

Txulapain beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Valle de Juslapeña
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Val de Chus la Penya

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[4]

• Val de San Esteuan (1264)
• Val de Santesteuan de Ius la Peyna (1366)
• Val de Sant Esteuan de Juslapeyna (1366)
• Juslapeña (1534)
• Val de Santesteban de Juslapeña (1800)
• Juslapeña (1829)
• Txulapain (1961)
• Txulapain (1974)
• Txulapain (2007)

Etimologia

Txulapain izena nafar erromantzeko Chus la Penya ("haitzaren azpikoa") izenetik dator, Arriaundiren azpian dagoen ibarraren zatiari erreferentzia eginez. Mendi honen tontorrean Doneztebe monasterioa zegoen. Monasterioaren izena, jatorrian, haranaren izendapenaren parte zen, eta XVII. mendearen lehen laurdenera arte erabiltzen zen, gutxienez.

Beraz, erromantze jatorriko toponimoa da, eta haren osagaiak jus-, la artikulu femeninoa eta peña (haitz) izen arrunta dira. Lehenengoa ius hitzetik dator, zeina, era berean, latin arruntaren jusum eboluzioaren emaitza baita, aurreko josum batetik, deorsum -ean (beherantz) jatorria duena, suso terminoren kontrakoa. Suso eta yuso ahotsak Euskal Herriko Erdi Aroko erromantzean erabili ohi dira, eta adibidez Berriosuso (Berriogoiti) eta Caicedo Yuso izenetan gorde dira.

Termino honen eraikuntza Arrotxapearen oso antzekoa da, jatorriz Jus la Rocha deitua ("arrokaren azpian", gazteluaren esanahiari dagokionez, San Zernin burguari erreferentzia eginez). Iruñeko auzoaren kasuan, bertako hizkuntzara, euskarara, egokitu zen, eta jus- ren ordez -pea jarri zen, bere euskal baliokidea, Juslarrocha > Arrotxapea pasatuz. Txulapainen, ordea, ez zen horrelakorik gertatu, baina ahoskera egokitu egin zen.^[5]

Hasiera batean, <j> grafema /ɟ/ ahoskatzen zen ("y" -ren antzekoa). Erromantzez, /x/ ("j" -ren bizkaierazko ahoskera) jarri zioten azkenean haren ordez. Euskaraz, ordea, zenbait aldaketak Yuslapeña > Txulapain izatera eraman zuten. Euskarazko -sl- > -l- bilakaera ohikoa da, ohiko soinu-konbinazioengatik, -sl- ez baita ohikoa. Gainera, azentuaren atzean dagoen -a galdu egiten da, Bizkarreta toponimoaren kasuan bezala (ahoz Biskarret esaten zaio). Horrela, izenak bilakaera hau izan zuen tokiko biztanleen artean: yuslapeña > xulapeñ > xulapein.Ibarreko tokiko euskalkia den gulibarreraz, hasiera x- hizkuntzan mantendu zen, xakur (txakur) edo xilko (zilko) bezalako beste hitz batzuekin gertatzen zen bezala, baina Iruñerrian eta hiriburuan tx- forma erabiltzen zen, bertan horrelako soinuak ohikoak baitziren. Gainera, kanpotik -ain ere erabiltzen zen, eta ez -ein, Iruñea inguruko euskalkiek -ei- diptongoa ireki eta -ai- bihurtzeko joera baitute (hogei > hogai, adibidez). Beraz, ibarrean XX. mendearen amaierara arte mantendu zen Xulapein forma tradizionala, Txulapain izenaz ezagutzen zenetik kanpo, eta azken forma hori izan zen Euskaltzaindiak mendearen amaieran ofizialdu zuena.^[6]

2022ko otsailaren 9an, Nafarroako Gobernuak Txulapain onartu zuen udalerriaren izen koofizial gisa, erdarakoa ondoan.^[7]

Armarria

Txulapaingo armarriak honako blasoi hau du:^[8]

Bandera

Txulapaingo banderak Txulapaingo armarria dauka hondo urdin baten gainean.

Iruñeko merindadearen ekialdean dago, Nafarroako Mendialdean.

Mugakideak

Inguru naturala eta kokapena

Udalerriko erliebea nahiko malkartsua da eta garaiera ertaineko hainbat mendi aurki daitezke hegoaldean, besteak beste, San Gregorio (945 metro), San Bartolome (925 metro) eta Aldaun mendia (942 metro).

Klima eta landaredia

Txulapaingo klimak ezaugarri azpiatlantiarrak ditu, prezipitazioak ugariak dira urte osoan zehar (urtean 1.200mm inguru), nahiz eta uda garaiko bi hilabeteak lehorrak diren. Urteko batez besteko tenperatura 10 eta 13 gradu artekoa da, eta urtean dauden egun euritsuak 120 eta 130 bitartean.

Estazio meteorologikoa

Txulapainen dagoen Beltzuntze kontzejuan, itsasoaren mailatik 530 metrora, Nafarroako Gobernuak 19882an jarritako estazio meteorologikoa dago.^[9]

Datu klimatikoak (Beltzuntze, 1988-2022)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.0	20.0	25.0	28.0	33.3	39.5	40.3	40.5	37.0	30.0	22.0	17.1	40.5
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.5	10.0	13.3	16.3	20.0	25.3	27.6	27.8	23.9	19.1	12.1	8.9	17.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.2	6.0	8.6	11.3	14.4	18.9	21.1	21.3	18.1	14.4	8.7	5.6	12.8
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.9	2.0	3.8	6.2	8.8	12.6	14.7	14.8	12.3	9.6	5.3	2.3	7.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-8.0	-8.0	-9.0	-1.8	-1.0	2.0	7.0	8.0	4.0	-2.0	-7.0	-10.0	-10.0
Pilatutako prezipitazioa (mm)	113.4	100.1	95.5	106.3	74.5	63.0	34.7	35.8	57.1	80.4	134.8	112.6	1008.3
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	75.0	49.0	57.5	63.0	44.0	63.0	45.0	84.0	72.0	63.0	80.5	122.0	122.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	13.8	12.8	12.3	14.9	12.4	8.7	6.6	6.3	8.7	11.8	16.0	13.9	138.0
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.1	0.2	0.4	0.4	0.4	0.2	0.3	0.2	0.0	0.0	0.1	0.1	2.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[10]

Txulapainek 10 kontzeju ditu:

• Beorburu
• Gartziriain
• Larraiotz
• Markalain (ibarburua)
• Nabatz
• Nuin
• Ollakarizketa
• Osinaga
• Otsakar
• Untzu

Gainera, beste 3 leku batzuk ere badaude, hala nola:

• Aristregi
• Beltzuntze
• Usi

Azkenik, udalerrian 6 herri hustu daude:

• Alaitz
• Iruzkun
• Oarritz
• Otsabide
• Untzubeiti

Txulapain ibarreko herriak

1268ko Rediezmoaren Liburuan Txulapain ibar gisa agertzen da, Doneztebe izenarekin, eta, adibidez, 1366 eta 1427ko Su Liburuetan, garai hartan Doneztebe Txulapain ohikoa zenarekin.

Aro Modernoan zehar bere leku guztiak errege bihurtu ziren, Usi izan ezik, hau jaurerrikoa baitzen. Horregatik, guztien artean ibarreko diputatu bat aukeratzen zuten, eta, aparte, herri bakoitzak bere gobernurako errejidoreak aukeratzen zituen. Hori aldatu egin zen XIX. mendearen lehen erdialdeko erreforma administratiboekin. Mende horretako 1940ko hamarkadan, ibarreko batzarrak Markalainen egiten dira, erdigunerik zentrikoena delako; ibarreko bizilagun guztiak nekazariak dira, bortz izan ezik, eta, azken batean, 865 pertsona bizi dira bertan.

Ibarreko biderik onenak ferrazkoak eta bertakoak bertzerik ez ziren. Garia, oloa, artoa eta patatak eta menuzalak ekoizten ziren. Ardiak, behiak, akerrak, hurbiletik eta zaldizkoak irabazi zituen; eperrak, otsoak, azeriak, erbiak eta basurdeak ehizatzen ziren. Irin-errota bat zegoen bailara osoan, eta jendeak olioa, ardoa, pattarra eta beste jaki batzuk inportatu behar zituen kontsumorako, ganadua, garia, artoa eta menuzalak saltzearen truke. 1920. urtearen inguruan, bailara osoan bi eskola zeuden.^[11]

2023 urteko erroldaren arabera 564 biztanle zituen Txulapainek.^[12]

Udaletxea

Udaletxea Markalain kontzejuan dago, errepidearen ondoan. 1935ean eraiki zuten eta ordutik bi aldiz zaharberritu dute, 1979an eta 1985ean. Azken berritzean, teilatua eta fatxada berriztu ziren Nafarroako gobernuak emandako 2,6 milioi pezetako diru-laguntzari esker. Eraikinak behe solairua, lehen solairua eta honen gainean eraikitako sabaia dauzka. Fatxada nagusia margoturik dago eta harrizko baoz egindako apaingarriak ditu.

Udal bulegoez gain, udaletxean herriko anbulatorioa eta etxebizitza bat daude. Antzina udaletxea Ollakarizketa kontzejuan egon zen. Udaleko idazkaria Atezko idazkari ere bada.

• HELBIDEA: San Migel kalea, 1 (Markalain kontzejua)

Udal hauteskundeak

Azken agintaldietan Txulapaingo alkateak Xulapain Elkartzea (XE) herri ekimeneko kideak izan dira. 2007an XE zerrendarik bozkatuena izan ez bazen ere, taldeko Narila Mondragon Ziarra aukeratu zuten alkate. Baliogabeko botoak hiru izan ziren (emandako guztien %1,05) eta boto zuriak hamabost (%5,32). Abstentzioa %34,03koa izan zen.

2011n ere antzeko egoera izan zen. Hauek izan ziren zerrendak eta lortutako zinegotziak: Juslapeña Independientes (JI, 3), Xulapain Elkartzea (XE, 2), Grupo Juslapeña-Txulapain Taldea (2) eta PSN (0). XEko Iranzu Zabaltza aukeratu zuten alkate.

Alkateak

Hauek izan dira Txulapaingo azken alkateak:

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Txulapaingo herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.^[15]

Euskararen galera, beraz, XX. mendekoa da. Iruñeko Gotzaindegiak 1904an egindako eliz gida baten arabera, Ultzama, Anue, Odieta, Atetz, Txulapain eta Olaibar ibarrak hartzen zituen Anueko Artzapeztegian erantzuna baiezkoa da. 1935ean, ibar horiek guztiak euskaldunak ziren oraindik.

1960ko hamarkadako Nafarroako industrializazioak benetako landa exodoa ekarri zuen hirietako fabriketara. Despopulatze horrek batez ere gazteei eta emakumeei eragin zien. Zalantzarik gabe, euskarari ere eragin zion. Txulapain ibarrean oso handia izan da hiriburuaren eragina, jendea bertara joan ohi baita. Ibarra honen erdalduntzea egitate bat da. 1972ko datuen arabera, 60 urtetik gorakoentzat zegoen gordeta euskara, eta oso gutxitan egiten zuten.

Koldo Zuazok, 2010ean, Txulapain ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[16]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da gulibarrera. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Txulapaingo mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Txulapain eremu mistoko udalerria da, eta hori dela eta, euskarak eskubide batzuk ditu. 2010ko erroldaren arabera, herritarren %20,72k zekien euskaraz hitz egiten eta 2018n %23,10k.

Jaiak

• Aristregiko San Joan jaiak, ekainaren laugarren asteburuan
• Untzuko Jasokundearen jaiak, abuztuaren bigarren asteburuan
• Beorburuko San Martin jaiak, abuztuaren laugarren asteburuan
• Otsakarreko Gurutze Sainduko jaiak, irailaren bigarren asteburuan
• Osinagako San Lorenzo jaiak, irailaren hirugarren asteburuan
• Usiko San Andres jaiak, iraiaren hirugarren asteburuan
• Markalaingo San Migel jaiak, irailaren azken asteburuan
• Nuingo San Martin jaiak, azaroaren bigarren asteburuan
• Nabazko San Martin jaiak, azaroaren bigarren asteburuan
• Ollakarizketako Sortzez Garbiaren jaiak, abenduaren bigarren asteburuan

• Aristregiko San Joan Bataiatzailearen eliza, XVI. mendean eraikitako kristau eliza.
• Arriaundiko Doneztebe monasterioa, Erdi Aroan eraikitako kristau monasterio zaharra.
• Beltzuntzeko Santa Eulalia eliza, Erdi Aroan eraikitako kristau eliza.
• Beorburuko San Andres eliza, XIII. mendean eraikitako kristau eliza.
• Gartziriaingo San Pedro eliza, XII. mendean eraikitako kristau eliza.
• Larraiozko San Esteban eliza, XIII. mendean eraikitako kristau eliza.
• Markalaingo San Migel eliza, XIII. mendean eraikitako kristau eliza, gotiko estiloan.
• Nabazko San Martin eliza, Erdi Aroan eraikitako kristau eliza.
• Nuingo San Martin eliza, XIII. mendean eraikitaku kristau eliza
• Ollakarizketako Sortzez Garbiaren eliza, XIII. mendean eraikitako kristau eliza zaharra, gaur egun etxebizitza pribatua.
• Osinagako San Lorentzo eliza, Aro Modernoan eraikitako kristau eliza.
• Otsakarreko San Kristobal eliza, Aro Modernoan eraikitako kristau eliza.
• Untzuko Jasokundeko Andre Mariaren eliza, Erdi Aroan eraikitako kristau eliza.
• Usiko San Andres eliza, XIII. mendean eraikitaku kristau eliza.

• Juan Jose Oraien Aizkorbe (1899-1936), San Joan Jainkoarenaren Ordena Ostalariako erlijiosoa eta Eliza Katolikoaren dohatsua, Espainiako Gerra Zibilean Valentziako la Malvarrosan erahila.
• Pilar Idoate (1955-), sukaldari eta enpresaburua.
• Ion Erro Armendaritz (1968-), Nafarroako Ezker Batuko politikari eta Nafarroako Parlamentukidea.
• Maialen Diaz (1988-), antzerkigilea.

• 
  Gartziriaingo eliza
• 
  Larraiotz
• 
  Nuingo eliza
• 
  Otsakar
• 
  Untzu

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Ibarrak (Iruñerria)
• Iruñeko merindadea
• Nafarroa Garaia

• Txulapaingo Udalaren webgune ofiziala