Txomin Letamendi

Ama bizi-alarguna zen (aitak ihes egin zien haurrak txikiak zirenean) eta okindegi bat izan zuen Bilbon. Txominek gaztetan plaza atera zuen Bilboko Orkestra Sinfonikoan, tronpeta jole bezala;^[2] orkestra honetan, besteak beste, Maurice Ravelekin eta Arthur Rubinsteinekin jotzeko aukera izan zuen.^[3] Gauetan kafetegietan jotzen zuen.^[2] 1920ko hamarkadan, sinfonikako beste 6 lagunekin batera, "Elola Band" jazz taldea osatu zuen. Kontzertuez gain, Alfonso XIII transatlantikoan orkestra bezala sartu ziren; 1923-24 denboraldian New Yorken ere jo zuten, besteak beste Carnegie Hall aretoan.^[4] Hantxe lortu zuen bere tronpeta kutuna, Conn Silver Trumpet, 1927 C.G. Conn Ltd. markakoa.^[2]

Bizkaiko mendien ezagule ona,^[5] Espainiako Gerra Zibila piztu zenean EAJren Ariztimuño batailoian sartu zen, Euzko Gudarostearen 62garrena, metrailadoreez osatua. Lehenik, Azkatuta konpainian kapitain bezala jardun zuen; besteak beste 1936ko irailaren 25ean Bilbori egindako aire-erasoan defentsa antiaereoan parte hartu zuen, baita Arrasateko erretiradan eta Intxortako lehen borroketan ere. Gero, Eduardo Vallejo ordezkatuz, Letamendi Ariztimuño batailoiaren komandantea bihurtu zen, 600 bat gudariren ardura hartuta. Gasteizko ofentsiban parte hartu zuten (Albertia, Pagotxiki eta Legutiano inguruko borrokak); baita Otxandianon, Gorbeian, Barazarren, Solluben, Lemoatxean eta Bilboko defentsa-lerroan ere.^[6] Tropek estimatzen zuten Letamendi, "oso fidakorra" omen zelako eta "ez zuelako lubakietan bururik makurtzen"; hain zuzen ere, Bilbo erortzear zegoela, murru batera igota azken defentsa egitera mendian gora zihoazen gudariei agurra egin omen zien, tronpetarekin Agur jaunak joz.^[5]

Bizkaiko hiriburua erori zenean, batailoiaren komandantzia Pedro Garitazelaiak hartu zuen.^[6] Santurtzitik irtenda,^[7] Letamendi Parisera erbesteratu zen.^[4]

Parisen, Pako Zamakonarekin, bera bezala erbesteratua zegoen adiskidearekin batera, 26 Boulevard Saint-Denisko estudio batean hartu zuen bizilekua, eta ogibidea ere laster lortu zuen tronpetari gisa, Francisco Canaro uruguaitarraren tango-orkestran. Ambassador hotelean eta Olympia aretoan jotzen zuen, eta bizikletan mugitzen zen hiriko etorbideetan barrena.^[5]

Eresoinka taldearekin ere kontaktatu zuen; talde honek, Jose Antonio Agirre lehendakariaren enkarguz eta Manuel de la Sotaren gidaritzapean, Euzko Jaurlaritzaren kultura enbaxada papera betetzen zuen, Europan zehar Espainiako II. Errepublikaren aldeko babesa bilatuz^[4] (emanaldiak "Gora Euzkadi askatuta" oihuarekin amaitzen zituzten).^[8] Letamendik Sota Getxoko Club Nautikoan emandako kontzertuetatik ezagutzen zuen; Eresoinkarekin kolaboratzen hasi zen, eta hemen ezagutu zuen Karmele Urresti erizain ondarroarra, bera baino 14 urte gazteagoa, eta bere emazte bihurtuko zena.^[2]

Eresoinkaren lanak eta jardunak jasoz, Antonio Gezala margolariak bi olio-pintura handi margotu zituen Parisen: Eresoinka 8.45^[9] eta Eresoinka 20.45^[10] izenburukoak. Bietan agertzen da Letamendi, alkandora gorriz eta praka urdinez jantzita: lehenengoan, estreinaldi eguneko goizean agertokia muntatzen; eta bigarrenean, banbalina artean dauden konpainiako kideekin, taulara irteteko prest dauden dantzarien ondoan.^[5]

Urrestiren eta Letamendiren lehen alaba Karmele Parisen jaio zen; Eresoinka 1939an disolbatu zen, hiria nazien esku erortzear zegoela; eta 1940ko apirilean bikotea Venezuelara joan zen, beste erbesteratu multzo batekin.^[4]

Letamendiren bitartez, Eresoinkako beste kide bat ere sartu zen Canaroren orkestran: Luis Mariano.^[4]

Caracasen La Pastoran kokatu ziren, euskal errefuxiatu asko hartu zituen auzunean. Urresti erizain lanean hasi zen eta Letamendik musikari bezala lana aurkitu zuen: hasieran Hermanos Belisario orkestran, eta gero «Billo 's Caracas Boys» talde famatuan.^[4] Horrek jende askorekin harremana erraztu zion, besteak beste gobernu frankistaren enbaxadorearekin.^[11] Hori dela eta, Letamendik Euzko Jaurlaritzaren deia jaso zuen, haien izenean AEBetako OSSentzat (Office of Strategic Services, CIAren aurrekaria) informazioa biltzeko; kontuan hartu behar da, Bigarren Mundu Gerra amaitu berri, oraindik euskaldunek aliatuen interbentzioa espero zutela Francisco Franco diktadorea Espainiako agintetik kentzeko. Denbora honetan, Letamendi Venezuelako Gobernuari, herrialdean errefuxiatutako naziei eta Espainiako enbaxadari buruzko informazioa bildu zuen.^[4]

Urresti eta Letamendiren bigarren haurra, Txomin, Venezuelan jaio zen.^[4]

1942rako, Venezuelan euskal informatzaileen egitura Blas Garateren agindupean zegoen. Burututako operazioen artean, batek garrantzi handia izan zuen, non Letamendik parte hartze zuzena izan zuen. Helburua Venezuelako gobernuak naziekiko zuen jarrera argitzea zen, Espainiako enbaxadan gordetako dokumentuak arakatuz.^[12] Artean enbaxadorea Jose Antonio Sangroniz de Castro zen; bilbotar jatorrikoa, Letamendirekin harreman ona zuen, askotan joaten baitzen berak lan egiten zuen Roof Garden dantzalekura. Letamendik enbaxadorea eta bere txoferra (enbaxadako atezaina ere bazena) Billo's Caracas Boys taldearen emanaldi berezi batera gonbidatu zituen; bertan zeudela, enbaxadako giltzak hartu zizkieten, bertan sartuz eta kaxa gotorretako dokumentuak eskuratuz. Musika emanaldia amaitu aurretik, giltzak bere lekura itzuli zituzten. "Sangroniz Operazioari" esker, Espainiako enbaxadak Abwehr alemaniarrarekin zituen harremanak frogatu ziren, besteak beste naziei ihes egiten lagunduz, diamante kontrabandoan parte hartuz, eta dibisa-trafiko eta diru beltzaren zuriketa negozioan.^[12] Honen ondorioz, Euzko Jaurlaritzaren informazio zerbitzuek OSS eta FBI agentziekin zuten kolaborazioa estutu zen, Agirreren eta J. Edgar Hoover FBIko buruaren arteko itunaren bidez.^[4]

Bisita honetan, Letamendik Agirreren agindua jaso zuen, Espainiara itzul zedin Euzko Jaurlaritzaren informazio zerbitzu klandestinoan aritzeko.^[1] "Nik" Quintana ilustratzaile ospetsuak^[13] pasaporte faltsu bat egin zion^[14] eta, 1943 hasieran, Letamendi Urresti sendiak Bartzelonarako bidea hartu zuen. Han denboraldi bat egin eta gero, Ondarroara aldatu ziren; azkenik, Bilbon finkatuz.^[4]

Espainia barruko espioitza sarean, Letamendik Joseba Rezolaren agindupean jardun zuen,^[7] "Dario Landa" ezizenarekin;^[4] halere, Euzko Jaurlaritzarentzat informazioa biltzen aritzen ziren beste agenteek (besteak beste: Uzturre, Koldo Mitxelena, Sabin Barrena, Pello Irujo, Andima Ibiñagabeitia, Máximo Andonegi...) "Turuta" ezizenarekin ere ezagutzen zuten.^[11]

Bilbotik, Letamendik Bilboko eta Madrilgo informatzaile taldeen arteko koordinazioa zeraman. 1946an, Letamendi Bilbotik Donostiara aldatu zen, polizia sekretuaren jazarpenetik ihesi. Gipuzkoan, Joseba Elosegirekin batera Frantziatik informazioa eta errefuxiatuak pasatzen zituzten mugalariekin aritu zen. Urte horretan harrapatu zuten, Donostiako tren geltokian Madrildik bidalitako pakete bat jasotzera joan zenean.^[4] Atxilotu, torturatu eta gero 2 urteko kondena ezarri zioten, korreo lan honetan aritu ziren beste hiru agente antifrankistekin batera. Carabanchelgo espetxean sartu zen; han zegoela jaio zitzaien hirugarren semea, Patxi.^[4]

1947ko maiatzean askatu zuten, eta Ondarroara joan zen. Baina beste misio bat hartu zuen, Bartzelonan Euzko Jaurlaritzaren ordezkari klandestinoa izateko Joseba Elosegiren ordez. Ostatutik irteterakoan atxilotu zuten berriz, 1947ko abuztuan,^[4] pentsioko arduradunak salatuta.^[15] Hartu zizkioten dokumentuen eraginez, Kataluniako hainbat agintari antifrankista atxilotu zituzten. Bartzelonako Modelo espetxera eraman zuten;^[4] bere galdeketa Eduardo Quintelak gidatu zuen, bere basakeriarengatik ezaguna zen inspektoreak. Lekukoen arabera, Letamendirekin Katalunian atxilotutako besteekin baino tortura metodo gogorragoak erabili zituzten, eta honek osasuna nabarmenki kaltetu zion.^[16] Gero, bere kasua Espioitza eta Komunismo Epaitegiaren eskura pasatu zen.^[15]

1948ko urriaren 25ean, Carabanchelgo espetxean, Letamendik iktus bat izan zuen, eta horren ondorioz bere egoera fisikoa zein mentala are gehiago okertu zen. 1950eko otsailean, 5 urteko kondena berria ezarri zioten; urte bereko abuztuan Guadalajarako espetxera aldatu zutenean, egoera txarrean zegoen; eta urrirako are gehiago okertu zenez, aske laga zuten. Kartzelatik atera zenean 35 kilo pisatzen zituen eta jada ezin zen mugitu. Haren anaia Juanek (Errepublikako Armadako abiazio kapitain izandakoak^[17]) eta bere emazteak hartu zuten, eta haien etxean hil zen,^[4] Madrilen, 48 urterekin, 1950eko abenduaren 20an.^[1] Madrilgo San Inazio Loiolakoaren elizan meza egin zioten, San Justo kanposantuan ehortziz.^[4]

1951eko uztailaren 3an, senideen etxean Domingo Letamendi Muruari zuzendutako gutun ofizial bat iritsi zen; haren askatze agiria zen.^[4]

1953ko udaberrian, herrian lanik ezin aurkituta, Karmele alarguna Venezuelara itzuli zen; 1958tik aurrera seme-alabak ere bai.^[4] 1960ko hamarkadan, Caracasko Euskal Etxearen hormetan zeuden argazki bakarrak Sabino Aranarena, Euzkadiko lehendakarienak, eta Txomin Letamendirena ziren.^[18]

1960ko hamarkadatik aurrera, Letamendiren ondorengoak ezker abertzalean engaiatu ziren.^{[19] [20]} Karmele alarguna ere haiekin lerratu zen, EAJrengandik urrunduz, eta 1975ean itzuli zen Ondarroara, Venezuelan erretiroa hartu eta gero.^[14] 2010ean hil zen.^[21]

2011an, seme-alabek Letamendiren gorpuzkinak deshobiratu zituzten.^[4] Hezurren azterketak torturen zantzuak antzeman zituen (masailezurra hondatua).^[22] Bilbon intzineratu zuten, errautsak Euskal Herrian zabalduz.^[4]

2016ean, Kirmen Uribek "Elkarrekin esnatzeko ordua" eleberria argitaratu zuen, Txomin Letamendi eta Karmele Urrestiren bizipenak jasotzen dituena.^[23]

• "Elkarrekin esnatzeko ordua" liburua online.