Arizona

Land:	USA
Alment mál:	Enskt
Høvuðsstaður:	Phoenix
Størsti býur:	Phoenix
Innlimað:	14. februar 1912
Guvernørur:	Jan Brewer (R)
Vídd:	295 254 km²
Íbúgvar (2010):	6 392 017
fyri km²:	22/km²
Tíðarzona:	UTC -7/-8
Heimasíða:	www.az.gov Archived 2006-12-16 at the Wayback Machine

Arizona (enskt: State of Arizona), á føroyskum ofta stavaður Arisona, er ein lutstatur í Sambandsríkinum Amerika við umleið 6,39 millionum íbúgvum (2010). Í suðri hevur Arizona mark við Meksiko, í norðri við Utah, í eystri við New Mexico og í vestri við Kalifornia og Nevada. Fleiri enn 5 mál verða talað, men høvuðssmálið er enskt, sum er móðurmál hjá um 75 % av fólkinum. Enskt er alment mál; men mong tala eisini spanskt og navaho. Spanskt er móðurmál hjá umleið 20 %.

Størsti býur og høvuðsstaður er Phoenix. Í Phoenix og økinum rundanum búgva 4,17 mió. fólk. Aðrir stórir býir er Tucson, Mesa, Glendale, Chandler og Scottsdale. Har er eisini Grand Canyon. Tað er ein 16 kilometrar long og upp til 1800 metrar djúp gjógv, á enskum nevnd canyon. Grand Canyon er vorðin til av Koloradoánni, sum í milliardir av árum hevur máað seg djúpt niður í lendið. Eyknevni hjá Arizona er Grand-Canyon-staturin (enskt: The Grand Canyon State).

Landalæra

Grand Canyon. Máan og brýning í reytt sandgrýti og kálkgrýti hava myndað hetta stórfingna landslag.

Um 90 % av statinum er heit og turr sandoyðimørk. Størstu oyðimerkurnar eru Paintedoyðimørk (enskt; Painted Desert) fyri norðan og Sonoranoyðimørk (enskt; Sonoran Desert) fyri sunnan. Einaferð livdu bara dýr, sum høvdu lagað seg til hitan, í Sonoroanoyðimørk. Nú er Phoenix í Suðurarizona ímillum teir býir í USA, sum vaksa skjótast, hóast hann er mítt í oyðimørkini. Fólkavøksturin frá 1960 til 1990 var heili 300 %. Ein av atvoldunum til, at Coloradoá er byrgd og ikki longur rennur í havið, er nógva vatnnýtslan í Phoenix.

Djúpa og breiða gjógvin Grand Canyon í Norðurarizona varð til fyri milliónum árum síðan, so hvørt sum vatnið úr Coloradoánni máaði seg niður í klettin. Í støðum er gjógvin 1600 metrar djúp og hevur máað seg niður ígjøgnum klett, sum er 2000 milliónir ára gamal. Fjølbroyttar steinrenningar, funnar í bergvegginum, siga frá skiftandi jarðfrøðini í Grand Canyon.

Hægsta fjallið er Humphreys Peak í Kachina Peaks Wilderness í Miðarizona. Humphreys Peak er góðar 3 800 metrar høgt.

Landslutir

Arizona State Capitol. Í hesum húsunum í býnum Phoenix heldur ríkisstjórnin í Arizona til.

Arizona hevur 15 counties (landslutir):

Fylki í Arizona
County	Høvuðsstaður	Grundað	Fólkatal (2000)	Brotpartur	Vídd (km²)	Brotpartur
Apache	St. Johns	1879	69 423	1,17 %	29 055	9,84 %
Cochise	Bisbee	1881	117 755	1,98 %	16 107	5,46 %
Coconino	Flagstaff	1891	116 320	1,96 %	48 332	16,37 %
Gila	Globe	1881	51 335	0,86 %	12 422	4,21 %
Graham	Safford	1881	33 489	0,56 %	12 020	4,07 %
Greenlee	Clifton	1909	8 547	0,14 %	4 786	1,62 %
La Paz	Parker	1983	19 715	0,33 %	11 689	3,96 %
Maricopa	Phoenix	1871	3 880 181	65,34 %	23 890	8,09 %
Mohave	Kingman	1864	155 032	2,61 %	34 887	11,82 %
Navajo	Holbrook	1895	97 470	1,64 %	25 794	8,74 %
Pima	Tucson	1864	843 746	14,21 %	23 800	8,06 %
Pinal	Florence	1875	179 727	3,03 %	13 919	4,71 %
Santa Cruz	Nogales	1899	36 381	0,65 %	3 206	1,09 %
Yavapai	Prescott	1865	167 517	2,82 %	21 052	7,13 %
Yuma	Yuma	1864	160 026	2,69 %	14 294	4,84 %
Tilsamans: 15			5 938 664		295 252

Søga

Indiánarnir

Í Arizona vóru fleiri ættarbólkar, sum dyrkaðu jørðina. Puebloindiánarnir høvdu byrgt áir og grivið veitir. Tá ið so turkur kom, veittu teir vatnið út á lendið. Puebloindiánarnir vóru friðarfólk, men teir ræddust at apasjarnar skuldu leypa á. Teir vóru grannar. Pueblo merkir "bygd". Suðuri hevði hohokamfólkið stóra framgongd, tí at tey vóru dugandi bøndur. Grannatjóð teirra, pueblofólkið, bygdi stór hús, sum vóru áføst og í fleiri hæddum. Húsini vóru av leiri og flættaðum kvistum og stóðu í grunnum gryvjum. Hohokamfólkið livdi í Suðurarizona frá um 100 f.Kr. til um 1400. Flestu teirra hildu til í tí fruktagóða Gilaáardali.

Um 800 búsettu tey seg aðrastaðni - størsta búsetingin verður nú á døgum kallað Snaketown (í Pinal County). Tey vórðu ávirkað av mentanum longri suðuri í Meksiko. Tað sæst á lutum og útbúnaði úr leiri, vovnum klæði og vøllunum, teir gjørdu til meksikanskar bóltleikir. Fornfrøðingar vita ikki, hvør lagna teirra var. Tí verður mentanin nevnd hohokam, ið merkir "tey horvnu". Á hohokamverkstøðunum vórðu gjørdir lutir úr reyðum og brúngulum leiri, sum vórðu prýddir við myndum av dýrum og fólki. Mynstrini í hohokamklæðunum vóru týðiliga eftir meksikanskari list. Við tað, at hohokam bøndurnir veittu vatn á velturnar, heystaðu teir tvær ferðir um árið: fyrru ferð um várið, tá ið kavin tíðnaði, og áirnar floymdu upp um áarbakkarnar, aðru fer seint á sumri, tá ið tað regnaði illa. Teir veltu korn, tubakk, bønir og bummull. Hohokamfólkið velti eisini mais.

Hohokamar funnu upp kynstrið at brenna myndir við sýru. Teir sýrubrendu skeljar, sum teir keyptu frá fólki á vesturstrondini. Djór vórðu málað við tjøru á skeljar. So varð skelin dyppað í tynta sýru, sum brendi burtur tað ómálaða, og tað málaða varð verandi eftir. Hohokamfólkið málaði seg um kroppin, tá ið tey skuldu til kappleikir og halda átrúnaðarligar høgtíðsdagar. Hohokambøndurnir byrgdu veitirnar við flættaðum mottum. Soleiðis veittu teir vatnið av einari veltu á aðra.

Innliman

Arizona var einaferð spanskt hjáland. Tá ið Meksiko tók loysing frá Spania 1821, var Arizona partur av Meksiko. Í 1845 bað Arizona um at verða limað inn í USA. Tað varð atvold til kríggj ímillum Meksiko og USA í 1846-1848. Meksiko tapti. Arizona bleiv alment lutstatur í USA 14. februar í 1912.

Fólkið

15,2 % verða søgd at liva undir fátækramarkinum (2011). 4,1 % av fólkinum eru arbeiðsleys, og miðallívsævin í lutstatinum er 78,93 ár. Undir 1 % av fólkinum eru ikki lesifør. BTÚ fyri hvønn íbúgva í lutstatinum er 31 485 USD. Í januar 2009 búðu 6 500 180 fólk í Arizona. Um 5,63 % vóru indiánar (heimafólkið), 88,74 % vóru av evropeiskari ætt, og hini vóru úr Asia, Afrika og ymiskum oyggjabólkum í Kyrrahavi. Meginparturin av fólkinum er katolikkar, og eini 15 % eru protestantar. 58 % av fólkinum búgva í býum við fleiri enn 100 000 íbúgvum.

Í Arizona eru heilar 54 ymiskar indiánarastammur, og nógvar av teimum tosa hvør sítt mál.

Mál

Enskt 74,1 %
Spanskt 19,5 %
Navaho 1,9 %
Onnur 4,5 %

Átrúnaðir

Katolikkar - 25 %
Evangelistar - 23 %
Ateistar - 22 %
Protestantiskar - 15 %
Mormonar - 4 %
Jødar - 1 %
Onnur - 11 %

Fólkasamansetning

Hvít 88,74 %
- Latínoamerikanarar 29,6 %
Svørt 4,20 %
Indiánar 5,63 %
Asiatar 2,75 %
Hawaiianar 0,31 %

Viðgitið fólk úr Arizona

Bruce Babbitt
Alice Cooper
Barry Goldwater
Marty Robbins
John McCain
Frank Lloyd Wright

Politikkur

Jan Brewer (føddur 26. september 1944 í Hollywood, Kalifornia) er guvernørur. Hon umboðar republikanararnar.

Staturin hevur í 2010 samtykt eina lóg, ið krevur at innflytarar skulu hava skjøl á sær, sum prógva at teir hava loyvi til at vera í USA. Løgreglan skal spyrja øll tey, sum hon kortini steðgar av einhvørjari orsøk, og heldur sær út til at kunna vera ein innflytari, hvørt tey hava hesi pappírini. Hava innflytarar ikki pappírini á sær, fáa teir bót. Fleiri býir í USA hava sett handilsforboð móti Arizona, og Barack Obama hevur funnist harðliga at lóggávuni. Líknandi lóggávur eru hinvegin galdandi í fleiri evropeiskum londum.

**Valúrslitið 1960-2008**
Ár	Republikanarnar	Demokratarnar
2008	53,60% 1 230 111	45,12% 1 034 707
2004	54,87% 1 104 294	44,40% 893 524
2000	50,95% 781 652	44,67% 685 341
1996	44,29% 622 073	46,52% 653 288
1992	38,47% 572 086	36,52% 543 050
1988	59,95% 702 541	38,74% 454 029
1984	66,42% 681 416	32,54% 333 854
1980	60,61% 529 688	28,24% 246 843
1976	56,37% 418 642	39,80% 295 602
1972	61,64% 402 812	30,38% 198 540
1968	54,78% 266 721	35,02% 170 514
1964	50,45% 242 535	49,45% 237 753
1960	55,52% 221 241	44,36% 176 781

Hygg eisini at

Bøkur

Bayless, Betsy, 1998, Arizona Blue Book, 1997-1998. Phoenix, Arizona.
McIntyre, Allan J., 2008, The Tohono O'odham and Pimeria Alta. Arcadia Publishing, Charleston, South Carolina. (ISBN 978-0-7385-5633-8).
Miller, Tom (editor), 1986, Arizona: The Land and the People. University of Arizona Press, Tucson. (ISBN 0-8165-1004-0).
Officer, James E., 1987, Hispanic Arizona, 1536-1856. University of Arizona Press, Tucson. (ISBN 0-8165-0981-6).
Thomas, David M. (editor), 2003, Arizona Legislative Manual. In Arizona Phoenix, Arizona, Arizona Legislative Council. Google Print. Retrieved January 16, 2006.
Trimble, Marshall, 1998, Arizona, A Cavalcade of History. Treasure Chest Publications, Tucson, Arizona. (ISBN 0-918080-43-6).
Woosley, Anne I., 2008, Early Tucson. Arcadia Publishing, Charleston, South Carolina. (ISBN 0-7385-5646-7).