Lingua taxica

Dialectos do taxico

Os dialecto taxicos (шеваҳои забони тоҷикй) poden agruparse nos seguintes grupos:

1. Dialectos setentrionais (Norte de Taxiquistán, zonas do sur de Uzbekistán e Kiguizistán).
2. Dialectos centrais (dialectos de Mastjoh, Aini, Hissor e zonas de Varzob).
3. Dialectos meridionais (dialectos de Qarotegin, Kulob, dialectos do Badaghxán etc.)
4. Dialectos meridionais orientais (dialectos de Panxe e Darvoz).

O dialecto entre os xudeus de Bukhorá nativos de Asia Central é coñecido coma bukhoriano (tamén se pode dicir "bukhorés"), e pertencen ao grupo de dialectos setentrionais. Distínguese facilmente xa que inclúen termos do hebreo, principalmente léxico relixioso, ademais de usar o alfabeto hebreo. Sacando estas diferenzas, o bukhoriano é intelixible aos outros taxicofalantes, particularmente cos dos dialectos setentrionais.

Antes de 1928, usaba unha versión de escritura árabe/persa, aínda que máis tarde adoptou o alfabeto latino entre 1928 e 1940, para pasar máis tarde a unha versión do alfabeto cirílico. En 1994, o goberno taxico intentou volver introducir o alfabeto latino como sistema de escritura, pero movementos radicais esixían a implantación da escrita perso-arábiga. Na actualidade aínda se segue a empregar a escrita perso-arábiga en Uzbekistán e nas zonas taxicofalantes do Afganistán.

Vogais

A táboa que amosamos aquí ilustran as vogais en taxico estándar e culto. Os dialectos locais chegan a ter máis de seis.

Na táboa seguinte amósase o desenvolvemento do vocalismo entre as linguas de orixe pérsida:

Consoantes

Acento

O acento cae xeralmente na última sílaba. Exemplos de onde o acento non cae na última sílaba son: бале (que quere dicir "si") e зеро (que quere dicir "por que"). O acento tampouco cae nin nos enclíticos, nin na marca do obxecto directo.

O taxico contemporáneo, coma o persa contemporáneo, é a continuación do persa clásico, ben coñecido polos documentos escritos que se remontan aos séculos IX e X d. C. O taxico moderno conserva tódalas características esenciais da estrutura gramatical e o sistema fonético da lingua clásica, de maneira que a persoa que coñece o taxico ou o persa está capacitado para captar sen grandes dificultades as obras de Rudaki (século X), de Ferdovsi (X-XI) ou de Saadi (XIII). Porén, non debemos chegar á conclusión de que durante os mil anos que separan ao taxico ou ao persa contemporáneo da lingua daquela época, ningún cambio se produciu. Unha comparativa entre as linguas contemporánea e clásica amósanos os cambios importantes sobrevidos durante tal período: redución, como en persa, do sistema vocálico de 9 a 6 fonemas (pero sen coincidir nesta redución), cambios de función da posposición -ra, dos pronomes enclíticos, dalgunhas preposicións etc.

Pero ademais de tales fenómenos, propios do persa e do taxico, o taxico contemporáneo ten algunhas características gramaticais específicas que o distinguen do persa e que afectan ao sistema verbal e ao léxico; o taxico ten moitos empréstimos do ruso, especialmente no que se refire ás relacións sociais, a técnica, a ciencia, a cultura etc. Outra grande influencia no léxico taxico procede da forte influencia das linguas túrquicas centro-asiáticas e dos antigos dialectos iranios orientais (sogdiano, bactriano, saka-tocario etc.).

A orde das palabras en taxico é SUXEITO-OBXECTO-VERBO.

Substantivos

Os substantivos fórmanse pola unión de morfemas a unha raíz, combinación de lexemas, ou por derivación, sexa a partir do verbo coma por adición de afixos (prefixos e sufixos).

Masculino e feminino

Na lingua taxica non existe morfema de xénero, polo que non se distinguen entre o masculino e o feminino.Para diferenciar o sexo en persoas e animais, recórrese a distintas formas de raíz utilizándose unhas para designar ao macho e outras á femia.

Existen nomes propios para cada xénero:

Entre os nomes de animais tamén existen algúns propios de cada xénero:

Aínda que normalmente identifícanos polo nome acompañado de нар (nar) macho ou мода (modá) femia, anteposto ou posposto:

No caso das profesións, un mesmo nome serve tanto para o masculino coma para o feminino:

Os nomes en taxico tampouco van acompañados dos artigos determinados (o, a , os, as):

Plural

Adxectivos

Comparativos

Superlativos

A construción "izofá"

Pronomes

Persoais

Formas dos pronomes persoais coas súas equivalencias en galego.

A segunda persoa de plural, шумо, pódese usar tamén coma forma de cortesía da segunda persoa singular. No taxico escrito distínguese a forma de cortesía da formal porque a de cortesía vai en maiúsculas, p. ex.: Шумо кай меоед? (shumó kay meoed?), "Cando vén vostede?" fronte a шумо кай меоед?, "Cando vides (todos vós)?".

Formas enclíticas

Existen formas enclíticas que son usadas tralos substantivos para denotar posesión.

Por exemplo: китоб (kitób, "libro"), китобам (kitobam, "o meu libro"), китобат (kitobat, "o teu libro").Cando a palabra remata en vogal, por exemplo китобҳо (kitobho, libros), o -а que une o substantivo co enclítico condutor cambia a -я, por exemplo: "os seus libros" sería китобҳояшон (kitobhoyashon).

Demostrativos

Como en taxico non hai masculino nin feminino, os adxectivos demostrativos son iguais para ambos.

ин = este, esta, istoон = aquel, aquela, aquilo

Algúns exemplos coma adxectivos demostrativos:

ин китобин хoнаон гул

Indefinidos

Relativos

Interrogativos

Numerais

Cardinais

Ordinais

Preposicións

Adverbios

Conxuncións

(Nota: A letra "x" non representa o mesmo son que en galego, se non que representa o son /x/ que vén sendo o son do "j" castelán.)

Bibliografía

• Perry, J. R. (2005) A Tajik Persian Reference Grammar (Boston : Brill) ISBN 90-04-14323-8
• Rastorgueva, V. (1963) A Short Sketch of Tajik Grammar (Netherlands : Mouton) ISBN 0-933070-28-4
• Основы иранского языкознания. Т. 3. Новоиранские языки. М. 1982.

Outros artigos

• Wikipedia en taxico
• Alfabeto taxico
• Transliteración do taxico cirílico