Ֆաթիմա Զահրա

Ֆաթիման ունի մի քանի կոչումներ և կունյաներ (անուններ), որոնք հաճախ նշանավորում են նրա բարոյականությունը. դրանք հիմնականում հավաքվել են շիական աղբյուրներից։ Նրա ամենատարածված անունը ազ-Զահրա է, որը նշանակում է «մեկն, ով փայլում է»՝ նկատի ունենալով, թե ինչպես էր նա փայլում երկնքի բնակիչների համար, երբ աղոթում էր^[22]։ Ալ-Շիդդիքան մեկ այլ անվանում է, որը նշանակում է «մեկն, ով երբեք չի ստում»^[14]։ Ալ-Թահիրան, ըստ մուսուլմանների սուրբ գրքի՝ Ղուրանի, վերաբերում է Մուհամմադի ընտանիքի աստվածային մաքրագործմանը^[23][24]։ Մեկ այլ անվանումը ալ-Մուհադիթա է՝ հաշվի առնելով շիաների հաղորդումները, որ հրեշտակները բազմաթիվ առիթներով խոսել են Ֆաթիմայի հետ, ինչպես Մարիամի^[25][26]։ Ֆաթիմա անունը կարող է նշանակել նաև, որ նա հետագայում կփրկի նրանց, ովքեր կյանքում կհետևեն իր օրինակին^[27] Ֆաթիմային տրված մի քանի անվանումներից են՝

• Ումմ Աբիհա, որն արաբերենից թարգմանաբար նշանակում է «իր հոր մայրը»"՝ մատնանշելով Ֆաթիմայի հոգատարությունը Մուհամմադի նկատմամբ պատերազմների ժամանակ և ծայրահեղ իրավիճակներում^[28]։
• Ումմ ալ-Հուսեյն, որը նշանակում է «մայր Հասանի և Հուսեյնի», ովքեր համապատասխանաբար շիական երկրորդ և երրորդ իմամներ էին^[29]։
• Ումմ ալ-Իմամ, որը նշանակում է «բոլոր շիա իմամների մայր (նախնի)»^[30]։

Ֆաթիման ծնվել է Մեքքայում Մուհամմադի առաջին կին Խադիջայից^[8]։ Նրա ծննդյան թվականի հետ կապված տարաձայնություններ կան։ Սուննիների մեծամասնությունը կարծում են, որ Ֆաթիման ծնվել է 605 թվականին, երբ Խադիջան եղել է 50 տարեկան, այսինքն՝ առաջին ղուրանական հայտնությունից հինգ տարի առաջ^[31]։ Սա կնշանակեր, որ նա 18 տարեկանից անց է եղել իր ամուսնության ժամանակ, որն անսովոր երևույթ էր Արաբիայում^[32]։ Շիական աղբյուրներում, այնուամենայնիվ, նշվում է, որ Ֆաթիման ծնվել է 612 կամ 615 թվականին, երբ Խադիջան 45 տարեկան էր^[33]։ Սուննի հեղինակներից Տաբարիի և Իբն Հաջար ալ-Ասքալանիի հաղորդմամբ Ֆաթիման ծնվել է, երբ Մուհամմադը 35 տարեկան էր^[34]։

Սուննի մուսուլմանների հավաստմամբ՝ Ֆաթիման ուներ 3 քույր՝ Զեյնաբը, Ումմ Քուլթումը, Ռուկայյան^[35]։ Այնուամենայնիվ, որոշ շիա գիտնականներ պնդում են, որ նշված երեքը Հալայի՝ Խադիջայի քրոջ դուստրերն են, որոնց Մուհամմադը որդեգրել էր իր մահից առաջ։ Ֆաթիման ուներ նաև երեք եղբայր՝ Քասիմը, Աբդալլահը և Իբրահիմը. նրանք բոլորն էլ մահացել են մանուկ հասակում^[36]։

Ֆաթիման ծնվել է Մեքքայում, երբ դեռ Մուհամմադը և իր հետևորդները դաժան վերաբերմունքի էին արժանանում անհավատների կողմից^[37]։ Մի անգամ նա օգնել է հորը, երբ անհավատները շրջապատել էին Մուհամմադին, վերջինիս հորեղբայր և հաստատակամ հեթանոս Աբու Լահաբի դրդմամբ^[38]։ Ֆաթիման մանուկ հասակում կորցրել է մորը՝ Խադիջային^[39]։ Երբ Խադիջան մահացավ, Գաբրիել հրեշտակը երևաց Մուհամմադին՝ Ֆաթիմային մխիթարելու ուղերձով^[40]։

Մուհամմադի ուղեկիցներից շատերն են խնդրել Ֆաթիմայիի ձեռքը, ինչպես օրինակ Աբու Բաքրը և Օմար իբն ալ-Խատտաբը^[41] Մուհամմադը մերժել է նրանց՝ ասելով, որ սպասում է աստվածային նշանի իր դստեր ճակատագրի համար^[42]։Երբ Մուհամմադի զարմիկը՝ Ալին այցելեց Մուհամմադին, համեստությունը թույլ չտվեց նրան հայտնել Ֆաթիմայի հետ ամուսնանալու իր մտադրության մասին^[43]։ Այն բանից հետո, երբ Ալին վերջապես բացահայտեց իր մտադրությունը երրորդ այցի ժամանակ, Մուհամմադն այն հայտնեց Ֆաթիմային, որը պատասխանեց լռությամբ^[44]։ Մուհամմադը դա ընդունեց որպես համաձայնություն^[45]։ Նա նույնիսկ Ալիին առաջարկեց վաճառել իր վահանը իսլամական մահրի կամ հարսանեկան նվերի համար^[46]։ Բողոքներին Մուհամմադն արձագանքում էր հետևյալ կերպ. «Աստված է ինձ հրամայել Ֆաթիմային ամուսնացնել Ալիի հետ»^[47]։ Իսկ Ֆաթիմային հավաստիացնում էր, որ կնության է տվել իր ընտանիքից իր համար ամենաթանկ մարդուն^[48][49]։

Նրանց համեստ հարսանիքը տեղի է ունեցել իսլամական օրացույցի առաջին կամ երկրորդ տարում^[50]։ Ֆաթիման այդ ժամանակ 9 կամ 19 տարեկան էր, համաձայն համապատասխանաբար շիական և սուննի աղբյուրների^[51]։ Ալին 22 տարեկան էր^[52]։ Հարկ է նշել, որ վաղ ամուսնությունները գնահատվել են և լայնորեն տարածված էին այդ դարաշրջանի Արաբիայում՝ որպես մաքրությունն և բարոյականությունը խրախուսելու միջոց^[53]։ Մուհամմադը կազմակերպեց հարսանեկան արարողությունը, և նրանք արմավով, թուզով, գառով և այլ նվիրատվություններ կատարեցին մադինայացիներին^[54]։ Զույգը տեղափոխվեց ապրելու Մադինայում Մուհամմադի կալվածծքներին մոտ գտնվող տանը^[55]։ Շիական աղբյուրները հայտնում են, որ Ֆաթիման նվիրաբերել է իր հարսանեկան զգեստը հենց ամուսնության առաջին գիշերը^[56]։

Համաձայն Հուսեյն Նասրի՝ նրանց ամուսնությունը մուսուլմանների համար հոգևոր յուրահատուկ նշանակություն ունի, քանի որ դա Մուհամմադին շրջապատող երկու սուրբ անձանց ամուսնությունն է^[57]։ Նրանք միասին ապրել են տասը տարի՝ մինչև Ֆաթիմայի մահը։ Չնայած պոլիգամիան թույլատրված էր իսլամում՝ Ալին Ֆաթիմայի կենդանության օրոք այլ կնոջ հետ չի ամուսնացել^[58]։

Ալին և Ֆաթիման ապրել են համեստ կյանքով^[59]։ Ինչպես մուսուլմանների մեծամասնությունը՝ իսլամի առաջին տարիներին զույգը նույնպես կրել է ֆինանսական դժվարություններ^[60]։ Ալին տարբեր աշխատանքներ էր կատարում, իսկ Ֆաթիման զբաղվում էր տնային գործերով^[61]։ Նրանց պարզ կյանքի հիշատակումը կապված է Ֆաթիմայի Թասբիհի հետ, որտեղ հանդիպում ենք «Աստված ամենազոր է», «Փառք Աստծուն» արտահայտությունները^[62]։ Հաղորդվում է, որ երբ Ֆաթիման գերծանրաբեռնված էր իր չորս փոքր երեխաների խնամքով և տնային գործերով, Մուհամմադը նրան սովորեցնում է այդ թասբիհը, քանի որ նրանք չէին կարող սպասուհի վարձել^[63]։ Նրանց ֆինանսական վիճակը բարելավվեց միայն Խայբարի ճակատամարտից հետո, երբ ավարը բաժանվեց աղքատների միջև^[64][65]։ Ավելի ուշ Ֆաթիման ունեցավ սպասուհի Ֆիդդա անունով, որի հետ կիսում էին տնային գործերը^[44][66]։

Աղբյուրները հավաստիացնում են, որ Ֆաթիման ունեցել է երջանիկ ամուսնական կյանք, որը շարունակվել է մինչև իր մահը՝ իսլամական օրացույցի 11-րդ տարում^[56]։ Անդրադառնալով Ֆաթիմայի հետ ամուսնական կյանքին՝ Ալին ասել է. «Երբ ես նայում եմ նրան իմ ողջ տխրությունն ու անհանգստությունը վերանում է»^[56]։

Մարտի դաշտում

Ուհուդի ճակատամարտից հետո Ֆաթիման խնամում էր իր հոր և ամուսնու վերքերը և պարբերաբար այցելում էր ճակատամարտում զոհվածների շիրիմներին՝ աղոթելու նրանց համար^[67]։ Հետագայում՝ Հուդայբիյայի պայմանագրի ժամանակ, Ֆաթիման հանդես է եկել որպես միջնորդ Աբու Սուֆյան իբն Հարբի և Մուհամմադի միջև^[68]։ Ֆաթիման նաև ուղեկցում էր Մուհամմադին Մեքքայի նվաճման ժամանակ^[17]։

Մուհամմադը մահացավ կարճատև հիվանդությունից իսլամական օրացույցի տասնմեկերորդ տարում։ Այդ ժամանակ Ֆաթիման գտնվում էր հոգեկան ծանր վիճակում^[69]։ Պահպանվել են մի քանի էլեգիաներ նվիրված Մուհամմադին, որոնք վերագրվում են Ֆաթիմային^[70]։ Միևնույն ժամանակ, Ֆաթիման նաև շարունակում էր վիճարկել Աբու Բաքրի իրավահաջորդությունը և պնդում էր, որ Ալին է Մուհամմադի իրավահաջորդը և նշանակվել է Ղադիր Խումմի ժամանակ^[71]։ Ֆաթիման մահացել է հորից վեց ամիս անց^[72]։ Նրա մահը երիտասարդ տարիքում բուռն վեճերի առարկա է դարձել, և դրանում մեղադրվում են Աբու Բաքրն ու նրա զինակից Օմար իբն ալ-Խատտաբը^[73]։ Ֆաթիմայի կոնֆլիկտը Աբու Բաքրի հետ և նրա մահը ներկայացված են ստորև։

Ժառանգություն

Ֆադակը երկօրյա ճանապարհի հեռավորության վրա, Մադինայից հյուսիս ընկած գյուղ էր^[74]։ Հրեական ցեղի հետ կնքած խաղաղության պայմանագրի շրջանակներում Ֆադակի գյուղատնտեսական նշանակության հողերի կեսը համարվում էր «ֆեյ», այսինքն՝ խաղաղ ճանապարհով ձեռք բերված սեփականություն^[75]։ Ղուրանի ուսմունքի համաձայն Ֆադակը պատկանում էր Մուհամմադին^[75][76]։ Ավելի ուշ Մուհամմադը Ֆադակի իր բաժինը նվիրեց իր դստերը՝ Ֆաթիմային^[77]։Ֆադակը Ֆաթիմայի խնամակալության տակ էր Մուհամմադի կենդանության օրոք, և նրանից ստացված եկամուտը նպաստում էր բարեգործություններին Մուհամմադի Բանու Հաշիմ ցեղի ներսում, քանի որ նրանց արգելված էր ընդհանուր ողորմություն ստանալ^[78]։

Մուհամմադի մահից և իշխանության գալուց հետո Աբու Բաքրը Ֆադակը վերցնում է Ֆաթիմայից^[79]։ Աբու Բաքրը դա արեց հիմնվելով այն պնդման վրա, որ Մուհամմադն անձամբ էր իրեն ասել, թե մարգարեները ժառանգություն չեն թողնում, իսկ այն, ինչ նրանք թողնում են, հանրային սեփականություն է, որը պետք է կառավարվի խալիֆայության կողմից^[80]։ Մուհամմադն այսպիսով իբր զրկել էր իր ընտանիքին արտոնություններից^[81]։ Աբու Բաքրը եղել է այս հայտարարության միակ վկան, որի մասին նշվում է Մուհամմադի ժառանգության մասին հադիսում^[82]։

Մուհամմեդի այրիները հաստատեցին Աբու Բաքրի հայտարարությունը՝ հուսալով Ֆաթիմայից բարձր գնահատվել^[83]։ Անգլոամերիկացի գրող Լեսլի Հազլիտոնը վկայում է. «Նույնիսկ Ֆաթիմային ունեզրկելուց հետո, Աբու Բաքրը նպատակադրված էր առատաձեռնորեն ապահովել Մուհամմադի այրիներին և հատկապես դստերը՝ Աիշային։ Վերջինս արժեքավոր ունեցվածք ստացավ Մադինայում, ինչպես նաև Արաբական թերակղզու մյուս շրջանում՝ Բահրեյնում»^[84]։

Արձագանքելով այն առարկությանը, որ Ֆադակը, ըստ էության, նվեր է Մուհամմադից՝ Աբու Բաքրը, ըստ հաղորդման, խնդրել է Ֆաթիմային ներկայացնել իր վկաներին^[85]։ Որպես իր վկաներ Ֆաթիման առաջարկել է իր ամուսնուն՝ Ալիին և Մուհամմադի տան աղախինին՝ Ումմ Այմանին^[85]։ Նրանց ցուցմունքը մերժվեց Աբու Բաքրի կողմից, ով Ֆաթիմայից պահանջեց լրացուցիչ վկայություն բերել^[85]։ Ենթադրվում է, որ Ֆաթիման ակնկալում էր, որ իր ազգակցական կապը Մուհամմադի հետ կազդեր իր գործի դրական ընթացքի վրա^[86][87]։

Ֆաթիման, ով Աբու Բաքրի պնդումը կեղծ էր համարում, նույնպես ի նշան բողոքի ելույթ ունեցավ Մարգարեի մզկիթում, որը հայտնի է դարձել որպես Ֆադակի քարոզ^[88]։ Իր խոսքում Ֆաթիման կշտամբեց Աբու Բաքրին իր ժառանգության իրավունքը մերժելու համար և մեջբերեց Ղուրանից, որ Սողոմոնը ժառանգել էր իր հորից՝ Դավթից, և որ Զաքարիան աղոթել էր որդու համար, ով ժառանգություն կստանա նրանից և Հակոբի տնից^[89][90][91] Ֆաթիման այստեղ ընդգծեց յուրաքանչյուր մուսուլմանի՝ իր ծնողներից ժառանգություն ստանալու իրավունքը^[92][93][94]։

Հակասություն

Աբու Բաքրի գործողությունները հաճախ դիտվում են որպես քաղաքական քայլ՝ Մուհամմադի ցեղին՝ Բանու Հաշիմին, ֆինանսական ռեսուրսներից, իսկ Ալիին և Ֆաթիմայի Մուհամմադի ազգականների արտոնյալ կարգավիճակից զրկելու համար^[95]։ Ըստ Ռ.Ասլանի՝ իր կարճատև կառավարման ընթացքում «Աբու Բաքրը կարծես ամեն ինչ արեց, որպեսզի Ալիին թույլ չտա ումմայում (այսինքն՝ մուսուլմանական համայնքում) երբևէ հեղինակավոր դիրքի հասնել»^[96]։Սա մասամբ բացատրվում է Աբու Բաքրի այն համոզմամբ, որ խալիֆայությունը պետք է տարածվի նաև Մուհամմադի տոհմից դուրս, և մասամբ բացատրվում է նաև Աբու Բաքրի և Ալիի միջև անձնական թշնամությամբ^[97]։ Միևնույն ժամանակ, Աբու Բաքրը, պահպանելով իրենց կարգավիճակը, կարծես մուսուլմանական համայնքում ազդարարեց, որ իր դուստրը՝ Աիշան, և Մուհամմադի մնացած կանայք վերջինիս իրական ժառանգորդներն են^[98]։

Ենթադրվում է, որ Աբու Բաքրի կառավարումն ի սկզբանե հակասում էր Մուհամմադի ընտանիքի արտոնյալ կարգավիճակի պահպանմանը^[99]։ Մարգարեի հաջորդների ընտրությունը մի հարց է, որը լուծվում է Ղուրանում աստվածային ընտրությամբ, այլ ոչ թե շուրայով (խորհրդակցությամբ)^[100]։ Մասնավորապես, Աստված ընտրում է անցյալի մարգարեների իրավահաջորդներին իրենց ընտանիքից՝ անկախ նրանից, թե այդ իրավահաջորդներն իրենք մարգարեներ կդառնան, թե ոչ^[101]։ Եթե Աբու Բաքրը պետք է կիրառեր Ղուրանի ժառանգության կանոնները Բանու Հաշիմի նկատմամբ, ապա ինչո՞ւ նրանք ընդհանրապես չպետք է ժառանգեին Մուհամմադի իշխանությունը^[102]։

Ֆադակի բռնագրավումից հետո Ֆաթիմայի և Աբու Բաքրի հարաբերությունները լարված մնացին մինչև իր մահը՝ Ֆադակի քարոզից շատ չանցած^[103]։ Կան տեղեկություններ, որ Աբու Բաքրը և նրա օգնական Օմարը այցելել են Ֆաթիմային մահվան մահճում ներողություն խնդրելու համար, ինչը, ըստ գերմանացի իսլամագետ Մադելունգի, կարող է պատճառ համարվել Աբու Բաքրին «քաղաքական մեքենայությունների և դավաճանության մեջ» մեղադրելու համար^[104]։ Ինչպես հաղորդում է «ալ-Իմամա վա ալ-Սիյասա» աշխատությունը, այդ այցի ժամանակ Ֆաթիման երկուսին հիշեցրեց Մուհամմադի խոսքերը, որ «Ֆաթիման իմ մի մասն է, և ով զայրացրել է նրան, բարկացրել է ինձ»^[105]։ Մահամերձ Ֆաթիման նաև ասաց, որ նրանք իսկապես զայրացրել են իրեն և որ նա շուտով իր բողոքը կտանի Աստծուն և Նրա մարգարեին՝ Մուհամմադին^[106]։ Ենթադրվում է, որ Ֆաթիմայի զայրույթը և կշտամբանքները հիմք են հանդիսացել տարբեր պատմությունների հորինման համար Աբու Բաքրի և Օմարի հետ Ֆաթիմայի հաշտեցման մասին^[107]։

Նրա խոսքի պերճախոսությունը, երիտասարդ Ֆաթիմայի ակտիվ մասնակցությունը հասարակական կյանքում և արդարության ձգտումն իր ժամանակի նահապետական հասարակության մեջ բարձր են գնահատվել^[108]։

Ֆաթիման մահացավ հիջայի տասնմեկերորդ թվականին՝ Մուհամմադի մահից վեց ամիս հետո^[72]։ Համաձայն շիա և սուննի աղբյուրների, նա այդ ժամանակ համապատասխանաբար 18 կամ 27 տարեկան էր^[35]։ Նրա մահվան ճշգրիտ ամսաթիվը անորոշ է սուննի աղբյուրներում, սակայն շիաների մոտ գերակշռող տեսակետն այն է, որ Ֆաթիման մահացել է Ջումադա (հունիս) ամսի երրորդ օրը^[109]։

Սուննիների տեսակետն այն է, որ Ֆաթիման մահացել է վշտից՝ Մուհամմադի մահից հետո^[110]։ Շիա իսլամը, սակայն, գտնում է, որ Ֆաթիմայի վնասվածքները Օմարի արշավանքի ժամանակ ուղղակիորեն նպաստել են և պատճառ են հանդիսացել նրա մահվան^[111]։

Հինգերորդ շիա իմամ՝ Մուհամմադ ալ-Բաքիրի մի հադիսում ասվում է, որ «այն ամենն, ինչ նրան արել են մարդիկ», պատճառ է դարձել, որ Ֆաթիման գամված էր անկողնուն. նա այնքան էր նվաղել, մինչև դարձավ ուրվականի պես^[112]։ Հատկանշական է, որ այս հադիսը պարունակում է թաքնված հղում այն վնասվածքներին, որոնք Ֆաթիման ստացել է Օմարի կողմից իր տան վրա ենթադրյալ արշավանքի ժամանակ^{[105][106][107][112]}։

Լավ նկարագրված է մահամերձ Ֆաթիմայի ցանկությունը, որ Աբու Բաքրն ու Օմարը չմասնակցեն նրա թաղմանը։ Նա խնդրել է Ալիին իրեն թաղել գիշերը, որտեղ ներկա են եղել միայն ընտանիքի անդամներն ու մտերիմները^[113]։ Ֆաթիմայի վերջին ցանկությունը հակասում է մուսուլմանների՝ թաղման արարողություններին մասնակցելու սովորությանը^[114]։ Շիա աղբյուրներում Ֆաթիմայի՝ գաղտնի թաղման ցանկությունը դիտվում է որպես մուսուլմանական համայնքից Մուհամմադի դստեր անջատման նշան, որն ընդհանուր առմամբ չի կարողացել որևէ դեր խաղալ Աբու Բաքրի և Օմարի դեմ^[115]։

Ալին թաղեց Ֆաթիմային գաղտնի և խավարի քողի տակ, որպեսզի կատարի նրա վերջին ցանկությունը^[113]։ Նրա հետ էին նրա ընտանիքը և մտերիմ ընկերներից մի քանիսը^[44]։ Շիա աղբյուրներում ակնարկներ կան Ալիի և նրանց փոքր երեխաների, այդ թվում՝ Հուսեյնի անսահման ցավի մասին^[116]։ Ըստ Հուսեյնին վերագրվող մի հաղորդագրության՝ Ալին լաց է եղել, երբ ավարտում էր իր կնոջ գերեզմանի կառուցումը^[117]։ Նա շրջվել է դեպի Մուհամմադի գերեզմանը և ասել.

Ով Աստծո մարգարե, խաղաղություն լինի քեզ վրա ինձանից և քո դստեր կողմից, ով շտապեց հանդիպել քեզ և այժմ քո մերձավորն է։ Իմ համբերությունն ու տոկունությունը տեղի են տալիս այս կորստի պատճառով, մինչդեռ ես պայքարում եմ ձեր բաժանման ողբերգության դեմ։ Իսկապես մենք Աստծունն ենք և Նրա մոտ ենք վերադառնում։ Իմ վիշտը սահմաններ չունի, և իմ գիշերները կմնան անքուն, մինչև ես չմիանամ քեզ հանդերձյալ կյանքում։ Հիմա քո դուստրը կպատմի, թե ինչպես էին մարդիկ միավորվել իրեն ճնշելու համար[118]։

Ֆաթիմայի թաղման ճշգրիտ վայրը մնում է անհայտ՝ ի տարբերություն վաղ իսլամական այլ գործիչների^[119]։ Այնուամենայնիվ, հավանական է, որ Ֆաթիման թաղված է եղել կամ իր տանը՝ հոր գերեզմանից մի քանի ոտնաչափ հեռավորության վրա, կամ էլ Մադինայի ալ-Բաքի գերեզմանատանը^[120]։

Վաղ իսլամական կառավարիչների թշնամանքը Մուհամմադի ընտանիքի նկատմամբ, հավանաբար, ստիպել է նրանց հաջորդներին թաքցնել Ֆաթիմայի թաղման իրական վայրը։ Հայտնի է, որ Ալ-Մութավաքքիլը ավերել է Ֆաթիմայի որդու՝ Հուսեյնի սրբավայրը հիջրայի երրորդ դարում^[121]։Վերջերս՝ 1802 թվականին, վահաբականները ջարդեցին Ալիի և Հուսեյնի սրբավայրերը և կոտորեցին հազարավոր ուխտավորների^[122]։ Շիա աղբյուրները հայտնում են, որ երբ Օմարն իմանում է Ֆաթիմայի գաղտնի թաղման մասին, սպառնում է գտնել և դուրս հանել նրա թաղված մարմինը^[123]։ Ըստ շիա աղբյուրների, Օմարին այս քայլից հետ է պահում Ալիի նախազգուշացումը. «Աստծված վկա, քանի դեռ ես ողջ եմ և Զուլֆիկարը (Ալիի վահանը) իմ ձեռքերում է, Դուք չեք հասնի նրան, և Դուք ամենից լավ գիտեք,որ պետք է չանեք դա»^[123]։ Ենթադրվում է, որ Ֆաթիմայի կորուստն այնքան ծանր էր, որ Ալին առաջին անգամ սպառնաց Օմարին բռնությամբ և զենքով՝ չնայած նրա նախկինում ցուցաբերած զսպվածության^[124]։

Ֆաթիման ունեցել է երկու որդի՝ Հասանը և Հուսեյնը և երկու դուստր՝ Զեյնաբը և Ումմ Կուլսումը^[45]։ Կասկածներ կան նրա երրորդ որդու՝ Մուհսին իբն Ալիի շուրջ։ Շիաները կարծում են, որ Մուհսինը մահացել է վիժումից հետո, երբ Օմարը ներխուժել է Ֆաթիմայի տուն, մինչդեռ սուննիները պնդում են, որ Մուհսինը մահացել է մանկության տարիներին այլ պատճառներից^[125]։ Ֆաթիմայի միջոցով և շնորհիվ է, որ Մուհամմադի սերունդները տարածվել են ողջ իսլամական աշխարհում։ Ֆաթիմայի հետնորդներին տրվում են սայիդ (նշանակում է տեր կամ սըր) կամ շերիֆ (նշանակում է ազնիվ) պատվավոր տիտղոսներ։ Նրանք հարգված են և՛ սուննիների և՛ շիաների կողմից^[126]։

Քանի որ Մուհամմադի անսխալականության գաղափարը տարածված է տարբեր մուսուլմանական աղանդների մեջ, նրա խոսքերն ու գործերը կարող են պատուհան դառնալ Ֆաթիմայի կերպարի բացահայտման համար^[127][128]։

Մուհամմադի խոստովանությամբ Ֆաթիման իր համար ամենաթանկ մարդն էր և «իր մի մասնիկը»^[129]։ Մուհամմադը Ֆաթիմային համարում էր բոլոր ժամանակների նշանավոր կինը և ուղղակիորեն կապում էր Ֆաթիմայի զայրույթն ու համակրանքը Աստծո զայրույթի և հավանության հետ^[130]։ Ամեն անգամ, երբ Ֆաթիման գալիս էր, Մուհամմադը կանգնում էր, ողջունում նրան և խնդրում, որ նստի իր կողքին^[131]։ Մադինայից հեռանալիս Ֆաթիման վերջին մարդն էր, ում Մուհամմադը հրաժեշտ տվեց. նա առաջինն էր նաև, որ այցելեց նրան վերադառնալու ժամանակ^[132]։

Նա բնավորությամբ նման է եղել Մուհամմադին^[133]։ Մուհամմադը հավատում էր, որ Ֆաթիման առաջին մարդն էր, ով մտավ Դրախտ, ինչպես Մարիամի դեպքում էր։ Նա բարեխոս միջնորդ էր բոլոր նրանց համար, ովքեր հարգում էին իրեն և իր սերունդներին^[134]։

Թեև Ֆաթիման հաճախ հարգվում է որպես մուսուլման կանանց գերագույն արխետիպ, նա նաև ժամանակակից մշակույթում և աշխարհում ճանաչում է ձեռք բերել որպես ազատասեր կնոջ և ճնշվածների պաշտպանի խորհրդանիշ^[135]։ Փիլիսոփա Ալի Շարիաթին իր գրքում ներկայացնում է Ֆաթիմային որպես «պատասխանատու, մարտնչող կնոջ խորհրդանիշ, երբ առերեսվում էր իր ժամանակի բարքերին և հասարակության ճակատագրին»^[136]։ Ֆաթիման նաև բոլոր մուսուլմանների, մասնավորապես, շիաների կողմից հարգվում է իր կարեկցանքի, առատաձեռնության և տառապանքների համար^[137]։

Առաջին գեղարվեստական ֆիլմը, որն անդրադառնում է Ֆաթիմայի կյանքին իսլամի մարգարե Մուհամմադի ժամանակաշրջանում և դրանից հետո, կոչվում է «Երկնքի տիկինը»։ Թողարկվել է 2020 թվականին Միացյալ Թագավորության կողմից^[138]։ Ֆիլմի պրեմիերան ԱՄՆ-ում տեղի է ունեցել 2021 թվականի դեկտեմբերի 10-ին^[139]։

Մայրերի օրն Իրանում

Իրանցիները նշում են Ֆաթիմայի ծննդյան տարեդարձը Ջումադա ալ-Թանիի ամսվա 20-ին՝ որպես Մայրության օր^[140][141]։ Այս օրը «Օ՛, Ֆաթիմա» գրությամբ պաստառներ են ցուցադրվում կառավարական շենքերի, մասնավոր շենքերի, փողոցների և մեքենաների պատուհանների վրա^[142]։ Գրիգորյան տոմարով այս ամսաթիվը փոխվում է ամեն տարի։

• Ֆաթիմայի գիրք
• Մուհամմադի երեխաներ
• Խամսա, ամուլետի տեսակ, ընդունված է նաև անվանել Ֆաթիմայի ձեռք՝ ի պատիվ Մուհամմադ մարգարեի դուստր Ֆաթիմայի
• Բայթ ալ-Ահզան

• Abbas, Hassan (2021). The prophet's heir: The life of Ali ibn Abi Talib. Yale University Press. ISBN 9780300252057.
• Madelung, Wilferd (1997). The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate. Cambridge University Press. ISBN 0-521-64696-0.
• Khetia, Vinay (2013). Fatima as a motif of contention and suffering in Islamic sources (Thesis). Concordia University.
• Aslan, Reza (2011). No god but God: The origins, evolution, and future of Islam. Random House. ISBN 9780812982442.
• Ernst, Carl (2003). Following Muhammad: Rethinking Islam in the contemporary world. Chapel Hill: University of North Carolina Press. ISBN 9780807875803.
• Rogerson, Barnaby (2006). The heirs of the prophet Muhammad: And the roots of the Sunni-Shia schism. Abacus. ISBN 9780349117577.
• Hazleton, Lesley (2009). After the prophet: The epic story of the Shia-Sunni split in Islam. Knopf Doubleday Publishing Group. ISBN 9780385532099.
• Fitzpatrick, Coeli; Walker, Adam Hani (2014). Muhammad in history, thought, and culture: An encyclopaedia of the Prophet of God. ABC-CLIO. ISBN 9781610691772.
• Muir, William (1891). The caliphate: Its rise, decline, and fall: From original sources. Religious Tract Society.
• Vaglieri, Veccia (2021). «Fatima». Encyclopaedia of Islam (Second ed.). Brill Reference Online.
• Bodley, R.V.C. (1946). The messenger; the life of Mohammed. Doubleday & Company, inc.
• Ruffle, Karen (2012). «May Fatimah gather our tears: The mystical and intercessory powers of Fatimah Al-Zahra in Indo-Persian, Shii devotional literature and performance». Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East. 30 (3): 386–397. doi:10.1215/1089201X-2010-021.
• Nasr, Seyyed Hossein; Afsaruddin, Asma (2021). «Ali». Encyclopædia Britannica.
• Günther, Sebastian (2005). Ideas, images, and methods of portrayal: Insights into classical Arabic literature and Islam. Brill. ISBN 9789004143258.
• Sajjadi, Sadeq (2021). «Fadak». Encyclopaedia Islamica. Brill Reference Online.
• The Editors of Encyclopaedia, ed. (2021). «Fatimah». Encyclopedia Britannica. {{cite encyclopedia}}: |editor-last= has generic name (օգնություն)
• Meri, Josef W. (2006). Medieval Islamic civilization: An encyclopedia. Routledge. ISBN 978-0415966900.
• Jafri, S.H.M (1979). Origins and early development of Shia Islam. London: Longman.
• Bowering, Gerhard, ed. (2013). «Ali b. Abi Talib». The Princeton encyclopedia of Islamic political thought. Princeton University Press. ISBN 9780691134840.
• Ruffle, Karen (2011). «May you learn from their model: The exemplary father-daughter relationship of Mohammad and Fatima in South Asian Shiʿism» (PDF). Journal of Persianate Studies. 4: 12–29. doi:10.1163/187471611X568267. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2021 թ․ հոկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 6-ին.
• Momen, Moojan (1985). An introduction to Shi'i Islam. Yale University Press. ISBN 9780853982005.
• Kelen, Betty (1975). Muhammad: The messenger of God. T. Nelson. ISBN 9780929093123.
• de-Gaia, Susan (2018). Encyclopedia of women in world religions. ABC-CLIO. ISBN 9781440848506.
• McAuliffe, Jane Dammen, ed. (2002). «Fatima». Encyclopaedia of the Quran. Vol. 2. ISBN 978-90-04-11465-4.
• Ahmed, Shahab (1998). «Ibn Taymiyyah and the Satanic Verses». Studia Islamica. 87 (87): 67–124. doi:10.2307/1595926. JSTOR 1595926.
• Nashat, Guity (1983). Women and revolution in Iran. Westview Press. ISBN 9780865319318.
• Glassé, Cyril (2001). The new encyclopedia of Islam. AltaMira Press. ISBN 9780759101890.
• Hazleton, Lesley (2013). The first Muslim: The story of Muhammad. Atlantic Books Ltd. ISBN 9781782392316.
• Campo, Juan Eduardo, ed. (2009). «Ahl al-Bayt». Encyclopedia Of Islam. Infobase Publishing. ISBN 9781438126968.
• Mavani, Hamid (2013). Religious authority and political thought in Twelver Shi'ism: From Ali to post-Khomeini. Routledge. ISBN 9780415624404.
• Ayoub, Mahmoud M. (2011). Redemptive suffering in Islam: A study of the devotional aspects of Ashura in Twelver Shi'ism. Walter de Gruyter. ISBN 9783110803310.

Գրքեր և ամսագրեր

• «Fāṭimah, daughter of the Prophet Moḥammad». Encyclopædia Iranica. Center for Iranian Studies, Columbia University. 1997 թ․ մարտ. ISBN 1-56859-050-4.
• Morrow, John Andrew (2013 թ․ նոյեմբերի 11). Islamic Images and Ideas: Essays on Sacred Symbolism. McFarland. ISBN 978-0-7864-5848-6.
• Chittick, William C. (1981). A Shi'ite Anthology. SUNY Press. ISBN 978-0-87395-510-2.
• Ordoni, Abu Muhammad (2012). Fatima (S.A.) The Gracious. Ansariyan Publications.
• Armstrong, Karen (1993). Muhammad: A Biography of the Prophet. San Francisco: Harper. ISBN 0-06-250886-5.
• Ashraf, Shahid (2005). Encyclopedia of Holy Prophet and Companions. Anmol Publications PVT. LTD. ISBN 81-261-1940-3.
• Ayoud, Mahmoud (1978). Redemptive Suffering in Islam: A Study of the Devotional Aspects of (Ashura) in Twelver Shi'Ism.
• Buehler, Arthur, Fatima, in Muhammad in History, Thought, and Culture։ An Encyclopedia of the Prophet of God (2 vols.), Edited by C. Fitzpatrick and A. Walker, Santa Barbara, ABC-CLIO, 2014. 1610691776
• Esposito, John (1990). Oxford History of Islam. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-510799-9.
• Esposito, John (1998). Islam: The Straight Path (3rd ed.). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-511234-4.
• Ghadanfar, Mahmood Ahmad (2009). Great Women of Islam. Darussalam. ISBN 978-9960-897-27-1.
• Tahir-ul-Qadri, Muhammad (2006). Virtues of Sayyedah Fatimah. Minhaj-ul-Quran Publications. ISBN 969-32-0225-2.

Շիական աղբյուրներ

• The Life of Fatimah Արխիվացված 27 Մարտ 2013 Wayback Machine
• Fatimah al-Ma`sumah (as): a role model for men and women by Mohammad Hussein Fadlallah
• The world’s most outstanding Lady: Fatima az-Zahra’ by Naser Makarem Shirazi
• Fatima is Fatima by Ali Shariati
• Fatima (S.A) The Gracious by Abu Muhammad Ordoni
• Behar al-Anwar, Volume 43 Արխիվացված 2021-11-06 Wayback Machine Bihar al-Anwar (Oceans of Light) a compendium of Ahadith by Muhammad Baqir Majlisi, (1110 AH/1698 AD) Translated to English by Muhammad Sarwar, (Muhammad Shaykh Sarwar), Publication 2015
• "Fatima's life", a chapter from Muntahi al-Amal, by Abbas Qomi
• Nahim, Hassan A. (2012 թ․ օգոստոսի 28). The Division After Prophet Muhammad. Xlibris Corporation. ISBN 978-1-4771-4800-6.
• Fadlullah, Sayyid Muhammad Husayn. Fatimah al-Ma'sumah (as): a role model for men and women. London: Al-Bakir Cultural & Social Centre.
• Ordoni, Abu Muhammad; Muhammad Kazim Qazwini (1992). Fatima the Gracious. Ansariyan Publications. ASIN B000BWQ7N6.
• Parsa, Forough (فروغ پارسا) (2006). «Fatima Zahra Salaamullah Alayha in the works of Orientalists" (فاطمهٔ زهرا سلام‌الله علیها در آثار خاورشناسان)». Nashr-e Dānesh. 22 (1). 0259-9090. (պարսկերեն)

Սուննի աղբյուրներ

• Al-Bukhari, Muhammad. Sahih al-Bukhari, Book 4, 5, 8.
• Al-Tabari, Muhammad ibn Yarir (1998). The History of al-Tabari Vol. 39: Biographies of the Prophet's Companions and Their Successors: al-Tabari's Supplement to His History. ISBN 9780791428207.
• Ibn Hisham, Abdul Malik (1955). Al-Seerah Al-Nabaweyah (السيرة النبوية – Biography of the Prophet). Mustafa Al Babi Al Halabi (Egypt). (արաբերեն)

Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են

Ֆաթիմա Զահրա հոդվածին

• The Life of Fatimah Az-Zahra'
• The Virtues of Fatimah (sa)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ֆաթիմա Զահրա» հոդվածին։