Ateismo
Ti ateismo, iti maysa a nawatiwat a kapanunotan, ket ti panaglikudan ti pammati iti kaada kadagti kinadios.[1][2] Iti naak-akikid a kapanunotan, ti ateismo ket ti naisangsangayan a puesto nga awan dagiti kinadios.[3][4][5] A ti pannakairaman unay, ti ateismo ket ti kaawan ti pammati ti irurumsua kadagiti ania man a kinadios.[4][5][6]Ti ateismo ket maigiddiat ti teismo,[7][8] nga iti sapasap a terminona ket ti pammati nga adda ti maysa a dios.[8][9]
Ti termino nga ateismo ket nagtaud manipud iti Griego a ἄθεος (atheos), a kayatna a sawen ket "awan ti dios (wenno awan dagiti dios)", nga inus-usar a kas ti panagdadael a termino a maipakat kadagiti maikapanunot a mangilikud kadagiti dios a karkararagan babaen dagiti dakdakkel a kagimongan. Ti adda a pannakaiwaran ti nawaya a panunot, eskeptiko a panagusig, ken dagiti simmarsaruno a panagadu ti panagdillaw iti relihion, ti panakaipakat iti daytoy a termino ket bimmassit ti kalawana. Dagiti immuna a tattao a nagilasin kaniada a nagus-usar ti balikas nga "ateista" ket nagnaed idi maika18 a siglo.[10]
Dagiti ateista ket maimatonan nga eskeptiko kadagiti panagtunton a datdatlag, a nagdakamatda ti kinaawan ti panagpalpaliiw nga ebidensia para kadagiti kinadios. Ti managpanunot para iti saan mamatmati iti ania man a dios ket mairaman ti problema iti diablo, ti panagsuppiat manipud iti bangking a palgak, ken ti panagsuppiat manipud iti saan a panakamatmati. Dagiti sabali pay a panagsuppiat para iti ateismo ket maisakup manipud iti pilosopiko aginggana ti sosial ken aginggana ti naipakasaritaan. Urayno adda dagiti ateista a nakaampon kadagiti sekular pilosopia,[11][12] awan ti maysa nga ideolohia wenno agasmang dagiti ugali a kapponan dagiti ateista.[13] Adu kadagiti ateista nga agtengtengngel a ti ateismo ket ad-adu a naagum a panakakita ti lubong ngen ti teismo, ken isu ngarud a daytoy ket ti dagsen iti paneknek ket saan a maisanglad a mangipaneknek ti ateista ti kaadda iti Dios, ngem ti teista ti mangted ti nakem para iti teismo.[14]
Ti ateismo ket maawawat kadagiti bassit nga uneg ti relihion ken naikararua a sistema ti pammati, a mairaman ti Hainismo, Budismo, Hinduismo, Neopagano a tigtignay[15]a kas ti Wicca,[16]ken dagiti di-teistiko a relihion. Ti Hainismo ken dagiti dadduma a porma iti Budismo ket saanda a mangitakder ti pammati kadagiti dios,[17]a ti Hinduismo ket agtengngengela ti ateismo ket umiso, ngem adda dagiti pagadalan a makakitkita ti dalan iti maysa nga ateista ket narigat a masurotan kadagiti banag ti panakakararua.[18]
Gapu ta dagiti konsepto ti ateismo ket nadumaduma, ti panagilasin ti kaadu dagiti ateista nga adda ti lubong tatta nga ladaw ket narigat.[19]Segun ti maysa a karkulo, dagiti ateista ket buklen ti agarup a 2.3% iti populasion ti lubong, ken dagiti pay 11.9% ket saan a relihioso.[20] Segun ti sabali pay, dagiti gatad ti bukod a nagreporta ti ateismo ket kaaduan kadagiti Lumaud a pagiliana, a dagitoy ket adda dagati nadumaduma a degrado: ti Estados Unidos (4%), Italia (7%), Espania (11%), Gran Britania (17%), Alemania (20%), ken Pransia (32%). Segun ti maysa a reporta idi 2009 babaen ti Amerikano a Panagsukisok ti Reliohioso a Panakailasin, dagiti tattao nga agitunton a kumappon ti "awan ti relihion" ket mangbukel kadagiti 15% iti populasion ti Estados Unidos.[21]
Dagiti panangilawlawag ken panangilasin
Dagiti mannurat ket saanda nga umanamong no kasano ti kasayaatan a panagipalawag ken panangidasig ti ateismo,[22] a nagisupsuppiat no ania dagiti nalatak a masna nga entidad a pakaipakatan dagitoy, no dagitoy ket panagitalgedan a kabukodanna wenno gapu ti kaawanna, wenno makasapul ti siaammo, a nalawag a panaglikud. Ti ateismo ket naikapanunotan a maipadpada ti agnostisismo,[23][24][25][26][27][28][29] ken naisupadi pay daytoy.[30][31][32] Ti nadumaduma a kita ti kategoria ket naus-usar a panagilasin kadagiti nadumaduma aporma ti ateismo.
Sakup
Adda dagiti saan a nalawag ken kontrobersia a maipanggep ti panagipalpalawagan ti ateismo ket taudan manipud iti karigat ti panakaabot ti konsenso para iti panagipalpalawag kadagiti balikas a kas ti kinadios ken dios. Ti kinaad-adu ngem maysa a paggidgiddiatan dagiti panakapartuat ti Dios ken dagiti kinadios ket mangiturong kadagiti naidumaduma a kapanunotan a maipanggep ti panakaipakat ti ateismo. Dagiti taga-ugma a Romano ket pinabasolda dagiti Kristiano nga isuda ket ateista gapu ti saanda a panagraem kadagiti pagano a kinadios. Nain-inot, a dagitoy a panagsirmata ket napaay ti pannakapaborna gapu ti teismo ket naawaawatan a kas mangbukel ti pammati kadagiti ania man a kinasantuan.[33]
No ti kapanggepan ti sakup iti datdatlag a linikudan, ti ateismo ket mabalin a mangsuppiat ti ania man mmanipud iti kaadda ti kinadios, aginggana ti kaadda ti ania man a espiritual, nalatak a masna, wenno dagiti transsendental a konsepto, a kas kadagiti Budismo, Hinduismo, Hainismo ken Taoismo.[34]
Natalipuspos nga isuppiat ti nalawag
Ti panangipalpalawag ti ateismo ket agdumaduma pay iti grado a konsiderasion ti panakaikabil ti kapanunotan kadagiti dios tapno matawagan ti maysa nga tao ket ateista. Ti ateismo ket sagpaminsan pay a naipalpalawag a ti nalaka a panakairaman ti kaawan ti pammati ti kaaada dagiti kinadios. Daytoy a nawatiwat a panangipalpalawag ket mangiraman kadagiti kayananak ken dagiti attao a saan pay a naisarsarak kadagiti teistiko a kapanumotan. Idi nabaybayag pay ngem idi 1772, ni Baron d'Holbach ket kinunana nga "Amin nga ubbing ket nayanak nga Ateista; awan ti kapanunotanda iti Dios."[35]Ti kapada pay daytoy, ni George H. Smith (1979) ket nangisingasing a: "Ti tao nakaammo ti teismo ket maysa nga ateista gapu ta isu ket saan a namatmati ti dios. Dagyto y a kategoria ket mangiraman ti ubing nga adda ti konseptona a makaawat kadagiti banag a maipanggep, ngem isu ket saan pay a siaammo kadagittoy a panggep. Ti kinapudno a daytoy nga ubing ket saan a namatmati ti dios ket mangikari kaniana a kas maysa nga ateista."[36]Ni Smith ket nangaramid ti termino a natalipuspos nga ateismo tapno mangitudo ti "kaawan ti teistiko a pammati nga awan ti siaammo a panaglikud ti daytoy" ken nalawag nga ateismo tapno mangitudo ti nasapsapasap a panagipalpalawag ti siaammo a saan a panakamatmati.Ni Ernest Nagel ket suppiatenna ti panagilawlawag ni Smith iti ateismo a kas laeng ti "kaawan ti teismo", a nagawawat laeng ti nalawag nga ateismo a kas ti agpayso nga "ateismo".[37]
Positibo nga isuppiat ti negatibo
Dagiti pilosopo a kas ni Antony Flew[38]ken ni Michael Martin[33]ken adaanda ti sabsabali a positibo (napigsa/natangken) nga ateismo nga adda ti negatibo (nakapsot/nalukneng) nga ateismo. Ti positibo nga ateismo ket isu ti nalawag a panagpaneknek nga awan dagiti dios. Ti negatibo nga ateismo ket mangiraman kadagiti amin a porma ti saan a teismo. Segun ti daytoy a pannakaikategoria, ti sinoman a saan a teista ket negatibo wenno positibo nga ateista.Dagiti termino a nakasot kennapigsa ket kabarbaroda laeng, bayat a dagiti termino a negatibo ken positibo nga ateismo ket nadadaan ti nagtaudanda, a dagitoy ket naus-usar (kadagiti nadumaduma a pamay-an) iti pilosopiko a literatura[38] ken dagiti Katoliko nga apolohetiko.[39]Babaen ti daytoy a pannakisina ti ateismo, kaaduan kadagiti agnostiko ket maikarida a kas dagiti negatibo nga ateista.
Bayat a ni Martin, kas pagarigan, ket mangipatpataged a ti agnostiko ket buklenna ti negatibo nga ateismo,[26] kaaduan kadagiti agnostiko ket makakita kadagiti kapanunotanda a naisangsangayan manipud iti ateismo,[masapul a dakamaten] a mabilinda a mangusig a saan a mangpaneknek ngem ti teismo wenno makasapul ti kapadpadana a pakinakem.[40]Ti panagipatalgedan ti panakaala ti pannakaammo para iti weeno ti panagisuppiat ti kaadda ti dios ket sagpaminsan a nakitkita a daytoy ket mangitudo a ti ateismo ket makasapul ti nasken a pammati.[41]Ti sapasap a panagsungbat dagiti ateista ti daytoy a suppiatan ket mairaman ti saan pay a napasingkedan a relihioso a preposisio ket marembengan kadagiti kaaduan a saan a pannakamatmati a kas dagiti amin a sabsabali a saan pay a napasingkedan a preposision,[42]ket ti saan a pannakaipasingkedan ti kaadda ti dios ket saan nga agibagbaga ti kapadpadan a probabilidad ti ania man kadagioy a posibilidad.[43]Ti Eskoses a pilosopo a ni J. J. C. Smart ket nagisuppiat pay a "sagpaminsan a ti maysa a tao ket ilanadna ti bagina, urayno nasgedan unay, a kas maysa nga agnostiko gapu ti di mataldedan a panagisapasap ti pilosopiko nga eskeptisismo a mangikkat kadatayo manipud iti panangibaga nga ammotayo amin ti uray ania, malaksid ngata dagiti kipapudno ti matematika ken pormal a lohiko."[44]Gapu ti daytoy, adda dagiti mannurat nga ateista a kas ni Richard Dawkins ket kaykayatda ti panagilasin ti teista, agnostiko ken ateista ti pannakairaman ti maysa a espektro iti teistiko a probabilidad—ti pannakabalin a ti tunggal maysa ket mangibaga ti panagisao a ti "Dios ket adda".[45]
Panangilawlawag a kas di mabalin wenno di agnanayon
Sakbay ti maika-18 a siglo, ti kaadda ti Dios ti sapasap nga inaw-awat idiay akinlaud a lubong a ti pannakabalin ti agpayso nga ateismo ket sinalsalusod. Daytoy ket tinawtawagan a kas ti teistiko innatismo—ti pakinakem nga amin a tattao ket namatmati iti Dios manipud idi naipasngayda; iti uneg daytoy a kapanunotan ket ti pammati a dagiti ateista ket agliblibakda.[46]
Adda pay ti puesto a mangitunton a dagiti ateista ket napardasda a namatmati ti Dios ti oras dagiti didigra, a dagiti ateista ket makaar-aramid kadagiti insasao ti ipupusay, wenno ti "awan dagiti ateista idiay trinsera."[47]Adda pay dagiti kas pagarigan a mangsuppiat kadagitoy, kadagitoy ket ti kas pagarigan ti literal a "ateista idiay trinsera."[48]
Adda dagiti ateista ket nagdudua ti kammasapulan ti termono nga "ateismo". Idiay librona Surat para iti Kristiano a Pagilian, ni Sam Harris ket nagsurat ti:
Iti kinapudno, ti "ateismo" ket maysa a termino a nasken koma a saan a rimsua. Awan ti sinoman a manginagan kaniada a kas maysa a "saan nga astrologo" wenno a "saan nga alkimista." Awantayo kadagiti balikas para kadagiti tattao nga agdudua a ni Elvis ket sibibiag pay wenno dagiti gangganaet ket nagbaniagada ti ariwanas tapno ramesenda dagiti rantsero wenno dagiti bakada. Ti ateismo ket dagiti laeng uni nga aramid dagiti narasonan a tattao no adda dagiti saan a napasingkedan a relihioso a pammati.[49]